Blokvorming
Decennia lang isde Internationale economische orde
gedomineerd door een land, een valuta en een beginsel. Op grond van hun grote rijkdom en technologische
voorsprong waren de Verenigde Staten de onbetwiste
leider van de wereldeconomie. De dollar was de betrou wbare, stabiele valuta waarin het Internationale handelsverkeer werd afgewikkeld en de Verenigde Staten
waren de voorvechters van het internationale stelsel van
vrijhandel dat de wereld welvaart en ontwikkeling
bracht. In die situatie is de afgelopen vijfentwintig jaar
veel veranderd. Er zijn nu minstens drie economische
grootmachten en een groter aantal staat voor de deur;
de dollar is een heftig fluctuerende valuta die de concurrentie van andere munteenheden naast zich moet dulden; en de vrijhandelsafspraken in het kader van de
GATT worden allerwegen door protectionistische praktijken geschonden.
Naast de VS zijn in de jaren zestig Europa en Japan
tot economische bloei gekomen. In de jaren zeventig
ontpopten enkele woestijnstaten die de kraan van de
wereldenergievoorziening in handen hadden zich als
nieuwe rijken. In de jaren tachtig slaagden enkele Zuidoostaziatische ‘tijgers’ erin de technologische achterstand ten opzichte van de gevestigde industrielanden te
overbruggen. In het komende decennium zal dat vermoedelijk ook lukken aan een tweede groep Oostaziatische achtervolgers. Daarnaast manifesteren ook landen als Brazilie, Argentinie en Mexico zich steeds nadrukkelijker als belangrijke industriele naties. Dan zijn
er nog de ‘slapende reuzen’ China en India, die, als zij
werkelijk ontwaken, alleen al door de omvang van hun
markt economische giganten zijn. Ten slotte zijn er de
economische hervormingen in de Sovjetunie die – zeker niet op korte termijn, maar misschien wel op wat langer zicht – een economische opleving zouden kunnen
inluiden.
Een opvallend en betrekkelijk nieuw kenmerk van
deze ontwikkeling is dat zich de laatste jaren een zekere ‘blokvorming’ aftekent. Er is een tendens dat gelijkwaardige, in elkaars nabijheid gelegen economieen zich
groeperen tot vrijhandelsgebieden, met als doel het onderlinge economische verkeerte bevorderen en zich tegen de concurrence van derden te wapenen. Voorbeelden zijn de vorming van een gemeenschappelijke markt
in Europa, het tot stand komen van een vrijhandelsgebied tussen de Verenigde Staten, Canada en Mexico,
de akkoorden tussen Brazilie en Argentinie waartoe nu
ook Uruguay is toegetreden en de verdere economische
integratie binnen de Comecon. Daarnaast groepeert
zich rond Japan een aantal Zuidoostaziatische industrielanden die nauwe onderlinge handelsbetrekkingen
onderhouden en met elkaar een zeer krachtige groeipool vormen. Hierdoor is op het terrein van de internationale handel eigenlijk niet zozeer sprake van internationalisatie als wel van regionalisatie.
Aan de tendens tot blokvorming liggen verscheidene
economische factoren ten grondslag. In de eerste plaats
ontstaan op die manier grotere homogene markten
waarop schaalvoordelen kunnen worden gerealiseerd.
In de tweede plaats maakt de daling van het aandeel
van de arbeidskosten en de grondstofkosten in de totale produktiekpsten het voor veel industrieprodukten minder zinvol de produktie naar lage-lonen- of grondstofproducerende landen te verplaatsen. Daarentegen worden
elementen als ontwerp, marketing, serviceverlening
ESB 21/28-12-1988
juist belangrijker in de concurrentiestrijd; die elementen
kunnen het best worden behartigd zo dicht mogelijk bij
de afzetmarkt. In de derde plaats heeft de toegenomen
wisselkoersinstabiliteit de risico’s van handel drijven
met en investeren in landen buiten het eigen valutablok
vergroot. Ten slotte blijken economieen of homogene
economische blokken van een voldoende omvang zich
voorspoedig te kunnen ontwikkelen op basis van een
hoge mate van autarkic; een open handelsbeleid is niet
per se noodzakelijk voor een gunstige economische ontwikkeling.
In de periode van de Amerikaanse economische suprematie dicteerden de VS de spelregels van het wereldhandelsspel. De afspraken in het kader van de
GATT waren weliswaar in het voordeel van alle betrokkenen, maar zij weerspiegelden ook duidelijk de Amerikaanse handelsbelangen. Met het teloorgaan van de
Amerikaanse suprematie raakte echter ook Amerika’s
rol als bewaker van de liberale internationale economische orde uitgespeeld. Die orde moet nu worden bewaard door de gezamenlijke inspanning van de belangrijkste handelsnaties, die daarbij onderling tegenstrijdige belangen hebben. Het spreekt welhaast vanzelf dat
de aloude afspraken van de GATT zo niet naar de letter dan toch naar de geest steeds meer worden geschonden. Vooral sinds het begin van de jaren tachtig
zijn de irritaties tussen de EG, de VS en Japan steeds
hoger opgelopen. De blokvorming gaat gepaard met
een steeds openlijker protectionisme en steeds heftiger
wordende handelsconflicten.
Het is niet verwonderlijk dat de Amerikanen en de Japanners de voltooiing van de gemeenschappelijke Europese markt met argusogen volgen. Er is niet veel fantasie voor nodig om te veronderstellen dat een verenigd
Europa protectionistischer zal zijn. Frankrijken Italiezullen hun nationale automarkten niet zonder slag of stoot
voorde Japanners open stellen, andere landen hebben
weer andere belangen. Er zal een tendens zijn de nationale handelsrestricties naar de gemeenschappelijke
buitengrenzen te verplaatsen, zeker wanneer de keuze
is tussen interne stagnatie van het integratieproces of
afgrendeling aan de buitenkant. En dan is een argument
gauw gevonden, of het nu reciprociteit, anti-dumping, vitaal belang of herstructurering heet. Bovendien hebben
ook de aanklagers het nodige op hun kerfstok. Een
machtiger Europa, dat zijn vleugels op de wereldmarkt
verder uitslaat en zijn belangen krachtiger verdedigt,
komt onvermijdelijk in botsing met zijn concurrenten. De
mislukking van de ‘mid term review’ van de GATT-ronde onlangs in Montreal is wat dat betreft misschien een
teken aan de wand.
In dit nummer van ESB wordt het thema van de blokvorming in de wereldeconomie verder uitgesponnen. De
veranderingen in het internationale handelspatroon
worden beschreven, de handelspolitiek van de belangrijkste handelsblokken wordt toegelicht. Het is van belang die ontwikkelingen op de voet te volgen. De wereldhandel is immers de motor van de internationale welvaart. We moeten weten wat er aan de hand is als die
motor begint te sputteren.
L. van der Geest
1197