ECONOMISCHmSTATISTISCHE BERICHTEN
rUn
–
vE VAN DE STICHTING HET NEDERLANDSCH ECONOMISCH INSTITUUT
6 november 1968
53e jrg.
No. 2669
Verschijnt wekelijks
COMMISSIE VAN REDACTIE:
H. C. Bos; L. H. Klaassen;
H. W. Lambers; P. J. Montagne A. de Wit.
t
‘
REDACTEUR-SECRETARIS:
I IVI 1Ç17.
A. de Wit.
efficuent development research
ADJUNCT REDACTEUR-SECRETARIS:
P. A. de Ruiter.
COMMISSIE VAN ADVIES VOOR BELGIË:
F. Collin; J. E. Mertens de wilmars;
Op 8 november a.s. vindt aan de Nederlandse Economische hogeschool de
J. van Tichelen; R. Vandeputte; A. J. Vlerick
erepromotie plaats van
Professor
Hol/is B. Chenery (Harvard). Promotor
bij deze gelegenhèid is Prof. Dr. J. Tinbergen, van wiens hand het onder-
SECRETARIS COMMISSIE VAN ADVIES VOOR
staande artikel is, gewijd aan het werk van Chenery.
BELGl:
J. Geluck.
On November 8 this year Professor Hollis B. Chenery, now at Harvard,
will receive an honorary degree from the Netherlands School of Economics.
This seemS to be a good occasion to inform our readers on the remarkable
S
progress achieved in development research mainly due to Chenery. By
development research 1 understand theoretical and empirical research on
the process of socio-economic development. Such research is badly needed
1f we want to improve the policies pursued by developing as well ‘as develop-
Prof. Dr. J. Tinbergen:
ed countries in order to accelerate the formers development and so to
Chenery:
efficient
development
contribute to a less divided world in the coming decades. The need for this
research
…………………1013
type of research has been stressed recently ina dramatic way by the famous
economist-sociologist Gunnar Myrdal
1,
who has also formulated a num-
ber of conditions which further research has to satisfy in order to beeffective.
Prof.
Dr.
Th.
C.
M.
J.
van de
It will be the main theme of this article that the most efficient type of
Klundert:
research in this field that so far has been conducted is the work of Chenery
and his associates over the last fifteen years. One general characteristic of
Marcuse, Wemeisfelder en de eco-
this work is that It intimately combines theory and observation, so as to
nomie,
met een naschrift van Prof.
profit by the mutual check of these two wingS of knowledge
–
the well-
Dr. J. Wenielsfelder …………
1015
known reason for the success of the natural sciences and, more recently,
some of the social scienceS. Another general characteristic of Chenery’s
Drs J. Passenier
work is the intimate link between research and application, in this case on
policy and policy advices. In view of the primitive state of our knowledge
Dalmulder en de uitbreiding van
this link may seem to be premature. There is no choice, however, since the
het wetenschappelijk onderwijs ..
1019
state of the world calls for immediate action and then it is better still to
act on the basis of some research than to act on the basis only of political
intuition.
Drs. D. Kallen en L. Emnzerj, M.A.:
*
Once it has been agreed upon that theory and empirical research must
Opzoeknaarhetverborgentalent(l) 1022
go together, the enormous handicap we avesuffering from in development
research, namely the lack of relevant statistical and factual data, will be
understood to be the Jimiting factor in what can be done efficiently. It is
G è 1 d
–
e n
k a
p i
t a a 1 m a r k t 1027
the particular and constructive imagination of Chenery’s mmd which found
the ways to extract as much information as possible from the scanty data
available. Of course he would be the first-to recognize that more relevant
Gunnar Myrdal:
4sian Drama.
The Twentieth Century Fund, New York 1968.
1013
data, especially in the social field, are needed and they
should be collected. But for the next few years they will not
be available and in the meantime we have to prepare an
international development strategy for the ‘seventies, for
which ECOSOC is pressing.
One of the important steps forward in the field of
development theory due to Chenery is the introduction of
several phases in the development process, each character-
ized by the bottie necks which prevail. The customary
approach in the ‘fifties was to see the country’s savings as
the bottie neck and foreign financial transfers were seen
as a suppiement on savings. Chenery showed that this can
be seen as a middle phase, precéeded by one in which the
country’s absorptive capacity is setting a limit to what can
be invested and followed by one in which the country’s
ability to switch to the production of international goods
is the bottle neck. In this latter phase, neither the absorptive
capacity nor the country’s own savings are the bottie neck
ariymore, but they do not earn enough foreign currency
in order to ay for their increased imports of capital goods
and semi-finished products. This bottie neck is active now
for several important developing countries and it is due
to a considerable extent to the developed countries’
trade and aid policies. In the longet run the developing
countries can overcome it by switching to the production
of more “tradables” in Jan Littie’s
2
words, but this is by
nature a slower process.
It is Chenery’s-merit to have given a practical inter-
pretation of the concept of absorptive capacity: he expresses
it intermsof the growth rate of investments over the most
favourable five-year period in the last fifteen years and
considers it as an implicit measure of some of the most
relevant skills a country possesses. Since we all know that
the improvement in skills is a long-term process, we should
understand that in the middie term the other two means –
more trade and more aid – are the appropriate ones.
