Management in China
De gedachte dat de oplossingen voor
de structurele problemen van de Chinese economic moeten worden gezocht
binnen het kader van een offensief economisch moderniseringsbeleid, leeft ook
na de recente studentenopstanden in
China nog steeds. Met het voeren van
een dergelijk beleid werd een begin gemaakt in 1979 bij het aantreden van
Deng Xiaoping. In de afgelopen tien jaar
zijn door hem de contouren van een
nieuwe decentrale economische structuur voor China zichtbaar gemaakt. Het
industriebeleid is gevoerd in het kader
van een gemengde economische orde,
waarin een centrale planning wordt aangevuld door het marktmechanisme. De
economische politiek van de overheid is
daarbij doelbewust gericht geweest op
het verminderen van het eigen aandeel
in het nationaal inkomen en op het vergroten en zodynamisch mogelijk houden
van een nieuwe collectieve en particuliere sector van bedrijven. Verwacht mag
worden dat dit beleid ook de komende
jaren zal worden voortgezet en dat dit
van invloed zal zijn op de wijze waarop
in China het management van industriele
bedrijven vorm en inhoud zal krijgen. Ik
zal in dit artikel vooral nagaan welke
factoren de beschikkingsmacht van het
Chinese management in de jaren negentig zullen beihvloeden. Ook zal ik beperkt
aandacht gegeven aan de mogelijke ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen in
de komende jaren.
Moderniseringsbeleid
In het brede veld van het economische moderniseringsbeleid vallen twee
zaken op. Ten eerste, de grotere aandacht van overheidswege voor marktconformiteit en decentralisatie van de
economie, en ten tweede de nog steeds
belangrijke aanwezigheid van de centrale planning van een omvangrijk aantal economische activiteiten.
In een notedop is dit dus het spanningsveld tussen een groeiende vrije
marktsectoren een ‘krimpende’centraleplansector, dat communistische samenlevingen, zoals de Chinese, voor steeds
grotere problemen stelt. Marktconformiteit vraagt om decentralisatie van de economische beslissingsmacht en een grote
mate van flexibiliteit en technologische
innovatie op het microniveau.
Tegelijkertijd is er echter de centraal
geleide economie, waarin de communistische plannenmakers – zich zeer
wel bewust van de moeilijkheden die
aan de planeconomie inherent zijn hun greep op de (grote) ondernemin-
857
gen wensen te handhaven, ook al om entrepreneurs are thus in a position to
In een delicaat en niet altijd even doorde eigen machtsbasis in de toekomst shift commodities between the two sec- zichtig machtsspel tussen overheid, parzeker te kunnen stellen.
tors for personal gain.”
tij, werkgevers en werknemers zijn tot
Spanning dus tussen de progressieEr is dus niet alleen spanning tussen 1986 de ontwikkelingen in de (maatvere politieke beleidsmakers, die stre- twee stromingen in de Chinese commu- schappelijk) gewenste richting gestuurd.
ven naar een vermindering van het nistische partij en tussen deze stromin- De opmerkelijk succesvolle economioverheidsaandeel in het nationaal inko- gen en de bureaucraten, maar ook tus- sche ontwikkeling van de eerste jaren
men en naar een zo groot en dynamisch sen de overheidsbureaucratie en de werd echter toen reeds bedreigd door
mogelijk houden van de nieuwe collec- nieuwe ondernemerselite. Het is duide- onder meer de volgende problemen:
tieve en particuliere sector, en de over- lijk dat deze spanningen van invloed zul- – een inflatie van 20% of hoger;
heidsbureaucraten die graag het beslis- len zijn op de wijze waarop leiding kan – een toenemende corruptie op alle nisingsproces over het financieren van worden gegeven in bedrijven in China.
