De economische crisis in Polen:
pseudo-oorzaken en pseudo-oplossingen
PROF. DR. M. J. ELLMAN – DRS. B. SIMATUPANG*
Het jaar 1981 was voor de Poolse economie een buitengewoon slecht jaar.
De industrials produktie daalde aanzienlijk, de export liep terug, de prijzen stegen sterk,
de buitenlandse schulden liepen verder op en op de binnenlandse markt ontstonden grote tekorten.
Volgens officiele lezing moet de crisis in de Poolse economie worden toegeschreven aan het
optreden van de extremistische leiders van Solidariteit, maar de wortels van de economische
crisis liggen reeds ver terug in de jaren zeventig. Van groot belang daarbij was de daling van de
import uit het Westen die tot grote knelpunten in de Poolse economie aanleiding gaf.
De auteurs van dit artikel beschrijven aan de hand van de meest recente cijfers de economische
situatie in Polen in 1981 en de vooruitzichten voor 1982 en verder.
Een aantal oplossingen die nu voor de Poolse problemen worden voorgesteld beschouwen
zij als pseudo-oplossingen, De grote vraag is of de Poolse economie voor verder
afglijden kan worden behoed en of voldoende economische en andere hervormingen
kunnen worden doorgevoerd om een herhaling van een volksoproer te voorkomen.
De situatie in 1981
Het jaar 1981 is voor de Poolse economie rampzalig geweest. Het netto materie’le produkt daalde met 13%, de gerealiseerde industrie’le produktie daalde met 13%, de export
in lopende prijzen daalde met ongeveer 15%, de import in lopende prijzen daalde met ongeveer 12%, de schulden in harde
valuta stegen met 16%, de ,,debt-service”-verhouding in harde valuta bedroeg 115% (waardoor Polen dus werd gedwongen om herstructurering van de schuld aan te vragen), het begrotingstekort bereikte een omvang van ongeveer 10%, de
onevenwichtigheid op de binnenlandse markt leidde tot algemene tekorten, de introductie van rantsoenering, scherpe
prijsstijgingen op vrije en zwarte markten, een stijging van het
officiele prijsindexcijfer met 25% en de ontregeling van de
handel tussen de agrarische sector en de rest van de economie.
Industrie en bouw
Tabel 1 geeft enige gegevens over de industrie’le produktie
in 1981.
Tabel I. Industrie’le produktie van Polen in 1981
Niveau
1981 in procenten
van 1980
13,6
167,0
475,0
14,2
Bron: Zvcie Gospodareze, 1982, nr. 3, biz. 4.
a) In mln. ton
b) IntonnenX 1.000.
c) X 1.000.
d) In mln. meter.
620
86.6
50 5
199,6
783.1
103.5
Steenkolen zijn erg belangrijk voor Polen, zowel als energiebron als als exportprodukt. De daling van de steenkolenproduktie met 16% vormde dan ook een zware aanslag op het
functioneren van de economie. Deze daling had een aantal
oorzaken. In de eerste plaats werd de arbeidstijd van 48 uur
tot 40 uur verkort. In de tweede plaats was het niet meer verplicht op zaterdag te werken. De zaterdag werd een facultatieve werkdag i.p.v. een verplichte werkdag,d.w.z. een mogelijkheid om wat extra geld te verdienen.In de derde plaats
werd de vierploegendienst afgeschaft. In de vierde plaats
stagneerde de produktie door tekorten aan reserve-onderdelen voor machines en transportmiddelen en door tekorten
aan werkkleding, laarzen, zeep e.d. voor de mijnwerkers.
De steenkoolwinning bereikte een dieptepunt in September
en begon vervolgens weer toe te nemen. Deze groei heeft zich
in het vierde kwartaal van 1981 bestendigd.
In de industrie daarentegen, zette de dalende tendens zich
het hele jaar door. Dit werd voornamelijk veroorzaakt door
de toenemende tekorten aan grondstoffen, energie en brandstoffen, industrie’le produkten en reserve-onderdelen. Deze
goederen konden ook niet meer uit het Westen worden gei’mporteerd. De tekorten verspreidden zich snel van bedrijf tot
bedrijf 1). De industrie’le sectoren die in sterke mate van import uit het Westen afhankelijk zijn, zoals de auto-industrie,
de elektrotechniek, de scheepsbouw en de chemie, en ook de
industrie’le sectoren met een hoge energie-intensiteit, zoals de
cement-, de staal- en de aluminiumindustrie, werden uitzonderlijk zwaar getroffen.
De werkgelegenheid in de industrie daalde nauwelijks, terwijl de gerealiseerde produktie met 13% daalde. Degemiddel-
88 0
* Prof. dr. M. J. Ellman is hoogleraar in de economie van de centraal
geleide volkshuishoudeningen aan de Universiteit van Amsterdam.
Drs. B. Simatupang is wetenschappelijk ambtenaar bij de vakgroep
micro-economic van de Universiteit van Amsterdam. Zij danken de
heer W. Zant voor zijn vertaling.
1) Zie M. Ellman en B. Simatupang, Polen — de officiele prognoses
voor 1981 en 1982, ESB, 28 oktober 1981, biz. 1055.
de arbeidsproduktiviteit nam als gevolg hiervan met onge-
veer 12% af. Tegelijkertijd stegen de gemiddelde nominate
geheel zonder reden beweerden — ,,wie de werkelijke vrienden en vijanden van Polen waren”.
lonen met ca. 25%. Het zal niemand verwonderen dat de ge-
zamenlijke staatsbedrijven dus met verlies draaiden, de
staatsbegroting een tekort vertoonde en de onevenwichtgheden op de binnenlandse markt werden versterkt.
Buitenlandse schulden
In 1981 zijn de buitenlandse schulden van Polen, die alomvangrijk waren, sterk gestegen. De schulden in harde valuta
De produktie in de bouw daalde met ongeveer 20%. De daling van de woningproduktie heeft de woningnood erger gemaakt. De daling in de industriele bouwproduktie hangt
stegen met 16% en bedroegen aan het eind van het jaar
$ 25,5 mrd. De schulden in valuta van socialistische landen
nauw samen met de daling van de totale investeringen van
verdubbelden. Aan het einde van 1981 hadden deze schulden
ongeveer 25%. Het aandeel van de netto investeringen in het
netto materiele produkt was in 1981 maar 11% (in 1980 was
dit percentage 17,5). De scherpe daling van het aandeel van
een omvang van 3,3 mrd. transferable” roebel, hetgeen ongeveer gelijk staat aan $ 4,5 mrd. bij de officiele wisselkoers.
De ,,debt-service”-verhouding in harde valuta (debt-service-
de investeringen in het nationale inkomen betekende dat de
daling van de produktie niet volledig ten laste van de consumptie kwam.
verhouding = de jaarlijks verschuldigde aflossing en rente in
procenten van de inkomsten uit export van goederen en
diensten) bereikte het astronomische niveau van 115%.
Omdat Polen niet in staat was deze verplichtingen na te
komen, heeft het land om herstructurering van de schulden
Buitenlandse Handel
Gegevens over de buitenlandse handel van Polen in 1981
gevraagd.
