Energiekroniek
De Sovjetproduktie van olie, aardgas en
kolen
De ontwikkeling
Russisch aardgas voor
West-Europa
DRS. E. DIRKSEN*
Inleiding
Al geruime tijd worden onderhandelingen gevoerd tussen enkele Westeuropese landen — waaronder Nederland —
en de Sovjetunie over het opzetten van
een aardgasproject. Het betreft hier de
levering van pijpleidingen en bijbehorende apparatuur door West-Europa in ruil
voor aardgas uit het noorden van Siberie.
De levering van aardgas door de Sovjetunie aan West-Europa is niet nieuw. In
1980 voerde de Bondsrepubliek al voor
9 mrd. m3, of wel 20% van de totale gasimport, aan Sovjetgas in. Ook Oostenrijk,
Finland, Italic en (sinds februari 1980)
Frankrijk gebruiken aardgas uit de Sovjetunie. Het huidige project is evenwel
aanzienlijk omvangrijker dan deze leveringen. Zo zullen de kosten van het
project tussen de f. 20 en 30 mrd. belopen
en zal jaarlijks in totaal ongeveer40 mrd.
m 3 aardgas aan West-Europa worden
geleverd. Als dit project doorgaat zou het
de grootste handelsovereenkomst zijn in
de geschiedenis tussen Oost en West.
Daarvoor zijn er nog wel wat hindernissen te nemen. Zo spelen bij de onderhandelingen niet alleen economische, maar
ook strategische overwegingen een belangrijke rol. Dit artikel wil enige achtergrondinformatie verschaffen die bij de
besluitvorming een rol speelt.
Het aardgasproject
In het noorden van West-Siberie zijn
reusachtige gasvelden gevonden. De
Sovjetunie wil deze gasvelden gebruiken
om haar eigen economic te versterken.
Daarvoor is een pijpleiding nodig die het
gas transporteert van West-Siberie naar
het westen van de Sovjetunie, waar veruit
de meeste consumptie (zowel huis- als
industrieel gebruik) plaatsvindt. Daarnaast brengt export van aardgas naar
niet-socialistische landen westerse deviezen op, die de dalende olie-exportopbrengst zouden kunnen vervangen. Dit
betekent echter wel, dat er twee pijpleidingen naar West-Europa moeten
worden aangelegd van 5.500 km lang.
588
Het zelf aanleggen van deze pijpleiding
zou voor de Sovjetunie grote opportunity costs” met zich brengen, omdat de
industriele sector oververhit is en een
dergelijk project niet in korte tijd aan
kan. Daarnaast schijnt ook de capaciteit
om op grote schaal hoogwaardige buizen
te vervaardigen te ontbreken.
Nederland is, naast Frankrijk, de
Bondsrepubliek, Belgie, Italieen Oostenrijk 1), benaderd om deel te nemen in het
project. Het project zou het volgende
kunnen gaan inhouden. leder van de
betrokken landen neemt een evenredig
deel van de aanleg van de pijpleiding
(inclusief veertig compressorstations)
voor zijn rekening. De financiering zal
door westerse banken dienen te geschieden. De terugbetaling zal gebeuren door
gasleveringen (voor Nederland gaat het
om ongeveer 5 mrd. m 3 per jaar). Er zal
een contract met een looptijd van zo’n 20
tot 22 jaar worden gesloten. De gasleveranties zullen over een termijn van acht a
tien jaar (afhankelijk van de overeen te
komen prijs) voldoende zijn om de lening
plus de interest terug te betalen. Het
restant van de gasleveringen dient dan in
harde valuta’s te worden betaald. Momenteel gaat het bij de onderhandelingen
om de aanleg van een dubbele pijpleiding
(twee buizen met een diameter van 1420
mm), die een druk van 75 atm. kunnen
weerstaan. Nederland heeft aangeboden
om een traject van 1000 km (2000 km
buis) aan te leggen. In de Sovjetdelegatie
zou sprake zijn van onenigheid. Sommige bij het project betrokken diensten
willen dat Nederland losse componenten
levert, terwijl andere diensten op het
Nederlandse voorstel willen ingaan.