In the study by Chenery and MacEwan
I
the problem of
the yield of aid as well as of its best distribution over time
has been dealt with in a very elegant way. Under a number
of plausible assumptions the authors show that larger
– financial transfers in the coming decade will bear more
fruit to both Pakistan and the donor countries than
transférs ât a later point of time. In all probability this is
true for many more developing countries. Thé scientific
instrument used here is the one of linear programming
with setsitivity analysis and again the inventiveness of the
authôr td specify the problem in a manageable way, using
the availablë data, is a masterpiece of scientific efficiency.
• While this could be done for one country, another study,
pûblihed in 1966
1
, . but prepared long before, has the
advantâge of covering 30 to 50 countries, albeit in a
simpler way. Here we find some highly important ,,aid
hultipliers”, illustrating, in a somewhat more limited way,
the effectiveness of aid in producing more income.
According to this study, based on somewhat more restrictive
assumptions, one additional dollar of aid produces between
2.8 and 8.1 more dollars of income (or production) in
developing countries. The figure is different under different
circumstances. The authors make three assumptions about
the developing country’s own performance: (1) its perform-
ance (in mobilizing means and replacing imports) according
to figures fof the recent past (“historical performance”)
(2) according to their own development plans now in
operation and (3) the assumption of “upper limit perform-
ance”, which they define as the “median” performance
observed for the group of countries. Moreover the authors;
distinguish two different growth rates of exports, a “low”
and a “high” rate. For the six cases thus defined the aid
multiplier is indicated below:
Income created per unit
of
aid
(average for 50 countries)
Performance
Historical Plan
Upper limit
,,Low” growth of exports
3.0
3.9
•6.9
,,High” growth of exports
2.8
4.3
8.1
The distinction between the three types of performances
is another inventive way of bringing into the picture some
of the factors emphasized by Myrdal, that is, skill factors.
A third way in which Chenery lives up to what Myrdal
wants us to do is that he assumes a higher capital-output
ratio for industries producing international goods. Finally,
the work undertaken by Mrs. Adelman, consisting of
finding yardsticks for some 25 social, cultural or political
indicators for some 80 developing countries and inquiring
what their influence on economic growth seems to have
been, was done at the request of Professor Chenery during
his directorship of the research division of AJD. It was in
that period also that the wholesale quantitative cross-.
section study of some 50 countries was carried out of
which the Chenery-Strout article quoted in footnote 4 was
the result. This study provides us with a wealth of relevant
coefficients indicative of the performance of these countries
over the past fifteen years or so and enables us to judge
whether some performance plans are or are not ambitious
or feasible. It also enables the authors to divide the develop-
ing countries in a number of groups with different levels
of performance and different tradepotentialities, a das-
sification that will prove practical in order to devise a
differentiated policy of the “donor” countries vis-â-vis
developing ones.
These are a few examples of the remarkably efficient
way ‘in which Chenery and his collaborators have been
able to extract, as 1 said, an unbelievable wealth of infor-
mation out of the available evidence. Of course the process
of improving our knowledge and increasing our under-
standing of the development goes on. Perhaps the time
has come to introduce into the models used in a more
explicit way whatever restricted knowledge we have gained
in recent years of the education process and its impact
on production and on the targets of development policies.
Professor Chenery’s visit to this country will enable the
staff of the Netherlands School of Economics to undertake
a fresh “tour d’horizon” regarding these matters. We are.
greatly looking forward to it,
J. Tinbergen
2
lan M. D. Little and J. M. Clift’ord:
International Md,
London
1965.
H. B. Chenery and A. MacEwan: ,,Optimal Patterns of
Growth and Aid. The Case of Pakistan”,
The Pakistan Develop-
,nent Review, VI-2 (1966), p. 209 if;
also in 1. Adelman and
• . E. Thorbecke, eds.:
The Theory and Design of Economic Develop-
. ment,
Baltimore
1966, p. 149 if.
H. B. Chenery and A. M. Strout, ,,Foreign Assistance and Economic Development”,
American Economic Review LVI
,(1966), p. 679 if. •.
1014
1
Marcuse,
Wemelsfelder en de economie
INLEIDING
In zijn artikel ,,Marcuse’s model van de sociaal-econo-
mische orde” rekent J. Wemeisfelder af met de denkbeelden
van een filosoof, wiens populariteit ongetwijfeld tot grote
hoogte is gestegen
1
. Kort en goed komt de kritiek hierop
neer: Marcuse weet niets van de economische wetenschap
af. Hij kan dan nog wel een goed filosoof zijn, maar dat
doet verder weicig terzake. Wie zich beaig houdt met de
sociaal-economische ordè moet geverseerd zijn in de eco-
nomische theorie. Wat men in een dergelijk geval van de
economie moet weten, wordt overigens, zoals ik nog zal
aantonen, nergens in het artikel duidelijk.
Zonder al te grote overdrijving kan men stellen, dat
Wemelsfelder Marcuse afschildert als de grote boeman,
die de simpele kinderzielen van de studenten over de hele
wereld heeft misleid. De resultaten hiervan zijn bekend:
protestbetogingen, buiten-parlementaire oppositie, kritische
universiteit en meer van dat naars. Zo ondervinden velen
het althans. Het is een nogal eenzijdige wijze van voor-
stellen. Wie iets van de situatie weet zal al gauw tot de
conclusie komen, dat Marcuse geenszins alleen staat. Zijn
gedachten maken deel uit van een progressieve Stroom,
die wordt gevoed door het werk van een groot aantal
auteurs. Onder deze auteurs bevinden zich vertegenwoor-
digers van tal van sociale wetenschappen. Ter illustratie
van deze bewering noemen wij de namen van E. Froinm,
Th. Adorno, J. Habermas, E. Bloch, W. Reich en R.