Al in april 1981 is met zestien Westerse regeringen overeen-
stemming bereikt over de herstructurering van 90% van de
zijn in label 2 weergegeven.
hoofdsom en de verschuldigde rente van de schulden met
overheidsgarantie die in 1981 zouden vervallen en die voor
mei nog niet waren betaald. De Sovjetunie stemde ook toe in
Tabel 2. Buitenlandse goederenhandel in 1981, in mrd. ,,buitenlandse-handel’-zloties a)
September overeenstemming bereikt met de Westerse com-
merciele banken om 95% van de leningen die tussen 26 maart
Absoluut niveau
Export
— naar socialistische landen . . . . . . . . . .
uitstel van betaling in 1981. Na langdurig touwtrekken is in
26,1
1981 in procenten
van 1980 b)
90
85
Import
33.2
102
Handelsbalans (..zichtbare handel”)
en 31 december zouden vervallen te herstructureren. De overeenkomst zou worden bekrachtigd op voorwaarde dat Polen
alle verschuldigde rente over 1981 betaalde. Polen bleek
daartoe niet in staat: de overeenkomst bleef eind 1981 on-
getekend en er was dus geen overeenstemming bereikt over
een definitieve regeling met de Westerse banken. Ook de verplichtingen die voortvloeiden uit de overeenkomst met nationale overheden, kon Polen aan het einde van 1981 niet nakomen.
De moeilijkheden van Polen met buitenlandse schulden
-d)
Bron: Trybuna Ludu. 25januari 1982. biz. 5; Rocznik staivslvcznv handty zagranicnego
1981, Warschau, 1981, biz. 4.
a) De , ,buitenlandse-handel”-zloty is een rekeneenheid die in buitenlandse handelsstatistieken wordt gehanteerd. Op 24 maart 1981 was de officiele wisselkoers $ 0,31.
b) Deze cijfers zijn allemaal in lopende prijzen. Dit betekent dat in constante prijzen of in
volumina de afname aanmerkelijk groter is dan in deze kolom is aangegeven.
c) Berekend door het gepubliceerde cijfer in ,,buitenlandse-handel”-zloties om te rekenen
in Amerikaanse dollars met een wisselkoers van I zloty — $ 0,31 (zie noot a)). De getallen
zijn afgerond.
d) In 1980 was er een tekort.
De voornaamste kenmerken van de buitenlandse handel
van Polen waren in 1981 de volgende. In de eerste plaats was
er een enorme daling van de import uit het Westen (in volume ongeveer 40%). In de tweede plaats had zij op kasbasis
toch een tekort met de kapitalistische landen van $ 0,8 mrd.,
ondanks een evenwicht op transactiebasis (zie label 2). In de
hebben een sterke negatieve weerslag gehad op het vertrouwen in de kredietwaardigheid van alle CMEA-landen, inclusief de Sovjetunie. De crisis in Polen en Roemenie leidde er
bij voorbeeld toe dat Hongarije niet langer over lange-termijnkrediet van commerciele banken kon beschikkeo.
Gelukkig is Hongarije inmiddelsIMF-lid geworden en heeft
het een brugkrediet gekregen van Westeuropese centrale banken. Voor een aantal landen zijn alle financieringsmogelijkheden bij banken uitgeput. Volgens berichten in de pers liep
een recente poging van de DDR om $ 300 mln. op de Eurodollarmarkt te lenen op een falikante mislukking uit: de banken lieten zich niet overhalen een lening te verstrekken, in
welke vorm dan ook, aan een land met zo’n geringe kredietwaardigheid. 2).
Deze ontwikkelingen hebben een deflatoir effect op het
Westen, doordat de westerse export afneemt. Ze vergroot de
de kans op een internationale schulddeflatie en verminderen
de speelruimte van de kleine CMEA-lidstaten. Aan de andere
derde plaats nam de economische bijstand van de socialistische landen en met name de Sovjetunie sterk toe. Deze economische hulp van de Sovjetunie bestond in grote lijnen uit
kant versterkt het de positie van de Sovjetunie binnen de
CMEA.
de handhaving van de export naar Polen en het toelaten van
Begrotingstekort
grote handelsbalanstekorten met Polen. De daling van de
import uit het Westen werd veroorzaakt door het onvermogen van Polen om meer import uit het Westen te betalen. Dit
heeft een desastreuze invloed gehad op de Poolse industrie.
Het land bleef sterk afhankelijk van graanimport, die in 1981
een omvang van zeven mln. ton had. Polen, een traditionele
energie-exporteur, was in 1981 ook een netto importeur van
brandstof en energie. De hulp van de Sovjetunie is erg nuttig
Als gevolg van de daling van de produktie, de stijging van
de nominale inkomens en de groei van de subsidies op levensmiddelen is het tekort op de staatsbegroting enorm toegenomen. De gepubliceerde begrotingen van CMEA-landen
vertonen doorgaans een overschot. Polen had daarentegen al
in 1980 een tekort op de begroting van ca. 2% van de totale
geweest en heeft voorkomen dat de toestand volledig uit de
hand liep. Het handelsbalanstekort van Polen met de Sovjetunie vormde een duidelijke uitdrukking van het belang dat de
Sovjetunie hechtte aan het stabiliseren van de toestand in
Polen. De buitenlandse handel van Polen in 1981 maakte
duidelijk — zoals Russische en Poolse commentatoren niet
ESB 23-6-1982
2) Financial Times, 15 maart 1982, biz. 5.
621
overheidsuitgaven. In 1981 is dit tekort gestegen tot ca. 15%
nemen van de aan dorpsbewoners ter verkoop aangeboden
van de totale uitgaven, of ruwweg 10% van net netto mate-
goederen.
riele produkt.
Pseudo-oorzaken en werkelijke oorzaken
Onevenwichtigheid op de binnenlandse markt
In 1981 is de inflatoire kloof (net verschil tussen inkomens
en het volume van beschikbare consumptiegoederen) en de
zwevende koopkracht (de verhouding van geaccumuleerde
kasoverschotten in handen van het publiek t.o.v. het volume
van de beschikbare consumptiegoederen) snel toegenomen.
In label 3 zijn wat gegevens weergegeven.
De Onevenwichtigheid op de binnenlandse markt, een
jarenlang aanhoudend probleem, ontwikkelde zich in 1981
explosief. Volgens officiele statistieken stegen de prijzen van
de door de bevolking aangeschafte consumptiegoederen in
1981 met 25%. Deze gemiddelde prijsstijging is opgebouwd
uit een 21% prijsstijging van goederen die in staatswinkels
zijn gekocht, en een 58% prijsstijging van goederen die op de
vrije markt zijn gekocht. Het staat vast dat het officiele cijfer
voor de gemiddelde prijsstijging van 25% een grove onderschatting is van de werkelijke gemiddelde prijstijging.
De tekorten hebben op grote schaal geleid tot substitutie,
gedwongen besparingen en parallelle markten (dat is het
naast elkaar bestaan van vrije markten, zwarte markten,
rantsoenering, commerciele staatshandel enz.). De prijzen op
de vrije en zwarte markten zijn pijlsnel gestegen, vooral in de
tweede helft van 1981. De prijzen waren drie tot zeven maal
zo hoog als in de staatswinkels. De introductie van rantsoenering op grote schaal bleek hinderlijk en inefficient: de staat
was niet bij machte de aanvoer van de gerantsoeneerde goederen te garanderen, en evenmin lukte het de rijen voor winkels te verminderen. De reele lonen daalden sterk. Op basis
van de officiele statistieken, die dit delicate onderwerp liever
niet aan de orde stellen, is niet uit te maken hoe groot de
achteruitgang in termen van ree’el inkomen is. Men neemtaan
dat de daling in het algemeen 15-20% bedroeg 3).