veaus in de samenleving;
investeringen, het vaststellen van sub- een steeds schevere inkomensverdesidies en prijzen en dergelijke aan zich
ling;
willen houden. Binnen de communistieen
De economische hervormingen – ge degebrek aan intelligentsia vanwesche partij en op het hoogste politieke
culturele revolutie van Mao;
niveau weten de overheidsbureaucra- het probleem van de geringe demoten zich gesteund door de conservatieIn de jaren tachtig is onder leiding van
cratisering van het politieke systeem6;
1
China’s sterke man Deng Xiaoping met
vere politieke leiders .
dat wil zeggen: geen vrije meningsuiEr bestaat ook verschil van inzicht de hervorming van de Chinese econotussen de hiervoor genoemde twee mie begonnen. Doelstelling van het be1. Er waren twee hoofdstromingen binnen de
stromingen over het tempo waarin het leid is steeds geweest het bereiken en Chinese Communistische Partij te ondermoderniseringsbeleid moet worden handhaven van een zo hoog mogelijke kennen. De tot voor kort nog progressieve
geTmplementeerd om de inflatie be- economische groei3. De beste weg leidinggevende stroming was die van de eerheersbaar te kunnen houden en de cor- waarlangs dit bereikt kan worden, werd der als ‘kapitalist’ verguisde Deng Xioaping,
anderen de
ruptie te beteugelen. Inflatie en corrup- geacht te liggen in het decentraliseren gesteund door ondervan de partijvoormalige
secretaris-generaal
Zhao Ziytie lijken vooralsnog onlosmakelijk ver- van de economische activiteiten in de ang en de in april overleden Hu Yaobang.
Een tweede conservatievere stroming had
bonden met het Chinese proces van staatsbedrijven.
modernisering. Henry Kissinger verOok werd gedacht aan de uitbreiding zich gegroepeerd rond de veteraan van de
Lange Mars Chen Yun. Deze conservatieve
van investeringen in de collectieve en de groep bestaat ook nog uit de huidige premier
woordde dit onlangs als volgt :
“Few tasks are more complicated than particuliere sector, met name in de ver- Li Peng en het hoofd van de geheime dienst
the transition from a centrally planned werkende Industrie4. De beleidsmakers Qiao Shi. Met het recent afzetten van Zhao
economy to one oriented toward mar- zagen in dat de arbeidsintensieve Indus- Ziyang is vooralsnog onduidelijk geworden
kets. In a centrally planned economy trie niet de enige basis kan zijn voor de in hoeverre de progressievere stroming rond
Deng zich heeft kunnen handhaven. Zie in
goods and services are allocated by bu- economische groei op lange termijn, ge- deze: E. Tanamal, Yin en Yang van de Chireaucratic decision. But communism is zien de tijdelijkheid van China’s huidige nese politiek, in: M. Hockx, H. The, China in
unable to abolish the laws of economics. comparatieve voordeel, de lage lonen. perspectief, VNE China Nu, Utrecht, 1989,
Somebody must pay for the real costs… Een kapitaalintensieve, internationaal biz. 34-36.
2. H. Kissinger China’s struggle to reform hits
The penalty of subsidised pricing is poor concurrerende en vooral efficiente indus- home, Sunday Morning Post, Hong Kong, 4
maintenance, lack of innovation and trie zou dat wel kunnen. Zo is het over- juni1989, blz.15.
over-employment – in other words, stag- heidsbeleid5 er steeds op uit geweest om 3. In deze is het besluit van het Centraal
nation and falling per capita income. via gericht beleid investeringen te laten Comite van de Chinese Communistische
Partij van oktober 1984 van belang.’Dit
Such enormous discretion in the hands plaatsvinden in industrieen met een ho- sluit stelt dat: “het de essentiele taak van behet
of bureaucrats inevitably leads to corrup- gere produktiviteit en toegevoegde socialisme is de produktiekrachten verder te
tion… Paradoxically a shift to market eco- waarde. Doelbewust hebben opeenvol- ontwikkelen, steeds meer welzijn te creeren
nomies magnifies the opportunities for gende ‘regeringen-Deng’ gepoogd hun en in de groeiende materiele en culturele
corruption. For there will be two econo- eigen rol in de economie te verkleinen en behoeflen van de bevolking te voorzien.” Uit:
R. Delfs, Collective efforts are overwhelming
mic sectors, at least initially: a shrinking de concurrentie en de werking van het state enterprise, Far Eastern Economic Rebut still huge public sector and a growing marktmechanisme aangemoedigd om view, 20 maart 1986, biz. 70.
market economy. This produces two sets aldus een betere allocatie van produktie- 4. De volgende uitspraak van Deng is hier
van belang: ” The creation of a number of
of prices. Unscrupulous bureaucrats and middelen te krijgen.