Shaull. Met opzet werd in deze onvolledige opsomming
geen gewag gemaakt van economisten. Niet omdat deze
er niet zijn, maar juist om te benadrukken, dat ook vanuit
de economie nieuwe visies op de maatschappelijke orde
naar voren komen. Hier volgen enkele namen: E. Mandel,
P. Baran, P. Sweezy, J. K.. Galbraith, J. Steindl, R. Heil-
broner. Tegenover de boude bewering van Wemelsfelder,
dat waarschijnlijk weinig progressieve studenten het werk
van Marcuse hebben gelezen, stel ik dat velen onder hen
meer hebben gelezen en nagedacht dan menig reactionair.
criticus wellicht zou vermoeden.
WEERLEGGING VAN EEN COMMENTAAR
Voor een juist begrip van de volstrekte ontoereikendheid
van de kritiek van Wemeisfelder is het dienstig zijn punts-
gewijze geformuleerde commentaar zorgvuldig te analy-
seren. Daarbij zal punt voor punt worden nagegaan wat
de auteur nu precies bedoelt te zeggen en in hoeverre de
argumentatie steekhoudend is.
1. ,,De kritiek van Marcuse is weinig exact en bewijs-
materiaal ontbreekt.” Hiertegen kan worden opgemerkt
dat Marcuse niets wil bewijzen. Hij propageert de dialec-
tische methode; de exacte logica heeft op het gebied van
de maatschappijkritiek weinig te bieden. Bovendien gaat
het om de kwaliteit van het bestaan; kwantitatieve relaties
staan daarbij slechts op de achtergrond. De meer kwantita-
tieve benadering van de fenomenen vinden wij overigens
terug in het werk van de bovengenoemde economisten.
Ook zij bewijzen waarschijnlijk in de visie van Wemels-
felder niets. Wie echter per se iets wil bewijzen, kan zich
het beste beperken tot het theorema van de egalisatie van
factorbeloningen in de schijnwereld van Heckscher en
Ohlin en soortgelijke vraagstukken.
,,Marcuse is vaag over hoe het wél moet.” Wemels-
felder vindt dit een te simpele manier van polemiseren.
Alweer gaat de auteur hier uit van een gedachtenwereld,
waar problemen worden opgelost en zekerheden worden
verworven. Van enig begrip voor de dialectiek is geen
spoor te bekennen. Het is typerend voor de gedachten:
wereld van een economist, die vanaf het begin van zijn
opleiding geleerd heeft, dat het om maxima en minima
gaat. Op het kompas van deze kwantitatieve begrippen is
het vervolgens veilig varen. Weliswaar kan men van te een- –
voudige veronderstellingen uitgaan, maar dan komt er wel
iemand, die de theorie een stukje verder brengt. Een nieuwe
orde moet daarentegen gestalte krijgen in de praktijk.
Pasklare oplossingen bestaan niet. De ontwikkelingen in
China en Cuba zijn hiervan een voorbeeld. Nu wil ik deze
ontwikkelingen niet direct model stellen voor onze westerse
samenleving, maar zij nopen ons wel de problematiek in,
een ruimer kader te bezien dan wij door opvoeding en
milieugebondenheid gewend zijn te doen.
,,De kritiek van Marcuse is eenzijdig en’onjuist.”
Wemelsfelder motiveert dit door te stellen, dat op basis
van het logisch positivisme ook andere vormen van sociale
orde bestudeerd kunnen worden. Met ,,andere” bedoelt
hij kennelijk afwijkend van het vrije ondernemingsgewijze
produktiesysteem (kapitalisme). Een dergelijke bewering is
volkomen overbodig. Natuurlijk kan dat. Men wekt daar-
door echter de suggestie, dat Marcuse niet kritisch zou
staan tegenover bijv. de Sowjet-russische maatschappij:
Het tegendeel is echter waar. Helemaal uit de lucht ge-
grepen is de these van Wemelsfelder, dat Marcuse’s kennis
van de economische wetenschap ophoudt bij Marx. In de
eerste plaats bewijst hij deze stelling nergens – en dat zou
in’ zijn visie toch moeten – en in de tweede plaats wordt.
het de lezer niet duidelijk wat Wrcuse dan wel gemist
1
In ESB
van 23 oktober
1968, blz. 982-984.
ESB 6-11-1968
1015
heeft. Wat blijft, is de suggstie (meer niet), dat Marcuse
wel tot heel andere gedachten zou zijn gekomen als hij de
moderne economie zou hebben bestudeerd. Met alle respect
voor het werk van Tinbergen en anderen kan ik dit niet
geloven. De economische wetenschap belicht slechts een
beperkt facet van hef menselijk bestaan. Tinbergen heeft
dat steeds voortreffelijk gezien, en zijn energie gewijd aan
de oplossing van problemen, die verband houden met
evidente gebreken in de economische sfeer (werkloosheid
in de jaren dertig, wederopbouw na de tweede wereldoorlog
en ontwikkelingsproblematiek in het heden). Waar de
schaarste verder wordt teruggedrongen komen steeds meer
andere vraagstukken op de voorgrond te staan. Misschién
is dit niet fijn voor economisten, die dichter bij huis willen
blijven, maar het is daarom niet minder waar.