Landhouw
De bruto landbouwproduktie steeg in 1981 met ongeveer
4%. Dit vormt een weerspiegeling van enerzijds een stijging
van de akkerbouwproduktie met ongeveer 20%, mogelijk gemaakt door een goede oogst, en anderzijds een daling van de
veeteeltproduktie met ongeveer 12,5%. De daling van devee-
teeltproduktie was het gevolg van de slechte oogsten in 1979
en 1980 en het daaruit voorvloeiende tekort aan veevoeder.
Ondanks de relatief goede oogst en de wezenlijke stijgingen
van de aankoopprijzen van agrarische produkten door de
staat bleef het niveau van de staatsaankopen onbevredigend.
De staatsaankopen van vlees waren 26% lager dan in 1980 en
de staatsaankopen van graan daalden ook. Dit werd veroorzaakt door de snelle prijsstijging op de vrije markt en het af-
Volgens de huidige Poolse regering moeten de omvang en
de intensiteit van de Poolse economische crisis worden uitgelegd als een gevolg van de bewuste sabotage-activiteiten van
de extremistische leiders van Solidariteit, terwijl maar een
klein gedeelte voor rekening komt van de economische politick van de jaren zeventig. Tijdens een recente zitting van de
Sejm (= het Poolse parlement) verklaarde generaal Jaruzelski:,,De Poolse economic maakt een diepe economische
crisis door. De wortels van deze crisis liggen in de jaren zeventig. De malaise zou echter niet de huidige omvang hebben
bereikt als de turbulenties er niet waren geweest die de nationale economic na augustus 1980 te verdragen kreeg”. De redacteur van Trybuna Ludu gaf de volgende toelichting op
deze passage: ,,De staat van beleg was afgekondigd toen duidelijk werd, na de bijeenkomsten van de leiders van Solidariteit in Radom en Gdansk, dat een confrontatie niet te vermijden was. Tegelijkertijd was het nodig het proces van desintregratie van de nationale economic, dat doelbewust door de tegenstanders van het socialistische Polen was versterkt, tot
stilstand te brengen” 4).
De wortels van de economische crisis in Polen in 1981 liggen inderdaad in de jaren zeventig. Het is daarentegen een
misvatting om de enorme verslechtering in 1981 toe te schrijven aan Solidariteit. Verreweg de belangrijkste oorzaak was
de daling van de import uit het Westen. De afname van de
import uit het Westen met 40% vormde de belangrijkste verklaring voor de daling van de gerealiseerde produktie met
13%. De daling van de import uit het Westen was het gevolg
van de betalingsbalanscrisis. Deze crisis was het gevolg van
het onverstandige beleid ten aanzien van buitenlandse leningen in de jaren zeventig, de mondiale stijging van de rente en
de ineffectieve landbouwpolitiek in de jaren zeventig, die van
Polen een netto voedselimporteur maakte 5).
De economische crisis in Polen heeft inderdaad politieke
oorzaken gehad, maar dat zijn niet de politieke oorzaken die
door de huidige leiders worden benadrukt. De binnenlandse
Onevenwichtigheid, die in 1981 aanmerkelijk toenam, was
uiteindelijk een gevolg van politieke zwakte en gebrek aan
legitimiteit van de regering. De regering bleek niet in staat te
appelleren aan de nationale sentimenten. Zij ontleende haar
gezag niet aan Onze Lieve Heer, zoals in het middeleeuwse
3) Zycie Gospodarcze, 1982 nr. 4, biz. 5.
4) Pravda, 20februari 1982, biz. 4.
5) B. Simatupang, Landbouw in Polen, Internationale Spectator,
oktober 1981.
Tahel 3. De Onevenwichtigheid op de binnenlandse markt, in lopende prijzen in mrd. zlotiex
1979
1978
nivcau
proccntuclc vcrandcring
t.o.v. het voorafgaandc
niveau
jaar
1980
procentuclc vcrandering
t.o.v. het voorafgaande
niveau
laar
19X1
proeentuele vcrandcring niveau
t.o.v. het voorafgaandc
jaar
proeentuele vcrandering
t.o.v. het voorafgaande
jaar
86
140
4. (icldkasscn van dc hcvolking. waiirvan: …..
600
11.3
675
12.5
766
13.5
1 .050
37.1
S(K)
185
5. (iewcnstc gcldkasscn van dc bcvolking a) …
424
6. /.wcvcndckoopkracht.ahsoluut(rcgcl4-rcgcl5)
176
465
210
266
508
258
647
40.1
7. /wcvcndc koopkracht. relatief (rcgcl 6 in pro-
Bron: Xit-ie (jMftoiianzt;
1982, nr. 4, hi/. 5; I). M. Null, Ihc Polish Crisis. The SinialiM Regisirr IVHI. Louden. 1981. hi/. 110.
a) In 1970 hedrocgcn dc gcldkav.cn 33% van dc pcrsoonlijke inkomens (M. K l l m a n c n B. Simatupang. Odnowa in statistics. Siivirl .SViw/ir.i.janiuiri 1982. hi/. 116). Vcrondcrstcld wordtdal ondcr
dc Poolse omstandighcdcn dit percentage dc gcwcnstc vcrhouding is van geld hcnodigd voor tran.sactics en voor hcsparingcn. Vcrmcnigvuldiging van dc gctallcn in rcgcl I met 0,33 gcefl regcl 5.
622
Europa, noch aan de kiezers, zoals in een moderne democratic, noch aan een relatief economisch succes, zoals in Hongarije, maar wel aan invloedrijke vrienden in het Oosten.
De politieke ontevredenheid kon een dergelijke regering alleen met loonstijgingen afkopen. Deze factor biedt een funda-
produktie ongeveer 10% lager dan in dezelfde periode van
1981. Het algemene beeld is dat de delfstoffenwinning (o.a.
mentele verklaring voor de binnenlandse onevenwichtigheid.
steenkolen en koper) zich goed ontwikkelt, maar dat de
Het starten van de strategic van importgeleide groei, die nu
industriele produktie aanhoudend daalt als gevolg van te-
Industrie en bouw
In de eerste vier maanden van dit jaar was de industriele
volledig is verzand, was uiteindelijk een politieke keuze.
korten. Vanuit de optiek van de regering is het gunstigste
Het was een poging om de ontevredenheid af te kopen die
aspect van de recente ontwikkeling dat het dalingstempo af-
zich bij de rellen in 1970 op gewelddadige wijze had gemani-
neemt. De regering put hieruit de hoop dat het dieptepunt
festeerd. Behalve een verandering van gezichten aan de top,
resulteerde het niet in werkelijke politieke veranderingen.
van de depressie dit jaar wordt bereikt.