De financiering van het project stuit
momenteel op grote moeilijkheden,
doordat de rentetarieven in het westen
sterk gestegen zijn. De Sovjetunie wil
echter maar een relatief lage rente betalen. Met Frankrijk is inmiddels een overeenkomst gesloten voor een lening van
F.fr. 15 mrd. tegen een interest van 7,8%.
(Het schijnt dat de Fransen hierop willen
terugkomen door o.m. minder gas af te
nemen.) De onderhandelingen met het
Westduitse bankwezen hebben betrekking op een bedrag van DM. 10 mrd.
De afgelopen vijftien jaar is de relatieve samenstelling van de totale geproduceerde hoeveelheid energie in de Sovjetunie sterk veranderd. Steenkool is door
olie en aardgas verdrongen als belangrijkste energiedrager. In 1960 maakte
de winning van olie en gas 37% van de
brandstofproduktie uit en die van steen- I
kool 52%. In 1975 bedroeg het aandeel ;
van olie en gas 63%, en dat van kolen
30% 2). In de nabije toekomst zal de
produktie van kolen en aardgas toe- ;
nemen.
Momenteel is de Sovjetunie, na de VS,
de grootste producent van aardgas ter
wereld. Binnen haar grenzen liggen bovendien ‘s werelds grootste reserves
(± 35% van het totaal). Deze werden in
1978 geschat op 29.000 mrd. m 3 3).
Evenals in Nederland is de ontwikkeling
van de aardgasindustrie pas in de jaren
vijftig op gang gekomen. Men onderscheidt, afhankelijk van de winning, twee
soorten gas: niet-geassocieerd gas en
geassocieerd gas. Niet-geassocieerd gas is
gas dat rechtstreeks gewonnen wordt uit
ondergrondse lagen die alleen gaswinning toelaten. Geassocieerd gas is gas dat
vrijkomt bij de oliewinning. Tot voor
kort was het economisch niet verantwoord om het gas op te vangen en op te
slaan. Inmiddels hebben stijgende energieprijzen het bouwen van installaties die
het yrijkomende geassocieerde gas opvangen, aantrekkelijker gemaakt.
De veranderde lokatie
De olie- en gasproduktie, die eerder in
het Europese gedeelte van de Sovjetunie
geconcentreerd was, is momenteel voor
een belangrijk deel in West-Siberie gelokaliseerd. In 1970 leverde dit gebied nog
ongeveer 11% van de olieproduktie en
5% van de gasproduktie. Momenteel is
dit respectievelijk 50% en 30%. Deze
tendens zal zich in de toekomst doorzetten. De consequenties hiervan zijn dat de
produktie van energie voor een belangrijk gedeelte gaat plaatsvinden in gebieden waar een groot deel van het jaar
extreem lage temperaturen heersen. De
*De auteur is wetenschappelijk medewerker
bij de yakgroep micro-economic van de Uni-
versiteit van Amsterdam. Hij dankt ing.
J. Bruggink, prof. dr. M. Ellman en drs. R.
J. H. Patijn voor de vele waardevolle opmerkingen bij de totstandkoming van dit artikel.
1) Volgens The Economist zou ook Zweden
zijn benaderd. Dit betreft volgens mij echter
een ander project, waarbij gas aangevoerd
moet worden via een door Finland en de
Botnische Golf lopende pijpleiding. Zie Review of Sino-Soviet Oil, december 1980, biz.
72.
2) J. P. Stern, Soviet natural gas development
to 1990, Lexington, 1980, biz. 4.
3) M. Goldman, The enigma of Soviet petroleum, Londen, 1980, biz. 147.
arbeidsomstandigheden in deze gebieden
onderhandelingspositie realiseert.
het moeilijk is arbeiders te werven en de
Infrastructurele problemen 4)
allerlei infrastructurele werken moeten
technologic nodig is voor de boorappa-
ratuur, pijpleidingen, compressoren enz.
