Prostitutie
DRS. J.H. VISSER*
Prostitutie wordt door de overheid veelal beschouwd als een noodzakelijk kwaad. Het zou er eigenlijk
niet moeten zijn, maar omdat bestrijding het niet zal uitbannen, wordt het niet strafbaar gesteld en
ziet de politic er siechts op toe dat de overlast voor de burgerij binnen de perken blijft. Voor het
overige willen de autoriteiten er zo weinig mogelijk mee te maken hebben en ontstaat een vrijmarkt
waarbinnen de overheid niet regulerend optreedt. Regulering vindt plaats binnen de sector zelf door
middel van bepaalde ongeschreven wetten en gedragscodes, bedekte afspraken met autoriteiten,
eigen veiligheidsdiensten e.d. In dit artikel worden enkele achtergronden van het verschijnsel
prostitutie belicht. De auteur pleit er ten slotte voor dat prostitutie uit de criminele en illegale sfeer
wordt gehaald en als een gewone bedrijfstak wordt gei’ntegreerd in de rest van de stedelijke
economie.
Inleiding
Na enige aarzeling ben ik ingegaan op het verzoek van de
redactie van dit tijdschrift om een artikel te schrijven over de
economische aspecten van prostitutie. Aan de instelling waar ik
werk, zijn geen economen verbonden en in onze gespecialiseerde
bibliotheek zijn siechts enkele titels op het trefwoord ,,economic” te vinden. Vreemd, de prostitutiewereld spreekt immers
over ,,business” wanneer over het werk wordt gesproken. In de
economische literatuur over prostitutie wordt vooral de vraag
behandeld naar de invloed van economische crises op de beslissing van mensen om zich te gaan prostitueren (armoede) of prostitutes te bezoeken (afnemende vraag door gebrek aan inkomen). Zo constateert Rolfe voor de jaren dertig een dating van de
georganiseerde prostitutie en een toename van de gelegenheidsprostitutie. Uitgebreide studies over de bedrijfshuishouding zijn
bij ons niet bekend.
Dit artikel zal daarom noch een economise!!, noch een statistisch karakter dragen. Cijfers geven een suggestie van exacte
kennis die hier (nog lang) niet waar te maken is. Naast het geven
van een globaal overzicht en het wijzen op verschillende structurele kenmerken, wil ik vooral proberen belangstelling onder economen te wekken voor het doen van onderzoek naar prostitutie.
Dit is niet alleen interessant maar ook nuttig, omdat er op regeringsniveau over wordt gedacht het exploiteren van prostitutie
niet langer strafbaar te stellen. De eerste consequentie hiervan is
dat gemeenten de mogelijkheid krijgen om via een vergunningenstelsel de prostitutie actief te reguleren. Op wat langere termijn ligt de weg open naar het formaliseren van arbeidsverhoudingen. Kortom: de kans is groot dat prostitutie uit de sfeer van
de illegale naar die van de legate economie verschuift. Hoe gaat
dit in zijn werk en welke wet- en regelgeving — op landelijk en op
plaatselijk terrein – moet dit proces begeleiden?
gaat al snel over in een moralistisch betoog: deze markten moeten worden vernietigd om de ontucht te bestrijden.
In de meeste definities wordt niet zozeer prostitutie als de
prostituee (m/v) beschreven; ze bevatten vaak de volgende elementen: a. promiscui’teit; b. betaling; c. gebrek aan emotionele
betrokkenheid. Velen zoeken naar de redenen waarom vrouwen
en jongens zich gaan prostitueren, alsof daarmee het verschijnsel als zodanig zou zijn verklaard. Maar de vraag naar betaalde
sex gaat toch aan het aanbod vooraf?