Ten einde de tekorten te verminderen en de toestand in de
De politieke zwakte en het gebrek aan legitimiteit en vakkun-
industriele sectoren te stabiliseren is de samenwerking met
digheid van de regering vormen belangrijke achtergrondfac-
de CMEA-landen op een hoger plan gebracht. Polen steunt
toren ter verklaring van de crisis.
in toenemende mate op grondstoffenimport uit de Soyjetunie
en op wat Jaruzelski in zijn rede voor het Centrale Comite
van 24 februari ,,de vanzelfsprekendheid van Poolse afzet-
markten in de socialistische wereld” noemde. In dezelfde
De vooruitzichten voor 1982 en later
Voor 1982 zijn de vooruitzichten zo onzeker dat de regering zelfs het gebruik van planning op jaarbasis voorlopig
heeft opgegeven. In plaats daarvan wordt gebruik gemaakt
van een tijdens de winter ontworpen noodplan voor het eerste
kwartaal van 1982 6). Dit plan voorziet in een voortgaande
sterke daling van de industriele produktie. De import uit het
Westen blijft dalen. Na lang uitstel is de herstructureringsovereenkomst van de bankschulden over 1981 inmiddelsgetekend. Over zowel bank- als overheidsschulden in 1982
bestaat grote onzekerheid. Ondanks omvangrijke prijsstijgingen op 1 februari 1982 blijft rantsoenering op grote schaal
van kracht. Er is een tekort aan graan en de vooruitzichten op
een groter aanbod van levensmiddelen zijn onzeker. De economie ondergaat een herorientatie in de richting van de
CMEA. De arbeidsdiscipline in de mijnen en fabrieken wordt
gehandhaafd door het leger en de veiligheidstroepen.
De Poolse autoriteiten proberen de schuld voor de huidige
ellende in Polen grotendeels in de schoenen te schuiven van
,,de imperialisten”. De economische sancties (met name de
beeindiging van graanexport op zachte voorwaarden uit de
Verenigde Staten en het besluit om de overheidsleningen, of
de leningen met overheidsgarantie, niet te herstructureren)
vormen inderdaad een zware aanslag voor de Poolse econo-
redevoering verklaarde hij dat ,,momenteel in Polen een
groep economische functionarissen en deskundigen uit de
Soyjetunie samen met vertegenwoordigers van Polen de
mogelijkheden onderzoekt van een beter gebruik van het produktief potentieel met de steun van, of in samenwerking met
de Soyjetunie”. West-Europa verliest een exportmarkt.
Als blok verliest het Westen een belangrijk machtsmiddel
over Polen en de Soyjetunie heeft een dure verantwoordelijkheid erbij.
Buitenlandse handel
De economische sancties tegen Polen vormden een ernstige
aanslag op de Poolse economic. De twee effectieve sancties
waren de beeindiging van de Westerse graanleveranties op
zachte voorwaarden (voornamelijk vanuit de Verenigde
Staten) en het besluit om de overheidsleningen, of de leningen
met overheidsgarantie, die dit jaar vervallen niet te herzien.
De eerste beslissing zal dit jaar bijdragen tot een groot tekort
aan graan. De beeindiging’ van de mai’simport uit de Verenigde Staten heeft directe rampzalige gevolgen gehad voor
de pluimveehouderij (in de jaren zeventig de enig succesvol
draaiende tak van de agrarische sector) en de beschikbaarheid
mic. De sancties komen aan de andere kant minder hard aan
van eieren en kippevlees voor consumptiedoeleinden.
De daling van de import uit het Westen is van belang voor
dan had gekund. Sommige landen, zoals Brazilie en Oostenrijk, schijnen bereid de levering gewoon voort te zetten.
durende daling van de industriele produktie. Het plan voor
Belangrijker dan de sancties is in feite de Poolse betalingsbalanscrisis. Als Polen over voldoende geld zou beschikken,
zou het erg eenvoudig zijn om graan te kopen.
De werkelijke verklaring van de aard en de hevigheid van
de industrie: het is een belangrijke oorzaak van de voorthet eerste kwartaal van dit jaar ging uit van een importdaling
uit het Westen van 30% (vergeleken met het eerste kwartaal
van 1981), maar in de praktijk bleek het niveau van de import
uit het Westen al in februari 1982 maar iets meer dan de helft
de huidige crisis is tweeledig. In de eerste plaats moet worden
te zijn van dat in februari 1981.
genoemd de mislukking van Giereks poging in 1976 om de
economic te stabiliseren. Gierek probeerde de binnenlandse
onevenwichtigheid met prijsstijgingen weg te werken.
De vergroting van de export naar het Westen en de verminde-
naar het Westen te exporteren wordt de Poolse buitenlandse
Om iets te doen aan het onvermogen van Polen om de import uit het Westen te betalen en het onvermogen om genoeg
handel verschoven van het Westen naar de CMEA-partners.
ring van de import door een af name van de investeringen, als-
Dit is een voortzetting van een ontwikkeling die is gestart in
ook de bevordering van de produktie van consumptiegoederen, moesten het evenwicht op de betalingsbalans herstellen.
De prijsstijgingen moesten door het verzet van de bevolking
manoeuvre” 7). Dit beleid had tot doel de externe positie van
worden ingetrokken. De afname van de binnenlandse vraag
bleef uit en, mede door een tegenvallende agrarische produktie, resulteerde dit in een versterking van de onevenwichtigheid op de harde-valutabetalingsbalans.
De opvatting dat het gebruikelijke IMF-stabilisatiebeleid
1977 als een onderdeel van Giereks z.g. ,,economische
Polen te verbeteren. In label 4 zijn enige gegevens over de
Poolse buitenlandse handel weergegeven.
Tabel 4 toont vanaf 1976 een voortdurende daling van het
aandeel van de import van Polen uit het Westen. Deze daling
hield in 1981 aan en zal ook in 1982 aanhouden. Het is be-
een gevaarlijk en reactionair middel is, is in brede kring aanvaard. De Poolse ervaring leert echter dat een pijnloos alternatief niet voorhanden is. In de tweede plaats, en veel funda-
menteler dan de voorgaande verklaring, is het gebrek aan
legitimiteit van de Poolse regering een belangrijke oorzaak.
Dit gemis dwong Gierek tot extreme loonstijgingen en ondermijnt Jaruzelski’s pogingen om de arbeiders aan het werk te
zetten en de boeren over te halen hun produktie aan de staat
te verkopen.
ESB 23-6-1982
6) Trybuna Ludu, 24 december 1981, Zycie Gospodarcze, 1982, nr. 1,
biz. 1 en biz. 3. Dit plan is een vervanging van het drie-variantenplan
voor 1982 dat in ESB van 28 oktober 1981 door Ellman en Simatupang is besproken. Door de recente ontwikkelingen is dit plan
al achterhaald.
7) B. Simatupang, De oorzaken van de economische crisis in Polen,
ESB. ISjuli 1982, biz. 670.
623
wust, door de Westerse sancties in de hand gewerkt, beleid
delen, verwarming). De prijzen van varkensvlees en steenko-
met als doel de betalingsbalansproblemen met het Westen op
len verviervoudigden, die van suiker, melk en boter verdrie-
te lossen. Het gedeelte van de export van Polen naar het Westen
daalde in de jaren zeventig nauwelijks, en vertoonde in 1980
een scherpe stijging. De stijging in 1980 weerspiegelde de
dringende behoefte aan harde valuta en de bereidwilligheid
van de CMEA-landen, in tegenstelling tot het Westen, een
groot tekort toe te staan.