Naast deze klimatologische omstan-
digheden vormt ook het feit dat de velden
nogal afgelegen zijn, en bovendien zeer
uitgestrekt, een geweldig probleem. De
ringsmogelijkheden zijn. Bedenken wij
dat de staalindustrie in het Westen de
arbeidskosten zeer hoog zijn. Omdat
worden aangelegd, is bovendien de kapitaalintensiteit van de nieuwe energiewinningsprojecten aanzienlijk. Ook betekent de extreme koude dat er nieuwe
arbeid en aan bepaalde produktiecapaci-
teiten is en er ruim voldoende investe-
zijn, o.a. hierdoor, zeer zwaar, waardoor
Er zouden economische voordelen behaald kunnen worden door grote eenheden te leveren. De mogelijkheden om
deze te transporteren ontbreken echter.
ernstigste crisis uit zijn geschiedenis
doormaakt, dan zijn orders uit de Sovjetunie voor b.v. buizen zeer welkom. Zo
wordt zowel het tekort aan investerings-
Zo is er gebrek aan materiaal voor zwaar
goederen (in dit geval buizen en apparatuur) in de Sovjetunie als het tekort aan
transport door het grote tekort aan verharde wegen. De wegen die er wel zijn
worden zeer intensief gebruikt, waardoor files van vrachtwagens en tractoren
geregeld voorkomen. Ook zijn er vaak
geen bruggen over de riviertjes en stro-
werkgelegenheid (alsmede overcapaciteit) in het Westen verminderd. Uit eco-
nomisch oogpunt is een overeenkomst
voor alle betrokken partijen dus zeer
wenselijk.
velden strekken zich uit over een gordel
men die het land doorsnijden, zodat
De manier waarop de planning uitge-
van 1.600 km. De transportkosten spelen
de onderhandelingen terdege rekening
vracht geregeld overgeladen moet worden.
De extreem lage temperatuur stelt ho-
voerd wordt, laat vaak te wensen over.
Dit heeft zijn consequenties voor de
aardgas- en oliewinning. Arbeiders van
moet worden gehouden. We zullen nu
ingaan op de problemen die bij het
winnen van aardgas in de Sovjetunie aan
de orde zijn.
ge eisen aan elk soort apparatuur. Bij
-50°C (een vaak voorkomende temperatuur) wordt staal broos en kan breken.
Dit betekent een verlies aan apparatuur
boorploegen hebben soms een tijd lang
niets te doen. Nadat zij een bron aangevoor de boorapparatuur op een andere
dan ook een belangrijke rol, waarmee bij
boord hebben, kan het soms dagen duren
van honderden miljoenen roebels per
Handelsbarrieres van economische aard
Transport
Oorspronkelijk werd het gas (ook geassocieerd gas) hoofdzakelijk dicht bij de
plaats van winning gebruikt. In 1946
werd slechts 20% van het gebruikte gas
over een wat langere afstand getransporteerd. In de jaren vijftig werd begonnen
met het aanleggen van een pijpleidingen-
net. De aanleg van de pijpleidingen in Siberie” leidde tot een scala van technische
en ecologische problemen. Zo moeten de
pijpen aangelegd worden in uitgestrekte,
nauwelijks bewoonde gebieden (vanaf
enige meters van de oppervlakte is de
bodem bevroren). De leidingen konden
of een stukje boven de grond, of op de
grond, of ondergronds aangelegd worden. Dit heeft consequenties voor de
constructie en het onderhoud, alsmede
voor het milieu. Momenteel gaat de
voorkeur uit naar ondergrondse leidin-
gen. Dit betekent echter dat het gas permanent gekoeld moet worden tot temperaturen beneden het nulpunt, zodat
geen lokale verwarming van de permafrost plaatsvindt met alle milieuschadelijke gevolgen van dien. (Een gunstige
bijkomstigheid is dat het koelen van gas
de capaciteit van de leidingen vergroot.)
Dit koelen van het gas vereist echter
aanzienlijke investeringen in apparatuur.
Bovendien is de produktiecapaciteit in de
Sovjetunie voor buizen met deze doorsnede niet toereikend. De meeste buizen
worden dan ook gei’mporteerd uit Japan,
de Bondsrepubliek, Italic, Frankrijk,
Roemenie en Tsjechoslowakije. Ook Ne-
derland is via de Duitse tak van Estel
(Hoesch) hierbij betrokken.
De Sovjetunie zal, voor de snelle aan-
plaats is gei’nstalleerd. Tegelijkertijd kan
jaar. De projecten voor de winning van
het voorkomen dat een reeds gei’nstal-
olie en gas brengen mee dat voor zeer veel
produkten een complect nieuwe technologic ontwikkeld diende te worden.