Ik stel een definitie voor waarbij het prostitutionele contact
als zakelijke transactie centraal staat: prostitutie is het contact
op een markt waar sexuele diensten worden aangeboden en gekocht en waarbij de betaling tevens aangeeft dat openlijk wordt
afgezien van de sociale verplichtingen die doorgaans horen bij
sexuele contacten. Bij sociale verplichtingen kan men denken
aan trouw, affectie, verzorging. De afkoop van die verplichtingen van een man ten opzichte van een vrouw is ook in de prijs die
de klant betaalt verdisconteerd, naast de levering van sexuele
diensten. Een ander element van die prijs is een compensatie
voor het statusverlies dat iemand die zich prostitueert lijdt: zo
iemand verliest zijn of haar eer. In overdrachtelijke zin is dit de
prijs die de prostitute betaalt: als hoer maatschappelijk te worden verstoten, en voorgoed: eens een hoer, altijd een hoer. Door
een dubbelleven te leiden kan iemand proberen zijn identiteit als
hoer te verbergen of via een volledig opgaan in het prostitutiemilieu kan iemand de gevolgen van het stigma proberen te ontlopen. Sociale en psychische problemen die mensen met hun prostituee-zijn hebben, komen waarschijnlijk vooral voort uit het
maatschappelijk geminacht worden en niet uit de sexuele dienstverlening zelf, zoals vaak in psychologisch georienteerde literatuur wordt gesteld.
Stigma
Zakelijke transaclie
Verhandelingen over prostitutie die een wetenschappelijke
pretentie hebben, starten vaak met een definitie waarin wordt
aangegeven wat volgens de auteur het kenmerkende van dit verschijnsel is. Bijdragen van economen zijn schaars. Een titel als
The prostitution market doet ons even opveren. Daarin wordt
gesteld dat,,…prostitution, being a form of business, is subject
to analysis according to economic principles as much as any
other business: it must have markets.” 1). Maar zijn analyse
ESB 19/26-12-1984
Vanwaar dat stigma? Hier is weinig ruimte om daarover uit te
weiden, daarom kort enkele punten. Sociologen beschouwen
* De auteur is verbonden aan de Mr. A. de Graaf Stichting (Westermarkt4,1016 DK Amsterdam, tel. 020-247149), een landelijke instelling
die zich bezighoudt met onderzoek, documentatie, voorlichting en advisering over prostitutie en aanverwante zaken. Uitgangspunt is het verbeteren van de maatschappelijke positie van de prostitue(e).
1) J. Cowen, The prostitution market, The Shield, oktober 1916, biz. 1.
1193
prostitutie als een van de manieren waarop in onze maatschappij
het geslachtsverkeer wordt gereguleerd. Vanuit de moraal gezien
zou dit binnen het huwelijk (of althans binnen een relatie) mogen
plaatsvinden, maar dit is onhaalbaar. Het is zelfs zo dat hoe
strakker de sexuele normen zijn, des te meer prostitutie voorkomt als een voor de maatschappij relatief onschuldige uitlaatklep. Een bijkomende functie van prostitutie is dat het een vorm
van aanschouwelijk onderwijs is: het laat zien hoe het niet hoort.
Die boodschap geldt speciaal voor vrouwen, de ongelijke manvrouw-verhoudingen betekenen voor prostitutie dat ,,…a double standard of sexual morality has been reinforced, which justifies male sexual access to a class of ..fallen” women and penalizes women for engaging in the same vice as men” 2).
en het nakomen van verplichtingen;
— er zijn bedekte afspraken met autoriteiten om af te zien van
inmenging;
— er is een eigen veiligheidsdienst die niet-aangesloten prostituees verwijdert.
kelijk kwaad. Het zou er eigenlijk niet moeten zijn, maar we wete dat bestrijding het niet zal uitbannen. Daarom wordt prostitutie zelf niet strafbaar gesteld (de staat is geen zedenmeester) en
het strafwetartikel dat de exploitatie van prostitutie verbiedt,
Resultaat is dat vrijwel elke concurrentie en regulering door
anderen is geelimineerd. Bovendien scheppen deze maatregelen
stabiliteit en voorspelbaarheid voor de onderneming, iets dat elke organisatie nastreeft 5). Legale bedrijven (hotels) zijn op deze
wijze verstrengeld met illegale praktijken. Deze coalitie is voor
alle partijen voordelig en bovendien blijft de stad voor de buitenwacht een respectabel imago behouden. De politic heeft de handen vrij om zich op de opemijke prostitutie te concentreren, die
het blazoen van de stad veel meer kan besmeuren.