,,In het werk van Marcuse ontbreken de nuances. Hij heeft
geen oog voor het afwegen van diverse belangen.” Men
zou dit ook zo kunnen zeggen: Marcuse verliest het allo-
catieprobleem uit het oog. Op grond hiervan concludeert
Wemelsfelder nogal geforceerd, dat Marcuse zelf één-
dimensionaal denkt. ik wil hierop slechts antwoorden met
een citaat uit het bcek
,,Der eindimensionale Mensch”.
Op blz. 13 van dit werk staat te lezen:
,,Der etablierten Gesellschaft steht eine nachweisbare Quan-
titât und Qualitat geistiger und materieller Ressourcen zur
Verfügung. Wie können diese Ressourcen für die optimale
Entwicklung und Befriedigung individueller Bedürfnisse und
Anlagen bei einem Minimum an schwerer Arbeit und Elend
ausgenutzt werden?”
,,Marcuse werkt nog met het exploitatiebegrip dat Marx
eeuwen geleden hanteerde. Hij verwaarloost de neo-
Marxistische ontwikkeling.” Het eerste is beslist onjuist.
Niet het begrip ,,exploitatie”, maar het begrip ,,repressie”
staat bij Marcuse centraal
2
Het laatstgenoemde begrip
heeft een Freudiaanse oorsprong. Kennelijk zit niet Mar-
cuse, maar Wemelsfelder er nog al ver naast. Dit is op zich
niet erg, maar het heeft niets met economie te maken.
Toch zijn wij nog steeds op zoek naar de hiaten in de eco-
nomische kennis van Marcuse. Dat Mârcuse de nee-
Marxistische ontwikkeling verwaarloost, illustreert Wemels-
felder met de Joegoslavische economie, waar arbeid volgens
hem beloond wordt op basis van de relatieve schaarste.
Nü dacht ik, dat men onder neo-Marxisme eigenlijk wat
anders verstond, namelijk een heroriëntering van de
Marxistische gedachtengang in het licht van de laat-
kapitalistische maatschappij. Afgezien hiervan is het duide-
lijk, dat beloning van arbeid overeenkomstig de schaarste
in de Oosteuropese landen als noodzakelijk en tijdelijk
aanvaard wordt. Ota M karakteriseert de situatie als volgt:
,,Work is not done for its own sake. Marx always spoke of
Communist labour as an activity which would be highly interest-
ing, thought-inspiring, a constant source of fantasy, initiative
and desire for new things. It must be an activity the accomplish-
ment and results of which give people the greatest measure of
satisfaction – as is the case today with a few occupations, for
example, the work of some scientitts, artists, etc. Such work is
still exceptional”
3
.
Wanneer Wemeisfelder nu concludeert, dat op grond
van noodzakelijke inkomensverschillen in socialistische
landen de bestrijding van de relatieve schaarste en de in-
komensverdelingspolitiek belangrijker zijn dan de socia-
lisatie van de produktiemiddelen redeneert hij specifiek
vanuit het Westerse standpunt. Een standpunt, waarbij
men meer oog heeft voor massaconsumptie dan voor de
menselijke arbeid, die het leven in zo belangrijke mate
bepaalt.
Vervolgens een kernpunt. Marcuse stelt, dat de consu-
ment door de moderne industriële samenleving gemanipu-
leerd wordt. Galbraith spreekt in dit verband van de
,,revised sequence” ‘. Allemaal ten onrechte, zegt Wemels-
felder, in navolging van Meade: ,,niet de industrie beslist
wat er uiteindelijk geproduceerd zal worden, doch de con-
sument heeft de allerlaatste beslissende stem”. Een derge-
lijke uitspraak ligt in hetzelfde vlak als de mededeling, dat
een krjgsgevangene een ,,vrijwillige” bekentenis heeft af-
gelegd. Men vergeet er dan bij te vermelden met welke
fysieke middelen men de man onder psychische druk
heeft gezet. De manipulatie van de consument lijkt mij
moeilijk te ontkennen. Naast de directe invloed van’de
reclame dient hierbij de indirecte invloed van de zaken-
wereld op ons cultuurpatroon te worden genoemd. Om
een voorbeeld te noemen: de Amerikaanse televisie-
produkten, die onze schermen overspoelen, worden door
grote ondernemingen, zoals General Motors, Dupont de
Némours, Alcoa, enz., gefinancierd.
,,Het denkmodel van Marcuse is inconsisterd. Hij wil
allerlei zaken door middel van revolutie realiseren, maar
de welvaartsstaat werpt de gewenste vruchten reeds voor
een deel af, enstelt daarnaast nog veel meer in het vooruit-
zicht.” Als Marcuse revolutie niet uitsluit, is hij dus kenne-
lijk 5f niet op de hoogte 5f gewoon onredelijk. Nôch het
een néch het ander lijkt mij juist. De welvaartsstaat lost
de eigenlijke problemen waar het Marcuse om gaat niet
op. Letterlijk zegt hij: ,,Das Bild des Wohlfahrtsstaates ist
das einer historischen Miszgëburt zwischen organisierten
Kapitalismus und Sozialismus, Knechtschaft und Freiheit,
Totalitarismus und Glück”
1
. De term ,,inconsistent” is
misplaatst. Ook over de revolutie als opdracht of bedreiging
zal meer moeten worden nagedacht. Zo gemakkelijk als
Wemelsfelder het voorstelt, komen wij er niet van af.