De toenemende orientatie van de Poolse internationale
handel op de CMEA-landen is onder de huidige omstandigheden een noodzaak voor Polen. Het brengt grote voordelen
met zich mee. De Sovjetunie is bereid op grote schaal grondstoffen te leveren. De herorientatie zal Polen ook afzetmarkten voor haar exportprodukten bieden. Op de middellange
termijn brengt het echter ook grote institutionele, economische en politieke kosten met zich.
Tabel 4. De buitenlandse handel van Polen per blok
Jaar
1976
1977
1978 ….
1979
1980
1981 ….
Export
Import
percentage van het percentage van net percentage van het percentage van het
totaal naar socialis- totaal naar kapita- totaal uit socialis- totaal uit kapitalistische landen
iistische landen
tische landen
tische landen
60
60
61
61
56
59
40
40
39
39
44
41
47
52
54
54
56
65
53
48
46
46
44
35
Bron: Rocznik stalvsnrzny hantllu zagrankznego 1981, Warschau 1981. bl/. 4, Tryhuna
Ludu. 29dccember 1982
Buitenlandse schulden
Polen heeft inmiddels een herstructureringsovereenkomst
met de commerciele banken voor 1981 ondertekend. Voor
1982 is de externe financiele positie van Polen veel slechter
dan in 1981. Polen is verplicht in 1982 $ 7,8 mrd. schulden
aan het Westen af te lossen ($ 5,3 mrd. aan regeringen of met
garanties van regeringen, en $ 2,5 mrd. aan commerciele
banken). Het is ook verplicht $ 3,2 mrd. rente te betalen (ca.
twee derde aan commerciele banken). Polen verwacht dit jaar
een overschot van $0,7 mrd. op de zichtbare handel in harde
valuta en van $ 0,3 mrd. op de onzichtbare handel. Dat betekent dat $ 2,2 mrd. aan nieuwe leningen nodig is om alleen
al de rente die zij dit jaar verschuldigd is, te kunnen betalen!
Het is heel onwaarschijnlijk dat of het Westen of de Sovjetunie daartoe bereid zijn.
Het betekent dat Polen zijn verplichtingen niet kan nakomen. In feite is dat al erkend door haar crediteuren. Desondanks is het land tot nu toe niet in gebreke gesteld. De kosten
van deze situatie zijn door het Poolse volk en door westerse
crediteuren betaald. De levensstandaard van het Poolse
volk zal dit jaar dalen als het land om geld vrij te maken voor
rentebetalingen een handelsoverschot probeert te bereiken
voudigden en die van zout verdubbelde. Bovendien bleef het
rantsoeneringssysteem gehandhaafd. Op 1 januari werd voor
iedereen, behalve handarbeiders, het vleesrantsoen geredu-
ceerd. Voor boeren met meer dan een halve hectare grond
werden de vices- en boterrantsoenen afgeschaft. Voorts is een
systeem van vrije (d.w.z. hogere en toenemende) prijzen gei’ntroduceerd voor een groot aantal produkten die in staats-
winkels worden verkocht. De prijzen die in de industriele sectoren gelden voor onderlinge leveringen, zijn ook sterk verhoogd om zo de kunstmatige verschillen tussen detailhan-
delsprijzen en groothandelsprijzen weg te werken. De werkweek is verlengd tot 42 uur en werken op zaterdag is weer verplicht. Deze impopulaire maatregelen waren noodzakelijk en
nuttig: de burgerregering van voor 13 december was niet in
staat deze maatregelen uit te voeren.
Op de korte termijn, d.w.z. in 1982, zijn de doorde regering
uitgevoerde stabilisatiemaatregelen en hun effectiviteit veel
belangrijker dan de veel besproken economische hervorming.
Of deze maatregelen om de onevenwichtigheid op de binnenlandse markt te verminderen werkelijk succesvol zullen zijn,
hangt af van de ontwikkeling van de industriele produktie en
van de ontwikkeling van op de markt verhandelde agrarische
produktie. Duidelijk is dat de ree’le lonen in 1982 scherp zullen dalen. Officie’le schattingen lopen uiteen van 18-25%. De
werkelijke uitkomst hangt mede af van de ontwikkelingen van
op de markt verhandelde agrarische produktie.
Landbouw
Het essentiele economische probleem in het huidige Polen
is de voedselvoorziening aan de bevolking. De autoriteiten
zijn zich daarvan terdege bewust. In de rede van 24 februari
verklaarde Jaruzelski over de economische problematiek:
„ Wij beschouwen de voedselvoorziening aan de bevolking als
een hoofdtak”. Als het regime erin slaagt de voedselvoorziening te verbeteren, dan zou het in staat zijn een grondslag te
leggen voor Kadarisatie (waarover later meer). Als het regime
daarin niet slaagt, is alle hoop verloren.
De huidige toestand in de agrarische sector wordt gekenmerkt door een tekort aan graan, de ontregeling van de particuliere verkoop van agrarische produkten en het te geringe
aanbod van industriele goederen, zowel aan de agrarische
sector als aan de agrarische bevolking.
Tijdens de jaren zeventig werd Polen een importeur van
grote hoeveelheden graan. Voor het lopende landbouwsei-
zoen (1 juli 1981 – 30 juni 1982) was een import van 5,5 mln.
ton graan en 1,5 mln. ton veevoeder anders dan graan (b.v.
vismeel) gepland. De Westerse graansancties (met name de
opschorting van de verkoop van graan op zachte voorwaarden uit de Verenigde Staten) waren dus een zware slag voor
de Poolse economic. De gevolgen zullen vooral ernstig zijn
voor de gesocialiseerde veeteeltsector. De moeilijkheden
ten koste van dringend noodzakelijke import voor produktie
waarmee de staat wordt geconfronteerd, zijn nog gecompli-
en consumptie. Het is heel onwaarschijnlijk dat westerse
crediteuren hun geld ooit volledig zullen terugkrijgen. Zelfs
ceerder geworden doordat de boeren hun contractuele verplichtingen aan de staat niet zijn nagekomen. Het is voor de
de Sovjetunie is niet bereid Polen ongelimiteerd te subsidieren. Dit werd duidelijk gemaakt in het communique dat
aan het einde van Jaruzelski’s bezoek aan Moskou begin
geen goederen zijn die met de opbrengst van de verkopen
maart werd uitgegeven: ,,De Sovjetunie zal Polen ook in de
toekomst ondersteunen. Polen zal op zijn beurt pogingen
doen evenwicht in de handel tussen Polen en de Sovjetunie
te verzekeren”. (Het te kort schieten van Polen in de exportverplichtingen aan de Sovjetunie kwam ook expliciet aan de
orde.)
Onevenwichtigheid op de binnenlandse markt
Op 1 februari heeft de regering enorme prijsstijgingen afgekondigd voor een aantal elementaire en tot op dat moment
zwaar gesubsidieerde goederen en diensten (o.a. levensmid624
boeren zinloos om produkten aan de staat te verkopen als er
kunnen worden gekocht. De toestand is kritiek: zowel de
broodvoorziening als de veeteeltproduktie van dit jaar en de
komende jaren staat op het spel.