Prostitutie speelt zich af in een subcultuur die soms geografisch aan te wijzen is, maar meestal meer een gemeenschappelijke leefstijl inhoudt. De prostitutiewereld is een marginale we-
niet toegepast (opportuniteitsbeginsel). Officieel kunnen (en
reld, waar de normen en regels van de ,,respectabele” wereld
willen) autoriteiten er meestal niets mee te maken hebben en zo
ontstaat een vrijmarkt waarbinnen de overheid niet regulerend
optreedt. Het is de politic die tot taak heeft om vanuit een
openbare-ordeperspectief de prostitutie letterlijk en figuurlijk
niet zo sterk gelden. Het biedt bescherming aan zijn leden, maar
isoleert ze ook van de rest van de samenleving. Door het taboe op
prostitutie zit het in de hoek waar ook andere (semi-)illegale activiteiten plaatsvinden: drugshandel en -gebruik (de Wallen en de
Zeedijk in Amsterdam grenzen aan elkaar), criminaliteit (wapenhandel, heling), pornografie, peep-shows en meer met prostitutie verbonden: kinderprostitutie, vrouwenhandel en sextoerisme.
De laatste jaren heeft de sex-industrie zich over grotere delen
van de stad verspreid, is ze openlijker en bedrijfsmatiger geworden, waardoor dit een groter stempel op een buurt legt en de
overheid steeds meer gedwongen wordt regelend op te treden (in
verband met overlast, woningrenovatie, bestemmingsplannen).
Prostitutie wordt door de overheid behandeld als een noodza-
binnen de perken te houden opdat de nette burgerij er zo min
mogelijk overlast van ondervindt.
De stichting waar ik werk, pleit al jaren voor een ander uitgangspunt: beschouw prostitutie als werk en behandel deze bedrijfstak zoals andere ,,business” ook wordt gereguleerd. Centraal daarbij staat voor ons het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van de prostituees.
Decriminalisering
Op welke manier kan deze decriminalisering gestalte krijgen?
Skolnick en Dombrink brengen prostitutie onder de noemer
,,victimless crimes”, net als gokken en druggebruik 3). Zij menen dat een verklaring voor het legaal of illegaal bestempelen
van zulk gedrag niet rationeel en logisch, maar historisch en ideologisch moet worden verklaard. Zij onderscheiden de volgende
modellen die de overheid kan toepassen:
– ,,nullification”: geen enkel overheidbemoeienis;
— , ,a commodity model”: toezicht op de kwaliteit van een produkt (b.v. cannabis);
– ,,a commercial service model”: het reguleren net als andere
commerciele dienstverlening tussen individuen, ..consumer
protection norms formalized into law”;
– ,,a vice model”: de verkoper is strafbaar, de gebruiker niet;
— ,,a medical model”: verstrekking op doktersvoorschrift;
— ,,a licencing model”: het geven van een vergunning aan een
exploitant. Hiermee komt de ,,modern governmental bureaucracy” in beeld. Aan wat voor criteria moet een vergunninghouder voldoen, welke elementen moet een vergunning
bevatten? ,,A whole battery of questions for rule-makers
and rule enforcers arises”. Hiervoor zal de Nederlandse
overheid zich binnenkort misschien gesteld zien. Een beter
inzicht in het economisch functioneren van de prostitutie is
voor het beantwoorden van die vragen noodzakelijk.