Daarnaast doen zich andere technische
moeilijkheden voor. In het veld van
..Orenburg” (qua grootte vergelijkbaar
met Slochteren) komt veel zwavel en
helium voor. Dit giftige zwavelwaterstof
veroorzaakt roestvorming, waardoor
veel apparatuur na korte tijd reeds vervangen moest worden. Er zijn meer velden die zwavelhoudend gas bevatten die
in de toekomst zullen moeten worden
leerde boortoren ongebruikt staat, voordat de boorploeg arriveert. Dit is duidelijk een organisatieprobleem.
Ook doet zich in West-Siberie het
probleem voor dat in de gehele Sovjetvolkshuishouding een rol speelt: het ontbreken van een toereikende organisatie
van de reparatie. Veel beschadigde of
opengelegd, zodat dit probleem opgelost
moet worden.
Buiten dit alles is er nog lang niet
voldoende huisvesting aanwezig. Men
verwacht dat, als de olie- en gasvelden
volledig in produktie zijn, in West-Siberie 2 mm. mensen zullen wonen. Dit
vereist huisvesting met een totale vloer-
oppervlakte van 23-25 mln. m 2 , terwijl
ook scholen, ziekenhuizen, recreatiecentra en dienstverleningscentra gebouwd
moeten worden. Al met al een gigantische taak, die voor 1990 zijn beslag moet
krijgen.
Planningsproblemen
In de Sovjetunie wordt naar verhouding een groot gedeelte van het nationaal
inkomen besteed aan investeringen. Dit
brengt, wat men wel noemt, ,,investeringsspanning” met zich mee 5). Hieronder wordt verstaan dat er bij bepaalde
t
mensen gaan ontstaan, omdat er met te
veel investeringsprojecten wordt aangevangen 6). Dit heeft weer tot gevolg dat
de bouwperioden veel langer zijn dan
gebruikelijk is in het Westen, en dat de
bouw van veel projecten vaak lang stil
ligt vanwege gebrek aan essentiele onderdelen. Men kan gerust zeggen dat op
industrieel gebied de Soyjeteconomie
oververhit is, d.w.z. dat er een tekort aan
ESB 17-6-1981
worden daardoor gedwongen om zelf
fabrieken neer te zetten die machine-onderdelen vervaardigen, hoewel dat niet
hun taak is. Gemeld wordt dat ongeveer
30% van de arbeiders werkzaam zijn bij
het herstel en de vervanging van onder-
delen.
Conclusie
Bij de openlegging van Siberie doen
zich moeilijkheden voor op het gebied
van de technologic, de planning, de infra-
klaart waarom de Sovjetunie probeert
grote orders voor buizen en andere apparatuur in het Westen te plaatsen. De bij
het project betrokken regeringen en het
bedrijfsleven dienen zich te realiseren dat
door bovengenoemde problemen de aanlegkosten van de pijpleiding zeer groot
projecten tekorten aan materialen en
leg van de voor het transport noodzake-
Westen kunnen stellen. Het is van belang
gezonden om daar gerepareerd te worden. Dit gaat met groot tijdverlies gepaard. Veel ministeries die betrokken
zijn bij de openlegging van West-Siberie
structuur en het arbeidsaanbod. Dit ver-
lijke pijpleidingen, het niet zonder het
dat het Westen zich zijn relatief sterke
versleten apparatuur moet over lange
afstanden naar andere gebieden worden
4) Veel is ontleend aan Current Digest of the
Soviet Press, vol. 32, 1980, verschillende nummers.
5) Zie J. Kornai, Economics of shortage, hfst.
9, Amsterdam, 1980.
6) In de Sovjetunie is ..planning van de investeringen” anders dan velen in het Westen
denken. Doordat vele ministeries vaak zelfstandig beslissingen nemen over investeringsprojecten, zijn de voorhanden ,,inputs” niet
toereikend. Dit vloeit o.a. voort uit de voort-
durende druk tot vervulling van dit plan.