Als reactie heeft de regering geprobeerd zowel in het binnenland als in het buitenland graan te lenen. In het binnenland heeft de regering een graanlening uitgeschreven waarbij
boeren die graan leveren aan de staat worden betaald in obli-
gaties die over een aantal jaren onder aantrekkelijke voorwaarden worden afgelost. De indruk bestaat dat dit geen succes is geweest. Klaarblijkelijk eten de boeren liever zelf hun
graan op of geven het aan hun vee dan dat ze het ruilen voor
beloften van een impopulaire en onderdrukkende staat. In
het buitenland hoopt de regering graan te kunnen kopen van
de Sovjetunie, Frankrijk en Canada.
De regering heeft met het idee gespeeld om graan te vorderen. Een dergelijke maatregel zal rampzalige gevolgen hebben voor het land. Hij zal resulteren in een voortgaande verslechtering van de economische toestand. Op korte termijn
zal de maatregel wel wat graan opleveren. Als reactie zullen
de boeren daarentegen de hoeveelheid bouwland voor graan
verminderen, redenerend dat het geen zin heeft veel graan te
verbouwen aangezien de regering het toch afneemt. Zonder
harde valuta, die nodig is voor graanimport en met een
over economische hervormingen en het invoeren van kleine
veranderingen, die vervolgens weer worden teruggedraaid.
In de tweede plaats wijzen de ervaringen in de socialistische
landen uit dat een ondersteunende macro-economische omgeving een van de noodzakelijke voorwaarden is voor succesvolle economische hervormingen. Goederen en diensten dienen in voldoende mate voorhanden te zijn om gestalte te ge-
ven aan de autonomie van de ondernemingen en de monetaire
prikkels voor werknemers 9). Momenteel wordt de Poolse
slechte oogst die op een gedwongen afdracht zal volgen, zal
economie echter gekenmerkt door extreme tekorten en de
het land niet alleen met voedseltekorten, zoals nu, te maken
krijgen, maar met een werkelijke hongersnood. Tot nu toe is
toepassing van ,,oorlogseconomie”-maatregelen. De middelen dienen volgens de plannen gericht te zijn op de uitvoering
de regering deze riskante weg nog niet ingeslagen 8). In de
herfst, wanneer de oogst wordt binnengehaald, zal het huidi-
van veertien prioriteitenprogramma’s. De arbeidsdiscipline
uitvallen en de broodvoorziening in gevaar komt, zullen de
in de fabrieken en mijnen wordt met behulp van een militaire
wetgeving in stand gehouden. Voor de overtreding van deze
wetgeving zijn al talloze gevangenisstraffen uitgedeeld.
autoriteiten wederom in de verleiding worden gebracht deze
uitzonderlijk gevaarlijke en riskante weg in te slaan.
De vrije verkoop van agrarische produkten is de laatste
arbeiders ontslaan als hen werkelijk de vrijheid wordt gegeven de produktiemiddelen en produkten te kiezen op basis
ge beleid worden getoetst. Als de verkopen aan de staat laag
achttien maanden zwaar ontregeld. Dit komt door de snelle
geldontwaarding en door de beperkte beschikbaarheid van
In de derde plaats zullen bedrijfsleiders een groot aantal
van winstmaximalisatie. Waarschijnlijk is de werkloosheid
bouwprodukten zouden moeten worden gekocht. Een oplos-
die dan zal ontstaan, onaanvaardbaar voor de autoriteiten.
Het is aannemelijk dat de vrijheid van de bedrijfsleiding, zo
bezien, een illusie is en dat heeft belangrijke consequenties
sing voor deze problemen is op korte termijn niet in zicht. Het
voor het functioneren van de hele economie.
aanbod van consumptiegoederen en industriele produktie-
In de vierde plaats is de internationale economische situatie op dit moment veel minder gunstig dan in de jaren zestig
industriele goederen, die met de opbrengsten van de land-
middelen voor de agrarische bevolking en voor de agrarische
sector is slecht. Het aanbod van zaden, kunstmest, insecticiden, reserveonderdelen voor tractoren en andere landbouwmachines is te laag.
De toestand zou mogelijk kunnen verbeteren door gunstig
of zeventig. Toen maakte de wereldeconomie een periode van
sterke groei door en krediet was in ruime mate voorhanden
op de euromarkten. Nu is er sprake van een crisis in de
wereldeconomie en Polen is zelfs niet in staat de verplichtin-
weer, concessies aan de boerenbevolking en een goede oogst,
gecombineerd met import uit de Sovjetunie, Hongarije,
Frankrijk en Canada. De uitslag is van doorslaggevende betekenis voor de toekomst van volk en regering, maar in hoge
gen van de bestaande schulden na te komen.
mate onzeker.
middel zijn om dit te bereiken is helemaal niet zeker.
Pseudo-oplossingen
In de zesde plaats hebben de recente ontwikkelingen een
proces versterkt dat door Brus ,,de negatieve selectie van
kaderleden” is gedoopt. Gedoeld wordt op het verschijnsel
In het voorgaande werd al vermeld dat de toenemende
orientatie van de Poolse internationale handel op de CMEA
op middellange termijn grote institutionele, economische
en politieke kosten met zich brengt.
Over de institutionele kosten op de middellange termijn
van deze herorientatie kan het volgende worden opgemerkt.
In de vijfde plaats is de urgentste taak van de economische
hervormers een structurele verbetering aan te brengen in de
betalingsbalans. Of de hervormingsvoorstellen een effectief
dat mensen voor leidinggevende functies eigenlijk op basis
van dienstbaarheid en inschikkelijkheid worden geselecteerd.
Bekwame en vakkundige personen vallen hierdoor uit de
boot: het is een probaat middel voor het continueren van verkwistende en inefficiente besluitvorming. De negatieve seleetie van kaderleden heeft al in de jaren zeventig een ongunstige
invloed op Polen gehad. Het is door de ontwikkelingen na 13
voeren die tot welvaart zouden kunnen leiden en die het
december versterkt gezien de talrijke ontslagen van politick
,,onbetrouwbare” mensen en de promotie van ,,ideologisch
en politick gezonde” mensen. De efficientie zal waarschijnlijk
niet toenemen als integere en bekwame bedrijfsleiders die
regime een greintje politieke steun zouden kunnen opleveren.
goed met werknemers proberen samen te werken, ontslagen
Generaal Jaruzelski za4 zeker geen economische hervormin-
worden en door hielelikkers en legerofficieren worden ver-
gen doorvoeren zoals Solidariteit die voor ogen stonden (af-
vangen die alleen aan zich zelf en aan superieuren verant-
schaffing van het ,,nomenklatoera”-systeem, invoering van
woording schuldig zijn.
arbeiderszelfbestuur en economische besluitvorming op basis
In de zevende plaats hebben de moorden, de arrestaties, de
politieke ontslagen, de onderdrukking en de prijsstijgingen
Een Poolse regering die afhankelijk is van de Sovjetunie voor
politieke en economische overleving, heeft beslist geen goede
uitgangspositie om de economische hervormingen door te
van economische overwegingen).