Oravahg en verschijningsvorm
Het aantal prostituees in Nederland wordt voorzichtig op
15.000 geschat, het zijn vrouwen en mannen die mannen sexuele
diensten verlenen. Prostitutie voor vrouwen komt nauwelijks
voor. Er is een rangorde aan te brengen in de vormen van prostitutie, waarbij oplopend steeds meer dan louter sex wordt geboden: straatprostitutie — raamprostitutie — bordelen — sexclubs
— escort-service. Elke vorm vereist een andere instelling en andere vaardigheden en heeft zijn eigen ,,charme” (en dus zijn
eigen vraag). Zowel prostituees als klanten beperken zich vaak
tot een vorm. De wel eens gesuggereerde oplossing van het overlastprobleem: ,,stop alle prostituees in een groot eroscentrum
buiten de stad”, is daarom niet realiseerbaar. De openlijke
prostitutie komt voor in de grotere steden boven de rivieren. De
besloten vormen kan men overal aantreffen.
We kunnen ruwweg een onderscheid maken tussen beroepsen gelegenheidsprostituees. De eersten hebben een professionele
instelling: weten welke diensten ze wel en welke ze niet leveren tegen welke prijs, ze doen aan klantenbinding, kortom hebben een
beroepscode, -ethiek en -trots. Gelegenheidsprostituees missen
dat; het zijn mensen die zich zonder specifieke vaardigheden incidenteel en tijdelijk op de markt begeven. Door hun gemis aan
scholing en het ontbreken van een beroepsinstelling zijn zij minder goed opgewassen tegen de eisen van het vak.
..Organized economy”
In een Amerikaanse studie wordt de situatie rond met name de
hotelprostitutie in Las Vegas geanalyseerd. Die situatie wordt
gekarakteriseerd als een ,,organized economy” 4). Prostitutie
wordt beschreven als een ,,natural component of the resort
atmosphere”. Het hoort bij de stad en krijgt de ruimte om – weliswaar verborgen – te floreren. Het is ingebed in de structuur
van de stedelijke (toeristen)industrie. Met name de hotels kunnen het zich niet veroorloven om ,,nee” te verkopen als een welvarende gast om een meisje vraagt. Las Vegas is immers ,,a
man’s dream of Disneyland”.
Het prostitutienetwerk functioneert volgens algemene economische principes van de, in dit geval illegale, economie:
– er zijn interne regels m.b.t. eerlijkheid, stiptheid, loyaliteit
1194
2) J.R. Walkowitz, Prostitution and Victorian society, women, class
and the state, Cambridge University Press, Cambridge, 1980, biz. 3.
3) J.H. Skolnick en J. Dombrink, The legalisation of deviance, Criminology, jg. 16, nr. 2, augustus 1978.
4) J.H. Frey, L.R. Reichert en K.V. Russel, Prostitution, business and
police: the maintenance of an illegal economy, Police Journal, juli 1981.
5) Idem, biz. 242.
Bedrijfsmatig zijn er vier typen prostitutie te onderscheiden:
prostitutie in
een vestiging
prostitutee buiten
een vestiging
met dienstverband
sexclub
escort service
zonder
dienstverband
prostitutiehotel
kamerverhuurbedrijf
straatprostitutie,
thuiswerk
(raamprostitutie)
Hoe komen mensen tot prostitutie? In de vorige eeuw overheerste het beeld van de, .gevallen vrouw” die door economische
en sociale ontwrichting vatbaar was geworden voor de zonde. De
omstandigheden waarin vrouwen uit de lagere klassen leefden
waren zo slecht dat een Engelse medicus in 1857 schreef: ,,the
working conditions of the prostitute seems to be less physically
damaging than either work in the factories or the exhaustion of
repeated childbearing” 6). Tegenwoordig worden de oorzaken
veelal gezocht in een combinatie van economische, sociale en
psychologische factoren, waarbij de stap naar ,,afwijkend gedrag” wordt genomen wanneer er weinig betekenisvolle banden
met mensen uit de reguliere maatschappij zijn en er een positieve
introductie in de prostitutiewereld is. De nota Sexueel geweld
stelt dat,,.. .het voor sommige vrouwen blijkbaar een redelijk alternatief vormt temidden van andere — weinig interessante
en/of slecht betaalde — mogelijkheden om een inkomen te verwerven” 7).