Figuur. Institutionele structuur bij het implementeren van het economische moderniseringsbeleid
Regering
Communistische partij van China: Nationaal
Congres/Centraal comite__________
Staatsplanningscommissie
Macro-
private enterprises corresponds to the general demand to develop the socialist economy. Encouraging a number of regions and
private individuals to become rich in advance
of others is only to let more and more people
to become rich and so achieve the goal of
the wellbeing of all.” Uit: U. Franzi Deng
Xiaoping, Harcourt Brace Jovanovitch, Boston, 1988, biz. 289.
5. Zie ook: Sha Ye, The role of China’s
managing directors in the current economic
reform, International Labour Review, vol.
126, nr. 6, 1987, biz. 691-701.
niveau
Economische sector ministerie
Microniveau
Economische commissie op het gemeentelijk niveau_________
Partijcomite op het gemeentelijke
niveau
Ondememingen
Partijcomite op ondernemingsniveau
Werknemerscongres
Vakbond
6. Wen Shun Chi uit in dit verband de volgende kritiek op het Chinese communistische systeem: “…along with the nationalization of private property came the nationalization of individual minds. Individuals could no
longer use their own minds independently,
but had to conform to collective thinking
under government direction and control”;
Wen Shun Chi, Ideological conflicts in modern China: democracy and authoritarianism, Transaction Books, Oxford, 1980, biz.
316.
858
ting, een een-partijstelsel; geen vrije
verkiezingen van politieke leiders.
Deze problemen gaven na 1986 aanleiding tot een steeds conflictmatiger
stelsel van arbeidsverhoudingen, tot
studentenopstanden in 1987 en 1989,
en meer recent tot de val van de meest
progressieve leider Zhao Ziyang7.
De institutionele vormgeving
Mate van marktconformiteit
In verschillende vergaderingen van
het Centraal Comite van de Chinese
Communistische Partij is over de jaren
heen de stelling verdedigd dat het door
de overheid te voeren beleid zich
steeds meer zal moeten afspelen binnen de grenzen van de marktconformiteit. Het overheidsstreven is er op gericht het ‘marktsocialisme’ te implementeren8. De Chinese binnenlandse prijzen zullen daarbij geleidelijk aan worden blootgesteld aan de invloed van
buitenlandse handelstransacties, en
moeten gaan veranderen met de ontwikkelingen op de wereldmarkt. Het
economisch beheer zal worden gedecentraliseerd; ondernemingen hebben
wettelijk de toezegging gekregen zelf
een groter aandeel te krijgen in de beslissingsmacht. Het principe van het
zelf financieren van investeringen wordt
weer opgepoetst; het reserveren van
een gedeelte van de bedrijfswinst wordt
weer toegestaan. Het vergroten van
loonverschillen en het uitbetalen van
bonussen wordt aangeprezen als de
juiste aansporing voor meer inspanning
van de werknemers. Tegelijkertijd wordt
aan het management het recht toegekend om werknemers (die onvoldoende
efficient functioneren) te ontslaan. De
ondernemingen worden eveneens toegestaan een gedeelte van hun produktie af te zetten op de vrije markt tegen
een reele prijs (dit is het z.g. contractsysteem). Het beginsel van de marktconformiteit zal zich in de overgangsperiode echter nog moeten verdragen met
een (krachtige) centrale planning van
overheidswege.
van een hogere bestuurslaag komen.
Decentralisatie wijst daarentegen op
een proces in tegenstelde richting. De
macht om beslissingen (van strategische aard) te nemen, komt hierbij in
handen van een lagere bestuurslaag.