De vraag is of Jaruzelski in staat is een zelfde soort technocratische economische hervorming door te voeren als in
Hongarije. De regering heeft een dergelijke hervorming beloofd en heeft al een aantal stappen in deze richting genomen
(ontbinding van de industriele associates, beperking van het
aantal industriele ministeries, prijsverhoging van grondstof-
in Polen de kloof tussen de bevolking en de autoriteiten vergroot. Deze kloof is in Oost-Europa een bekende oorzaak
van de lage arbeidsproduktiviteit, diefstal, alcoholisme, trage
technische vooruitgang en vormt een bron van irritatie en
kritiek.
fen en consumptiegoederen). De achterliggende gedachte is
de economic te transformeren tot een economie met een planningssysteem zoals dat in Hongarije bestaat, i.p.v. het versterken van het traditionele administratieve planningsmechanisme. De uitvoering van een dergelijke hervorming
neemt ongeveer drie a vier jaar in beslag: pas dan zullen wezenlijke resultaten te zien zijn.
Bij de uitvoering van een technocratische economische hervorming in de huidige Poolse omstandigheden zullen zich
echter verscheidene problemen voordoen. In de eerste plaats
heeft Polen al een lange geschiedenis van ,,economische hervormingen” achter de rug, d.w.z. een geschiedenis van praten
ESB 23-6-1982
8) J. L. Heldring heeft in een artikel in het NRCHandelsbladvan 26
januan 1982 beweerd dat de verplichte afdracht van graan in Polen al
is begonnen. Deze bewering steunt op een verslag in de New York
Times waarin de graanleningen warden aangezien voor verplichte
graanafdrachten. Voor zover onze informatie strekt is dit onjuist
(Dezelfde fout was gemaakt door prof. dr. Ellman in een hoorzitting
over Polen georganiseerd door de vaste commissie voor buitenlandse
zaken van de Tweede Kamer op 3 februari 1982.)
9) R. Knaack, Economic reform in China, The ACES Bulletin
zomer 1981, biz. 18-20.
625
Het militaire regime hoopt zonder meer op een geleidelijke
Kadarisatie. Dat is een ontwikkeling zoals/die zich onder
Kadar in Hongarije heeft voorgedaan. Een-in het begin heel
impopulaire communistische regering wist langzaam een si-
tuatie van relatieve economische welvaart te bereiken en verwierf op deze manier een zekere mate van legitimiteit. Of deze
poging slaagt zal pas over een aantal jaren duidelijk zijn. Om
hierboven genoemde redenen zijn de vooruitzichten op een
succesvolle hervorming niet goed. Het voornaamste probleem in 1982 is de stabilisatie van de economic, het voorkomen van een voortzetting van de neerwaartse spiraal.
Als het regime niet in staat blijkt een zinvolle technocratische hervorming door te voeren, dan zullen de tekorten, en
de ontevredenheid die deze tekorten veroorzaken, blijven be-
staan 10). Evenzo zullen bij afwezigheid van een radicale hervorming de gebruikelijke problemen van trage technische
vooruitgang en een hoge grondstoffenintensiteit van de produktie blijven bestaan. Bovendien zal een sterkere orientatie
CMEA integratie hebben Abonyi en Silvain aangegeven dat
de CMEA-integratie — politick gezien — een proces is ,,dat
de penetratie van de Sovjetunie versterkt door het gedrag te
stroomlijnen van de afhankelijke…. elites” 12). Hetzelfde
is, in minder theoretische bewoordingen, door Brezjnev zelf
opgemerkt. Op het 26ste partijcongres (1981) zei hij, toen hij
de hoge subsidies van de Sovjetunie aan de kleinere CMEAlanden verdedigde, dat ,,de voordelen van het vergroten van
wederzijdse economische mogelijkheden (binnen de CMEA)
natuurlijk niet alleen gemeten kunnen worden in zuiver commerciele termen”. De Sovjetunie is bereid de zwakkere breeders van de CMEA vergaand te subsidieren ten einde haar
imperium in stand te houden. In ruil daarvoor moeten de
CMEA-lidstaten t.a.v. binnenlandse aangelegenheden en
buitenlandse betrekkingen de Sovjet-lijn volgen.
De impopulariteit van het Poolse regime zal, gegeven de
algemene vijandigheid onder het Poolse volk tegen alles wat
met de Sovjetunie te maken heeft, door dit proces bestendigd
op de Sovjetunie misschien leiden tot een druk om de land-
worden en het Poolse regime zal niet in staat zijn vaste voet
bouw te socialiseren, wat in Polen in het begin van de jaren
vijftig gebeurde en in Hongarije tegen het eind van de jaren
in Polen te krijgen. Jaruzelski heeft in zijn belangrijke
vijftig. Volgens de officiate leer van de Sovjetunie is de
zinnig duidelijk gemaakt dat het regime ideologisch en politick gezien bankroet was. Terecht merkte hij op dat Polen
enige oplossing voor de moeilijkheden in de Poolse landbouw
de reorganisatie van de landbouw langs socialistische, dus
grootschalige lijnen.
Economisch gezien zal de Sovjetunie, voor zover het om
grondstoffenimport uit de Sovjetunie gaat, steeds meer moeite, hebben aan de vraag naar grondstoffen tegemoet te komen.
Die oliewinning vertoont praktisch geen groei meer, de winning van ijzererts stagneert, de houtproduktie neemt af en de
landbouw heeft in zeven jaar vier slechte oogsten gehad. Het
enige lichtpuntje in de primaire sector van de Sovjetunie is
aardgas. Zelfs in de periode van stagnatie van 1979-1981 heeft
de aardgaswinning voortdurend een snelle groei vertoond.
Met uizondering van aardgas zijn de lange-termijnvooruitzichten voor een stijgend grondstoffenaanbod uit de Sovjetunie niet goed, in tegenstelling overigens tot de mogelijkheden om op korte termijn in de huidige noodsituatie bij te
springen. De handhaving van het traditionele economischeplanningmechanisme zal een grote vraag naar grondstoffen
oproepen aangezien dit type economic grondstoffenintensief
is.
Wat de import van machines uit de Sovjetunie betreft kan
worden gesteld dat de Sovjetunie in staat en bereid is om
grote hoeveelheden machines aan Polen te leveren op een
lange-termijnbasis. Een dergelijke handel heeft center een
aantal nadelen. De reserve-onderdelen voor machines uit de
Sovjetunie zijn moeilijk in voldoende mate verkrijgbaar en de
service na levering is slecht. Het inpassen van de behoefte
aan een uitlopend scala van specifieke machines in plannen
die vele jaren van tevoren (tot een maximum van acht jaar)
moeten worden opgesteld, is uitermate ingewikkeld. Verder
zijn de Poolse ondernemingen onvoldoende op de hoogte wat
voor machines in de Sovjetunie voor export beschikbaar zijn
en hebben ondernemingen in de Sovjetunie vaak weinig interesse in export (de extra kwaliteitseisen maken de uitvoering van het plan moeilijker). Hoewel de kwaliteit van sommige machines uit de Sovjetunie erg goed is, geldt dat in de
meeste gevallen de beste machines ergens anders worden geproduceerd 11).