Het is moeilijk om een overzicht te krijgen van de invloed van
de economische recessie op de prostitutie. De prijzen van de
openlijke prostitutie zijn sterk gedaald. Dit mede vanwege de
concurrentie van verslaafden die voor een lagere prijs ,,aanslaan”. Raamprostituees signaleren een afname van het aantal
klanten, terwijl de klant ook minder gul is. Deze tendens zette
zo’n twee jaar gelden in. Verder wordt geconstateerd dat het
aantal sexclubs vermindert. In ieder geval is de grote hausse van
de jaren zeventig voorbij. Zoals een bordeelhouder zegt: ,,de
gouden tijden zijn over”. Dit slaat tevens op het feit dat volgens
zeggen de belastingdienst zich veel intensiever met prostitutiebedrijven is gaan bezighouden.
Legalisering
Wanneer de bedrijfsvoering van prostitutie binnenkort werkelijk legaal wordt, moet worden besloten hoe de legalisering juridisch vorm wordt gegeven. Een vergunningenstelsel ligt voor
ESB 19/26-12-1984
Protest tegen de vestiging van een Eroscentrum in Rotterdam
(ANP-foto)
de hand; daarmee kan een gemeente deze bedrijfstak bestuurlijk
integreren in de rest van de stad. In de vergunning kunnen bepalingen worden opgenomen met betrekking tot de inrichting van
het bedrijf. Algemene eisen komen uit de drank- en horecawet,
uit bouwverordeningen e.d. Specifieke eisen liggen b.v. op het
terrein van hygiene, veiligheid (alarminstallatie) en bepalingen
met betrekking tot de lokatie en de mate van overlast die toelaatbaar is.
In een later stadium kunnen arbeidsvoorwaarden worden
vastgelegd, misschien zelfs in een CAO. Specifieke elementen
hierin zouden kunnen zijn: het recht om klanten te weigeren, een
minimum leeftijd, periodieke keuring, een pensioenregeling.
Een dezer dagen wordt door prostituees een stichting opgericht,
De Rode Draad genaamd, die de belangen van prostituees wil
gaan behartigen: een toekomstige onderhandelingspartner.
Maar voorlopig moet het legaliseren zich beperken tot het geven van vergunningen aan exploitanten. Zolang het stigma
,,hoer” nog zo overheersend is, is het niet ree’el om van prostituees te verlangen volledig uit de anonimiteit te treden. Het
formaliseren van arbeidsverhoudingen moet een voortvloeisel
zijn van de legalisering van de exploitatie. Prostituees moeten de
gelegenheid krijgen om te ervaren dat een legale status voordeliger is dan de huidige positie, dat ze juridisch afdwingbare zekerheden in hun werksituatie krijgen in plaats van afhankelijk te
zijn van de goede wil van de baas.
Door de erkenning van prostitutie als arbeid doet de overheid
een eerste stap op weg naar een andere behandeling van prostituees. Zal de publieke opinie volgen, zodat een prostituee uiteindelijk een geaccepteerde maatschappelijke status krijgt? Wij menen van wel. Naar onze bevindingen reageren mensen pas sterk
afwijzend wanneer prostitutie hen overlast bezorgt. Het is juist
een ander gemeentelijk beleid dat die hinder beter beheersbaar
maakt. In ieder geval is de tendens in de koerswijziging onmiskenbaar: de Volkskrant van 5 december meldt dat B & W van
Den Haag spoedig een vergunningenstelsel willen gaan invoeren.
Jan Visser
6) W. Acton, Prostitution, considered in its moral, social and sanitary
aspects, Frank Cass, Londen, 1857, geciteerd in J.H. Gagnon en W. Simon, The prostitution of women, in: Sexual conduct, Aldine, Chicago,
1973.
7) Nota met betrekking tot het beleid ter bestrijding van sexueel geweld
tegen vrouwen en meisjes, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Directie Coordinate Emancipatiebeleid, September 1984, biz. 50.
1195