589
zullen zijn. Kostenoverschrijdingen en
wat betreft de leverancier;
Op tegenargument 5 valt niet af te dingen. In tijden van toegenomen spanning
moet men hier niet te licht over denken.
vertragingen bij de aanleg zijn hoogst
2. import van aardgas betekent dat Ne-
waarschijnlijk. Het in de plannen ge-
derland minder snel hoeft in te teren
noemde jaar van voltooiing (1986) komt
op het aardgas van Slochteren. Zo
Persoonlijk lijkt het mij dat men de vier
ons zeer optimistisch voor.
kunnen op beslissende momenten
Strategische overwegingen
voldoende reserves aan eigen gas
(en ook Noors gas) een uitkomst
bieden.
Strategische argumenten voor een overeenkomst moet afwegen tegen de Strategische tegenargumenten 2 en 5.
Hoewel er op economisch gebied al-
3. de staalindustrie heeft grote Strategische betekenis. Dit houdt in dat men
leen maar positieve argumenten zijn om
bijzonder voorzichtig moet zijn met
tot mil van gas tegen buizen enz. over te
het sluiten van bedrijven. De order
tot de levering van buizen kan wellicht bijdragen om de staalindustrie
door een moeilijke periode been te
gaan, ligt dat op strategisch vlak anders.
De argumenten die tegen het aangaan
van een overeenkomst zijn in te brengen
komen hierop neer:
1. als de gasleveranties eenmaal op gang
gekomen zijn, kan de Sovjetunie, om
politieke druk uit te oefenen, de gasleveranties stopzetten. Zelfs de dreiging
hiermee zou al voldoende kunnen zijn
om de westerse politick te be’invloe-
den. Men maakt zich voor een deel
van de energievoorziening afhankelijk van een land dat het Westen in
principe vijandig gezind is 7);
2. als het ooit tot een (conventionele)
oorlog tussen het Westen en de Sovjetunie (en zijn geallieerden) zou komen, heeft de Sovjetunie op haar
grondgebied een netwerk van pijpleidingen, door het Westen gefinancierd, dat het volledig ten eigen bate
loodsen;
4. soms hoort men de veronderstelling
uitspreken dat het Sovjetoptreden in
Afghanistan een onderdeel is van een
plan om invloed te krijgen in het
gebied van de Perzische Golf. De
bedoeling hiervan kan zijn om in het
bezit te komen van olie- en gasbronnen voor het geval dat daar in de
Sovjetunie in de toekomst een tekort
aan ontstaat (zoals het bekende CIA-
rapport uit april 1977 veronderstelt).
Als deze veronderstelling waar is, zou
Nauw verweven met deze Strategische
problematiek zijn de potentiele politieke
moeilijkheden tussen de Westerse geallieerden onderling. In dit verband speelt
de ,,Export Control Act” van 1949, die
de Amerikaanse president de bevoegdheid geeft commercie’le export naar de
Oostbloklanden te verhinderen. Het is
duidelijk dat elke transactie tussen een
Westeuropees land en een Oostblokland
politieke moeilijkheden tussen de VS en
Europa kan veroorzaken. Zo hebben de
VS in 1962 de Bondsrepubliek en Italic
verhinderd om buizen aan de Sovjetunie
te leveren. De levering van buizen houdt
dus het gevaar in van politieke strubbelingen tussen de VS en de betrokken
Westeuropese landen, zeker nu de regering Reagan zich harder opstelt dan de
regering Carter.
het ontwikkelen van de Westsiberische energiereserves voor de Sovjetunie een aantrekkelijk alternatief
kunnen zijn. Dit is een tamelijk speculatief argument.
De Sovjetunie is in het bezit van zeer
grote aardgasreserves, die voor een groot
deel in moeilijk toegankelijk gebied lig-
Samenvatting en conclusie
Ten aanzien van deze argumenten is
gen. In de jaren zeventig nam de produk-
3. als het inderdaad tot stopzetting van
gasleveranties door de Sovjetunie zou
komen, zijn er maar weinig uitwijkmogelijkheden om uit andere bronnen gas te betrekken: naast Nederland en de Sovjetunie zijn er nog maar
het volgende op te merken. Het is van
groot belang dat het Westen er inderdaad
in slaagt zijn energievoorziening zoveel
tie van aardgas snel toe. Door de noodzaak van harde deviezen voor de import
van technologic en voedingsmiddelen en
mogelijk te diversifieren. Wegvallen van
een bepaalde leverancier is dan niet desas-
om de dalende olie-exportopbrengsten
te vervangen is het voor de Sovjetunie voordelig op grote schaal aard-
drie belangrijke aardgasexporteurs in
vend dat” de Sovjetunie en het Westen
de wereld: Iran, Algerije en Libie
(Noorwegen, Mexico, en Nigeria zullen wellicht in de toekomst belangrijk
worden). Ten aanzien van olie zijn
veel meer alternatieve leveranciers
voorhanden;
4. het niet leveren van buizen en andere
apparatuur kan door het Westen als
elkaar potentieel vijandig gezind zijn.