,,Over de technologische explosie en haar neveneffecten
is heel wat meer te zeggen dan Marcusi heeft gedaan.”
Dit lijkt op het intrappen van een open deur. Maar dan
komt de nadere kwalificatie: ,,het isnogal eenzijdig om
alles in een Marxistische context te wringen”. Wie Marcuse
voorstelt als een’exegeet vaniVlarx anno 1868 heeft echter
weinig van zijn werk begrepen. En waarom die voort-
durende afweerhouding ten opzichte van Marx? Vergt een
wetenschappelijke houding niet eerder – om met Van
Santen te .spreken
6 – ,,
het blootleggen van wat levend is
in Marx”? Als men het werk van Marcuse en anderen in
dit licht beziet, kan men er heel wat onbevangener tegen-
over staan. Er komt dan ruimte voor
immanente
kritiek.
EEN ANDER GELUID
Economisten past een grote mate van bescheidenheid.
Onze wetenschap heeft wel vooruitgang geboekt, met
2
Cf. Gerd-Klaus Kaltenbrunner: ,,Sociologie en utopie bij
Herbert Marcuse”,
Euros,
no.
4, 1967.
Ota ik: ,,Socialist Market Relations and Planning” in
Socialism, Capitalism and Economic Growth
(Red. E. H. Fein-
stem), Cambridge
1967,
blz. 140.
J. K. Galbraith:
The New Industrial State,
Londen
1967,
hfdst. Xix.
H. Marcuse:
Der eindimensionale Mensch.
Neuwied en
Berlijn
1968,
blz.
72.
6
J. van Santen:
De Marxistische accumulatietheorie.
Leiden
1968,
blz.
82.
1016
name op het gebied van de conjunctuurstudie, maar er
blijft nog heel wat te doen. Wie zou dit beter kunnen be-
oordelen dan icmand, die met grote deskundigheid en toe-
wijding de geschiedenis van het economisch denken heeft
bestudeerd? Met volledige instemming citeer ik dan ook
de opdracht die E. James aan het einde van een knap ge-
schreven boek over de ontwikkeling van de economische
wetenschap op zo indringende wijze heeft geformuleerd:
,,Nous recommanderions des recherches sur le but méme
a attribuer â l’activité économique. Nous ferions surtout
remarquer que l’étude des marchés l’a trop emporté,
jusqu’â, présent, sur cdle des nécessités de l’homme.
Rappelant le vieux mot de Jean Bodin au XVIe siècle:
‘II n’est richesse que d’honimes’, nous demanderions a nos
collègues I’élaboration d’une science plus humaine; les
divers besoins y seraient classés d’après leur importance
vitale; les divers traveaux aussi d’après l’usure plus ou
moins forte des forces physiologiques, intellectuelles et
morales qu’ils entrainent. Ainsi seraient rétablis entre la
science économique et les autres sciences humaines des
liens qui n’auraient jamais dû se relâcher.”
Het kost weinig moeite een groot aantal hieraan ver-
wante opinies in de literatuur aan te wijzen. Van deze
opinies naar Marcuse ,,il n’y a qu’ un pas”.
De aard van dit tijdschrift en de beperkte ruimte lenen
zich er niet toe dit thema hier nader uit te werken. Boven-
dien zou een dergelijke uitwerking slechts tentatief kunnen
zijn. Laten vvij ons daarom beperken tot een beoordeling
van Marcuse. Door Wemelsfelder is deze geëngageerde
filosoof afgeschilderd als een simplistisch denkende Marx-
exegeet. De lezers kunnen niet anders dan hieruit dc con-
clusie trekken, dat men het werk van Marcuse beter on-
gelezen kan laten. Het lijkt immers na een dergelijk betoog
tijdverspilling. Zonder in extenso op het werk van Marcuse
in te gaan, heb ik willen aantonen, dat de visie van Wemels-
felder niet meer dan een bijzonder slecht gecamoufleerd
apriori
is. Anderzijds heb ik er geen behoefte aan het werk
van Marcuse speciaal aan te bevelen. Wel zou ik het be-
treuren, indien grote groepen van economiebeoefenaren
welbewust de ogen zouden sluiten voor een stroming, die,
zoals ik in de inleiding van dit artikel heb aangeduid, heel
wat vertakkingen heeft.
Tot slot nog een opmerking over de ,,jonge activistische
en kritische aspirant-intellectuelen”, zoals Wemelsfelder
hen zo aardig noemt. Het verwijt dat deze groep ,,een on-
voldoende kritische zin en een (nog) onvoldoende ont-
wikkeld gevoel voor de immense gecompliceerdheid van
de maatschappelijke problematiek” heeft, is karakteristiek
voor het autoritaire denkpatroon, waartegen terecht van
vele zijden bezwaar wordt gemaakt. Het is blijkbaar niet
zo eenvoudig om uit te maken wie met een onvoldoende
kritische zin behept is.
Th. van
de Klundert
7)
E. James,
Histoire sommaire de la pensée écono,nique,
Parijs 1965, blz. 416.