Hoewel de Sovjetunie afzetmarkten voor Poolse exportprodukten kan waarborgen, moet Polen natuurlijk wel over
de nodige produktie beschikken. Omdat export naar de
Sovjetunie niet aan de hoge eisen van Westerse markten hoeft te voldoen, zal de afzet van de Poolse industrie aan
de Sovjetunie niet meer op concurrentiekracht worden getoetst zoals dat gebeurt bij export naar het Westen. Het in
toenemende mate steunen op export naar de Sovjetunie zal
daarom waarschijnlijk tot een voortdurende vergroting van
de technologische en marketingkloof leiden tussen Polen en
de wereldmarkt, en een gestaag toenemende kloof tussen de
wereldstandaard en die welke in Polen gangbaar is.
In een scherpe analyse over de politieke economic van de
626
rede voor het Centrale Comite van 24 februari vrij ondubbel-
niet alleen een tekort aan goederen had, maar ook een ideologisch tekort, een tekort aan ideeen 13). In Polen gelooft
niemand in het marxisme-leninisme. Onder de machthebbers
overheerst cynisme, eigenbelang en een collaborateurshouding in de trant van ,,liever wij dan de Russen”. In de
Sovjetunie kan het marxisme-leninisme door Russisch nationalisme vervangen worden. In Polen is het bouwen op
Pools nationalisme uitgesloten en het regime is veroordeeld
tot ,,ideologische bloedarmoede”. Politick gezien is het
hoofddoel van het regime, zoals Jaruzelski duidelijk in de
eerder genoemde rede verklaarde, ,,het herstellen van het vertrouwen” (c.q. het vertrouwen van de bevolking in de autoriteiten). Het gebrek aan vertrouwen is een realiteit en het is
verkwikkend om een dergelijke eerlijke uitspraak over een
socialistisch land in de officiele kranten te lezen. Het herstel
van het vertrouwen is uitzonderlijk moeilijk voor een regime
dat:
— de arbeidsdiscipline alleen d.m.v. een militaire wetgeving
weet te handhaven;
— volledig afhankelijk is van de Sovjetunie en dus waarschijnlijk niet in staat is een radicale economische hervorming door te voeren;
— niet in staat is de levensstandaard op peil te houden;
— mogelijk onder druk gezet wordt de landbouw te socialiseren;
— een inefficiente en slecht concurrerende industrie in stand
houdt;
— gedwongen wordt een toestand te laten voortbestaan
waarin de media leugens verkondigen, cultured steriel
zijn en officiele propaganda produceren die niemand gelooft;
— de legitimiteit die nodig is om een Churchill-achtig beroep
te kunnen doen op ,,bloed, zweet en tranen” volledig mist.
De enige organisaties die het vertrouwen van de bevolking
hebben zijn de rooms-katholieke kerk en de ondergrondse
vakbond Solidariteit.
10) De tekorten in socialistische landen zijn uiteraard niet hetgevolg
van het lage produktieniveau; een afdoende produktiestijging be-
tekent dan ook niet dat de tekorten van de baan zijn. De tekorten
worden door het systeem gegenereerd en zullen zich yoordoen zolang
de administratieve economic bestaat. Zie J. Kornai, Economics of
shortage, Amsterdam, 1980.
11)1. Schweitzer, Some peculiarities of Hungarian machine imports
from the Soviet Union, Ada Oeconomica, jg. 18, 1977, nr. 3-4.
12) Journal of Common Market Studies, jg. 16, 1977, nr. 2.
13) In het Pools ,,glod ideologii”, letterlijk vertaald, ,,ideologische
honger”.
Conclusies
regime heeft een aantal stapjes gedaan in de richting van een
technocratische hervorming. Verder zijn aanzienlijke prijsIn 1981 maakte Polen economisch gezien een rampzalig
stijgingen en een verlenging van de werkweek ingevoerd. De-
jaar door. Het netto materiele produkt daalde met 13%; de
industriele produktie met 13%; het begrotingstekort bereikte
een omvang van ongeveer 10%; de onevenwichtigheid op de
binnenlandse markt, in 1980 al in hevige vorm aanwezig, ma-
ze maatregelen zouden de onevenwichtigheid op de binnenlandse markt moeten verminderen.
nifesteerde zich nog duidelijker en het land was niet in staat
een verdere economische teruggang te voorkomen. Voor de
de financiele verplichtingen aan het buitenland na te komen.
toekomst van Polen vormen de twee uiterste ontwikkelings-
Op het moment is het van doorslaggevende betekenis of het
regime de toestand kan stabiliseren, d.w.z. of het in staat is
Volgens het huidige militaire regime vormden de bewuste
paden Kadarisatie en hongersnood. De eerste zou een bee’in-
sabotage-activiteiten van de vakbond Solidariteit de belangrijkste oorzaak van deze economische ramp. Dat is onjuist.
De belangrijkste oorzaak was de daling van de import uit het
Westen, hetgeen het gevolg was van de betalingsbalanscrisis.
diging betekenen van de neerwaartse spiraal, een succesvolle
Dit heeft desastreuze gevolgen gehad voor de Poolse Industrie, die sterk afhankelijk was, en nog steeds is, van de import
van onderdelen uit het Westen.
In de eerste helft van 1982 zal de economische teruggang
aanhouden. Volgens het militaire regime is de belangrijkste
oorzaak hiervan de economische sancties van het Westen.
Hoewel de sancties Polen inderdaad veel schade toebrengen,
zijn de voornaamste oorzaken van de verslechterende toestand van interne aard, nl. het mislukken van Giereks poging
stabilisatiepolitiek en een technocratische economische hervorming, die tot economisch succes en een zekere mate van
legitimiteit van de regering leidt. De tweede mogelijkheid zou
waarschijnlijk volgen op de introductie van graanvorderin-
gen en op de afwezigheid van genoeg economische hulp van
de Sovjetunie of het Westen. De werkelijke loop van de ont-
wikkelingen zal ergens tussen deze twee uitersten liggen,
b.v. een langere periode van economische stagnatie 14).
M. J. Ellman
B. Simatupang
in 1976 om de economic te stabiliseren en het gebrek aan legitimiteit van de regering.
Ten einde de crisis af te wenden, heeft het militaire regime
de economic geherorienteerd: de banden met de Sovjetunie
en met de andere CMEA-landen zijn verstevigd. Op korte termijn levert dit bepaalde voordelen op (b.v. grondstoffenleve-
ranties en afzetmarkten). Op de lange termijn kan deze herorientatie gemakkelijk een ongunstige werking hebben op de
efficie’ntie van de Poolse economic en in de toekomst bijdragen tot een herhaling van een volksoproer. Het militaire
14) Zelfs de officiele prognoses zijn erg somber. In de afsluitende
redevoering van de vergadering van het centrale comite in april (Trybuna Ludu, 26 april 1982) schetste Jaruzelski een herstelperiode van
de Poolse economic die acht jaar beslag zou nemen. Dit jaar hopen
de autoriteiten de economische teruggang te stoppen. In de periode
1983 tot 1985 wordt een drie jaar plan aangehouden gericht op sta-
bilisatie van de toestand. In de periode van 1986 tot 1990 hopen de
autoriteiten de toestand yolledig te hebben gestabiliseerd. Er zal dan
sprake zijn van economisch evenwicht, waarna een aanvang kan
worden gemaakt met de terugbetaling van de schulden.