De institutionele vormgeving van het
economisch moderniseringsbeleid is in
de figuur schematised weergegeven.
In de institutionele netwerkstructuur
is allereerst op centraal niveau plaats
ingeruimd voorde staatsplanningscommissie die belast is met de concrete
voorbereiding en uitvoering van het beleid in de verschillende economische
sectoren. Op basis van het ontwikkelde
beleidsplan moet het beleid per sector
worden geTmplementeerd en vormgegeven. Voor de ondersteuning en uitvoering van het beleid op het microniveau is in de structuur voorzien door de
aanwezigheid van een zogenaamde
Economische Commissie.
Belangrijk is ook de invloed van de
Chinese Communistische Partij (CCP)
op alle hiervoor onderscheiden niveaus
in het institutionele netwerk. Laaksonen
stelt in dit verband het volgende:9 “As
the CCP extends its network to every
corner of the enterprise organization it
represents a great power in guiding and
controlling the whole Chinese society
and its economic organizations.”
Tot 1986 was het strategische beleid
van een onderneming vooral een zaak
van het partijcomite binnen de onderneming. Als lid van het partijcomite had de
algemeen directeur slechts een stem
en had hij dus net zoveel macht als
ieder ander lid van dit comite. Pas in
1986 erkende het Centraal Comite van
de Chinese Communistische Partij dat
voor het welslagen van het economisch
moderniseringsbeleid de algemeen directeur een beslissende stem moest
hebben daar waar het het formuleren
en vaststellen van het strategisch en
operationeel beleid betrof. Het partijcomite op ondernemingsniveau zou dan
onder meer kunnen toezien op een juiste implementatie van dit beleid10.
Mate van participate
Ten einde de participate van -de
werknemers in beleidsbeslissingen op
het ondernemingsniveau te bevordeCentralisatie en decentralisatie
ren, is een belangrijke rol toegekend
Op grand van het voorafgaande kan aan de zogenaamde werknemersconreeds a priori worden verwacht dat – bij gressen. Een werknemerscongres is
implementatie van het economisch mo- belast met de volgende vijf functies:
derniseringsbeleid – processen van – toezicht op een adequate uitvoering
van het operationeel beleid;
centralisatie en decentralisatie in een
voortdurende spanningsverhouding tot – goedkeuren en amenderen van plannen van het management voor het
elkaar zullen staan. Centralisatie en desalaris- en bonussysteem in het becentralisatie duiden hierbij op dynamidrijf;
sche veranderingsprocessen in de verticale verdeling van macht en taken in – mede beslissen over de uitgaven ten
de bestuursstructuur van de nationale
laste van het zogenaamde welvaartsfonds in het bedrijf;
economie.
Hierbij is centralisatie het proces – het bekrachtigen van een besluit tot
uitsluiting of schorsing van arbeiders;
waarbij de macht en taken in handen
ESB 23-8-1989
– aanbevelingen doen voor de benoeming van de algemeen directeur van
het bedrijf.
Behalve het werknemerscongres
heeft ook de vakbond op ondernemingsniveau inspraak in het formuleren
van het (strategisch) beleid. De vakbond is namelijk vertegenwoordigd in
het zogenaamde management-comite
dat de algemeen directeur bij moet
staan in het nemen van belangrijke (beleids)beslissingen. In het managementcomite zijn behalve de vakbond, ook
het werknemerscongres (middels de
voorzitter) en de belangrijkste afdelingen van het bedrijf (via afvaardiging van
de betreffende afdelingshoofden) vertegenwoordigd.
Een optimale mix van deskundigheid
en inspraak moet aldus op het microniveau worden gewaarborgd11.
Tot slot______________
Het beleid in de jaren tachtig van de
Chinese overheid is tot nog toe gericht
geweest op het bereiken en handhaven
van een belangrijke groei. Verwacht
mag worden dat dit beleid ook in de
jaren negentig zal worden voortgezet.