Naschrift
Marcuse, Van. de Klundert
en de economie
Mijn collega Van de Klundert beleeft kennelijk niéér
plezier aan het neo-Marxisme dan ondergetekende. Dat is
zijn goed recht. Wanneer hij echter probeert mij te over-
tuigen, zal hij met sterkere argumenten moeten komen
dan hij nu hanteert om Marcuse een handje te helpen.
ik ben er, ondanks de nogal agressieve toon van zijn
artikel (waarom zo agressief?), niet van onder de indruk
gekomen. Integendeel, wanneer er niet méér ter ver-
dediging van Marcuse valt te zeggen dan Van de Klundert
in het veld brengt, moet ik de plank niet ver hebben mis-
geslagen. Wij zullen in sneltreinvaart het lijstje doorlopen.
1 en 2. Wij willen beginnen met een van de belangrijkste
bezwaren tegen Marcuse. Marcuse heeft geen goed woord
over voor onze maatschappij, maar geeft niet – of héél
mistig – aan hoe nu de nieuwe maatschappij er wél
uit
moet zien. Van de Klundert zit klaarblijkelijk met de
verdediging van Marcuse op dit punt ook met de handèn
in het haar, wanneer hij als enig argument gebruikt dat
mijn vraag niet van begrip voor Marcuse’s dialectiek ge-
tuigt. Ik wil graag volmondig erkennen dat ik daar in dit
opzicht inderdaad geen énkel begrip voor heb. Jk acht het
zelfs ethisch immoreel wanneer iemand die – zoals ge-
zegd – geen goed woord over heeft voor onze maat-
schappij (die in de gedachtengang van Marcuse lijdt aan
tolerante onderdrukking) en die daarbij niet afkerig is
van revolutie en geweld (,,de grote weigering”), zélf niet
duidelijk aangeeft hoe het dan wél moet. Klaagliederen
zingen is makkelijker dan op constructieve wijze een
huis bouwen. Het is ook het recht van iedere econoom
– ja van iedere burger – om te weten en te vragen waar-
voor wij onze huidige maatschappij nu kunnen inruilen
en of die ruiltransactie de moeite waard is.
Dat Marcuse zelf enkele vage aanduidingen geeft
(reductie van arbeidstijd, voorziening naar behoeften, ver-
wisselbaarheid van functies) zonder ook hier weer met
enig argument op de vragen in te gaan, die iemand die in
economische termen heeft leren denken onmiddellijk stelt,
is voor mij een van de aanwijzingen dat hij – zijn hoog-
dravende Marxistische stokpaarden berjdend – geen
oog heeft voor relativerende vragen die vanuit een andere
gedachtengang kunnen worden gesteld. Ook hier is het het
goed recht van een econoom om hem aan een kruisverhoor
te onderwerpen over het concrete waarom en hoe. Er zijn
méér voorbeelden dat Marcuse poneert zonder te argu-
menteren (deze formulering geeft zijn werkwijze duide-
lijker weer dan wanneer wij spreken over het ontbreken
van bewijzen). Zo kan men vragen: heeft het rijk van de
noodzaak geen eigen positieve waarden?; waarom – zoals
in Marx’ gedachtengang – de overgang van het rijk van
de noodzaak naar het rijk van de vrijheid?; waarom geen
uitgebalanceerde behandeling van voor- en nadelen?;
waarom de ,,ware” behoeften en het ,,ware” bewustzijn
zo gedefinieerd als Marcuse doet? enz.
Wanneer men – zoals Van de Klundert – een en ander
luchtig afdoet met het argument ,,onbegrip voor Marcuse”,
vlucht men voor de allereerste platvioerse vragen die rijzen
wanneer men Marcuse terugbrengt uit de ijle lucht van de
algemeenheden naar de concrete realiteit van de details.
3 en 4. Dat Marcuse eenzijdig is, volgt alleen al uit het
feit dat hij een Marxistisch ideoloog is en wel zodanig,
ESB 6-11-1968
1017
dat hij systematisch wat niet in zijn Marxistische kraam te.
pas komt onderdrukt. Wie de moeite neemt om alle uit-
spraken van Marcuse waarop nuances kunnen worden
aangebracht, of waarbij relativerende vragen kunnen
worden gesteld, met een potlood te onderstrepen kan dit
potlood er aan verslijten.
Wanneer Marcuse stelt datde werkwijze van de establish-
ment van de gevestigde wetenschap slechts een bevestiging
vormt van de bestaande maatschappelijke orde, dan is
dat een van de voorbeelden van zijn ongenuanceërde be-
nadering. Wanneer hij in dit verband poneert dat de ge-
vestigde ,,wetenschap” het rijk van de logica niet kan
transcenderen en
daarom
de bestaande orde bevestigt dan
zijn er twee mogelijkheden: a. 6fwel hij verzwijgt niet
opzet alle beschouwingen die zich wél niet andere vormen
van economische orde bezighouden omdat dat nu een-
maal niet ingepast kan worden in het starre, weinig buig-
zanie, rasterwerk van het Marxistisch denkschema;
b. ôfwel hij weet niet goed, wat er op econoniisch gebied
te koop is.
Waar het eerste twijfel zou zaaien aan de wetenschap-
pelijke integriteit van Marcuse moet de tweede hypothese
wel aangenomen worden.