Ook de vriendschappelijke houding en
politieke stabiliteit van andere landen
kan een illusie blijken (Iran). Men dient
kan aanwenden;
treus. Het is in dit geval niet doorslagge-
van geen land of regio al te zeer afhanke-
volkshuishouding, met name de de-
lijk te worden. Dat geldt zowel voor het
Midden-Oosten als voor het Oostblok.
Als men er in het Westen inderdaad in
slaagt de energievoorziening te diversifieren, wordt daardoor de mogelijkheid
van politieke-drukuitoefening door elke
leverancier sterk verminderd. De argumenten 1 en 3 tegen een overeenkomst
vallen dan weg. Ten aanzien van argument 2 tegen een overeenkomst is het van
belang of geleverde buizen alleen voor de
aanleg van gaspijpleidingen worden gebruikt of ook voor de aanleg van oliepijpleidingen. Aardgas heeft als brandstof voor militaire voertuigen nog weinig
fensie.
Westeuropese staalindustrie. Op langere
termijn betekent het een belangrijke
energiebron voor West-Europa. De aanlegkosten van de nieuwe pijpleidingen
zullen zeer hoog zijn. Daarnaast heeft
een overeenkomst Strategische aspecten.
Als de overeenkomst doorgaat dient men
te bedenken dat de kosten van het gas
(mogelijke moeilijkheden met een NATO-bondgenoot, Strategische nadelen)
hoger zijn dan louter de in geld uitge-
of geen toepassing gevonden, zodat de
politiek drukmiddel gebruikt worden
om de Sovjetunie te bewegen tot
bepaalde handelingen (b.v. terugtrekking uit Afghanistan) of het nalaten
daarvan (b.v. een invasie in Polen);
5. het niet leveren van buizen en andere
apparatuur betekent dat de Sovjetunie deze zelf dient te ontwikkelen en
vervaardigen. Dat leidt tot vermindering van het gebruik van hoogwaardig staal in andere sectoren van de
zuiver militaire waarde van een gaslei-
Tegen deze vijf negatieve argumenten
ding niet groot is. Een gasleidingennet
zijn ook vier Strategische argumenten
voor leveringen aan te geven. Deze behelzen het volgende:
1. het Westen dient zijn energievoorziening zoveel mogelijk te diversifieren,
zowel wat betreft de aard van de
heeft wel grote invloed op het economisch potentieel van de Sovjetunie in
oorlogstijd. Over tegenargument 4 moet
men zich geen illusies maken. Het vooruitzicht van handelsbetrekkingen heeft
de Sovjetunie er nog steeds niet toe
energie (kolen, olie, gas, waterkracht,
gebracht daadwerkelijk veranderingen in
nucleaire energie en windenergie) als
zijn buitenlandse politiek aan te brengen.
590
gas te exporteren. Op korte termijn
betekent gasimport uit de Sovjetunie belangrijke exportorders voor de
drukte prijs van het gas. De baten (hulp
aan de staalindustrie, minder afhankelijkheid van andere energieleveranciers,
langere conservatie van eigen gasvoorraad) zijn ook groter dan alleen het
economisch nut van een bepaalde hoeveelheid gas.
E. Dirksen
7) Frankrijk en de Bondsrepubliek zouden in
1986 (de vroegste datum waarop de pijpleiding klaar kan zijn) voor ongeveer 30% van
hun totale gasconsumptie van Sovjetleveran-
ties afhankelijk worden. Het stopzetten van
leveringen van energie (i.e. olie) is eerderdoor
de Sovjetunie gedaan t.o.v. Zuid-Slavie
(1948), Albanie (1961) en China (1962). Voor
Nederland, met naar verhouding kleine energie-import uit de Sovjetunie en met eigen
voorraden van aardgas, is dit argument van
minder belang.