De beste weg om dit doel te bereiken
wordt geacht te liggen in de verdere
decentralisatie van de economie. Uitbreiding van investeringen in de particuliere sector wordt nagestreefd. In de
nationale economie zal dan in de jaren
negentig onder een geleidelijk groter
wordende werking van het marktmechanisme, een steeds belangrijker
plaats worden ingeruimd voor de particuliere sector.
Voorbereiding, inhoud, tempo en wijze van uitvoering van het economisch
7. Zie ook het artikel van T. Saich over de
moderne ideeen van Zhao Ziyang. T. Saich,
Het dertiende partij congres: Hervormingen
gaan door, in: M. Hockx, H. The, China in
perspectief, VNE China Nu, Utrecht, 1989,
biz. 36-38.
8. Voor een uitvoerige bespreking van het
overheidsbeleid kunneri’wij verwijzen naar:
O. Laaksonen, Management in Chinaduring
and after Mao, W. De Gruyter, Berlijn/New
York, 1988, biz. 240, 241.
9. O. Laaksonen op.cit., biz. 164.
10. Sha Ye schrijft over de overblijvende
bevoegdheden van het partijcomite het volgende: ” The tasks assigned to the Party
Committee are to supervise the implementation of the principles and policies laid down
by the Party and the Government, to provide
support to the grass-roots organizations (trade unions; youth leagues, etc.) in carrying
put their work and their ideological and political programmes, and to help Party members to play an exemplary vanguard role in
ensuring that the enterprise keeps to the
socialist path.” Sha Ye op.cit., biz. 697.
11. Laaksonen stelt overigens dat de werknemerscongressen gemakkelijk door het
management te manipuleren zijn.
859
moderniseringsbeleid zullen evenwel
plaatsvinden in een steeds ingewikkelder samenspel van regering, overheidsbureaucratie,
communistische
partij, werkgevers (met name managers van staatsbedrijven en prive-ondernemers), werknemers (middels vakbond en wernemerscongressen) en andere pressiegroepen (onder andere
studenten), alles onder het toeziend
oog van de militairen.
In dit complexe en conflictmatige
stelsel van arbeidsverhoudingen zal
voortzetting van het economisch moderniseringsbeleid leiden tot het zoeken naar buiteninstitutionele routes.
Enerzijds zal men daarbij van overheidswege de cultuur- inherent aan het
streven naar een grotere marktconformiteit en een verdere decentralisatie
van de economic – willen benutten; anderzijds zal de regering een zogenaamd non-interferentiegebied creeren; de moderniseringsoperatie wordt
dan steeds meer een risico voor werkgevers en werknemers van de afzonderlijke bedrijven.
De gezagsverhoudingen in de – in de
vorige paragraaf beschreven – institutionele netwerkstructuur van de Chinese economie, zullen als gevolg hiervan
in de jaren negentig verder worden uitgehold en daarmee stellig ook diffuser
worden. Ook is bij een voldoende groei
van de nationale economie12 een verdere depolitisering van de onderlinge
verhoudingen tussen actoren binnen
het Chinese arbeidsbestel zeker niet
onwaarschijnlijk.
Het besturen van de grate industriele
bedrijven zal er in de jaren negentig dus
zeker niet eenvoudiger op worden. Wel
mag worden verwacht dat de orientatie
van het management meer zakelijk gericht zal zijn en dat de bedrijfsvoering
minder dan nu nog het geval is door de
oude politiek-ideologische dogma’s zal
worden gehinderd.
R. Samson
De auteur is als Dean of Studies en decent
in het Internationaal en Strategisch Management verbonden aan het Netherlands International Institute for Management (RVB) in
Maastricht.
12. We gaan hierbij niet uit van het door
enkele sinologen gevreesde pessimistische
scenario, waarin de Chinese economie een
negatieve groei vertoont, de inflatie en corruptie nog meer toenemen, de boeren en
arbeiders steeds ontevredener worden en
uiteindelijk gezamelijk in opstand komen en
China in feite onbestuurbaar wordt.
860