Ook in het mistige nieuwe Marcusiaanse rijk moeten
beslissingen worden genomen ten aanzien van de kern-
vragen van Eucken (wie beslist ten aanzien van produktie,
consumptie, aanwending van produktiefactoren, keuze van
techniek en plaats van vestiging). Op zinvolle wijze bestu-
deert de gevestigde wetenschap in dit opzicht alle denk-
bare alternatieven (ook hier is het weer het goed recht van
een econoom om te vragen, wanneer Marcuse zowel liet
Ruische als het Westerse systeem verwerpt: welk systeem
dan wel?). Ook ten aanzien van alle mogelijke bedrijfs-
vormen – variërend tussen de extremen van de commune
en de kapitalistische hiërarchie worden allerwege studies
geniaakt, en gegevens uitgewisseld om na te gaan hoc zij
functioneren en welke voor- en nadelen zij hebben. Er is
in dit opzicht een koortsachtige activiteit. Voor al deze
nuances heeft Marcuse geen plaats ingeruimd. Dat ik in
dit verband de naam van Tinbergen noemde komt omdat
ook Tinbergen zich op wetenschappelijke wijze met de
economische orde heeft bezig gehouden (bijv. t.a.v.
vragen als: wanneer socialisatie van produktiemiddelen?,
wanneer centralisatie en decentralisatie? e.d.).
5.
Van. de Klundert stelt dat het beslist onjuist is dat
Marcuse nog liet oude exploitatiebegrip van Marx han-
teert. Ik zou hem dan toch willen adviseren om Marcuse
nauwkeuriger te bestuderen. Zie o.a.: ,,Now the ever-
more complete mechanization of labor in advanced
capitalisni, while sustaining exploitation, modifies the
status of the exploited”
(One-dimensional Man,
blz.
25).
Het vormt voor mij een’ aanwijzing dat hij inderdaad in
economisch opzicht niet verder is dan Marx van 1868.
in ditverband wees ik opde geavanceerdeeon-Marxistische
exploitatietheorie die men onder Joegoslavische economen
aantreft. Uit Van de Klunderts reactie blijkt dat hij mij
in dit opzicht heeft misverstaan. In deze neo-Marxistische
exploitatietheorie wordt namelijk gesteld dat de beloning
voor verschillende soorten arbeid wordt bepaald door
verschillen in relatieve schaarste. Hoe schaarser relatief een
bepaalde soort arbeid is, hoe hoger de beloning, hoe méér
de minder schaarse arbeidscategorieën worden uitgebuit
door de relatief schaarse categorieën. Deze exploitatie-
opvatting moet – doorgeredeneerd – vérgaande conse-
quenties hebben voor de Marxistische ‘maatschappij-
beschouwing.
Ik heb nergens gesteld dat er in deze niaatschappij
geen manipulatie zou plaatsvinden. Bij Marcuse krijgt
men echter de indruk, dat wij onmondige imbecielen zijn
die door ,,liet systeem” worden gemanipuleerd. Zoals
Dr. de Valk onlangs in een essay
1
heeft gesteld: de
rna,nipulatie houdt op manipulatie te zijn, wanneer zij
expliciet wordt geniaakt (een belangrijke taak voor de
wetenschap). De consumenten en in liet algemeen de
burgers hebben een enornie macht – zowel als individu
als als collectiviteit – indien zij zich bewust worden van
de invloeden van de industriële cultuur (ook hier een
belangrijke taak voor de wetenschap). Zij hoeven niets te
accepteren van wat wordt opgedrongen. Ook deze nuances
vindt men niet bij Marcuse. De vragen die in dit opzicht
vanzelf bij ieder econoom, als automatische reactie,
moeten rijzen blijven onbesproken. Men zou zich ook
bijv. kunnen voorstellen dat de kwalijke gevolgen van de
technologische en welvaartsexplosie zouden kunnen worden
opgevangen door een steeds groter deel van liet (nationaal)
inkomen te gebruiken voor ontwikkelingshulp en ver-
betering van de kwaliteit van het bestaan. Voor dit soort
overwegingen die uitgaan van een evolutie in denken en
gedragen (en dus niet passen in liet 1-legeliaanse these-
antithese-schema) is op het smalle Marcusiaanse enkel-
spoor geen plaats.
Wanneer Marcuse de vrijheid van de mens centraal
stelt, maar.niet nagaat wat in autonome, mondige soeverei-
niteit kan worden bereikt om de gestelde doeleinden te
bereiken is dit ,inconsistent of beter nog onvolkomen
denken. Wanneer hij voorts niet nagaat in hoeverre men
bezig is om bepaalde geformuleerde doeleinden te bereiken
kan dezelfde kanttekening worden geplaatst.
Eindelijk een, punt van overeenstemming! Met Van
de Klundert ben ik het van harte eens welk een grote be-
tekenis Marx in zijn nieest fundamentele humanistische
grondslagen voor deze tijd en deze maatschappij heeft.
Ik ben evenmin blind voor de kern van waarheid in Mar-
cuse’s beschouwingen. Het Marxisme heeft echter niet het
monopolie van de enig zaligmakende waarheid. De waar-
heid is pluriforni.
Het is onze taak als economen (al klinkt dat misschien
eigengereid) om ons niet, in wijsgerige verpakking, knollen
voor citroenen te laten verkopen. Wanneer ik dan ook
(in alle bescheidenheid) vanuit economisch gezichtspunt
kritische kanttekeningen probeerde te niaken bij een be-
paalde manier van Marxistisch denken over
sociaal-
economische vragen
en Van de Klundert noemt dit een
typisch voorbeeld van ,,autoritair” denken, dan neem ik
maar aan dat dit een ,,slip of the pen” is geweest.
J. Wemelsfelder
Dr. 1. M. M. de Valk: ,,Sociale manipulatie van de mens”,
in
hitermediair, 25
oktober 1968.
1018
Dalmulder en de uitbreiding
van het wetenschappelijk onderwijs
Aan degenen die met professionele belangstelling de-groei
van het wetenschappelijk on.derwijs in Nederland gade-
slaan is enige bezigheid verschaft door het rapport van de
commissic-Dalmulder. In dit rapport wordt een schatting
gemaakt van de ontwikkeling die de arbeidsmarkt van
academici-tot 1980 te wachten staat, en van de uitbreiding
der opleidingscapaciteit die met deze ontwikkeling gepaard
zou moeten gaan
1. –
Het is nog te vroeg om een duidelijk beeld te krijgen van
de voornaamste punten in de discussie die dit stuk zal
losmaken. Afgaand op enkele perscommentaren krijgt men
de indruk dat de aandacht niet zozeer wordt gericht op
het feit dat de aangenomen ontwikkelingslijnen van vraag
en aanbod in de jaren rond 1980 tot een evenwicht kunnen
leiden, maar veel meer ophet hoge niveati waar dat even-
wicht tot stand zou komen. Met name de spectaculaire
stijging van de studentenbevolking die met dit niveau zou’
samëngaan blijkt de aandacht te trekken
1
. •
De vraag is al
gesteld of het, gezien de beperkte capaciteit van liet weten-
schappelijk onderwijs, wel van realiteitszin getuigt een ver-
dubbeling van de aantallen studenten in 15 jaar tijds als
noodzakelijk te presenteren.
Het schijnt dat men te zeer onder de indruk is van de
huidige moeilijkheden (o.a. bij de artsenopleiding) om in
te zien dat dit rapport ontwikkelingen op een langere ter-
mijn behandelt en dat plaatsing in een ruimer kader nodig
is om tot een redeljle evaluatie te komen van de hierin
gedane uitspraken. Het lijkt nuttig daartoe in het volgende
een poging te wagen, en na te gaan hoe het op lange ter
–
mijn is gesteld met de mogelijke barrières die het geraamde
studcntenaccres in de weg zouden kunnen
–
staan. Daarbij
is een onderscheid te maken tussen financiële en andere
factoren.
FINANCIËLE FACTOREN
Tabel 1 geeft een globaal beeld van de
overheidsuitgaven
voor het w.o. in dc verstreken 30 jaar en van de aantallen
in die jaren aanwezige studenten
1
. De studentenbevolkïng
heeft zich in dertig jaar verzesvoudigd. Dit is een indruk-
wekkend accres, dat echter nog wordt overtroffen door de
toeneming die de uitgaven over diezelfde periode laten
zien: het huidige niveau bedraagt in constante prijzen meer
dan het twintigvoud van hetgeen in 1938 werd uitgegeven.
Weliswaar kwamen de uitgaven voor de bijzondere instel-
lingen in dat jaar niet, volledig ten laste van de overheid,
maar dat brengt in dit beeld geen verandering van betekenis.
Binnen de exploitatie-uitgaven vormt de categorie
perso-
iieel
de grootste post. Deze is afhankelijk van de studenten-
aantallen, van de getalsverhoudi ng personeel/studenten-
bevolking en van de uitgaven per personeelslid. In tabel 2 is
het verloop van beide laatste cijfers voor de jaren 1950-1967
weergegeven. De getalsverhouding studenten/personeels-
TABEL 1.
Overheidsuitgaven voor liet
.w.o.
a)
(juf mlii.) en
aantallen studenten (x 1.000), 1938-1967
1938
1
1950
1
‘1955
1
1960
J
1965
1
1967e)
Exploitatie-uitgaven
44 66
lOO
191
535
730
investeringen
6
15
48
141
345
450
Totaal uitgaven b)
.
58
94
170
377
972
1.300
Aantallen studenten
13
30 30
41
64
78
Bron: C.B.S.
a Prijzen 1967.
b Inckisief overige uitgaven.
c voorlopige cijfers.
TABEL 2.
Kerngegevens personeelsuitga ven w.o., 1950-196 7
1950
1955
1960
1965
1967a)
Studenten per personeelslid – –
4
1
6
3,4
3,1
2,9
2,9
Personeelsuilgaven per perso-
neelslid (x f. 1000) b)
.,..
– 7
9
II .
18
21
Bron:
C.B.S.
a voorlopige cijfers.
b Prijzen 1967.
leden is tussei
‘
i 1950 en 1960 aanzienlijk verbeterd. Na 1960
is het niveau ongewijzigd gebleven; dit houdt verband met
het feit dat vanaf dat jaar vrij rigoureus de hand is gehouden
aan een stabilisering van de numerieke verhouding. De
relatief sterke stijging van de uitgaven per personeelslid,
die na correctie met de prijsindex zichtbaar
blijft,
is aan
verscheidene factoren toë te schrijven. Allereerst heeft na-
tuurlijk de algemene verhoging van de reële lonen in deze –
jaren een belangrijke invloed gehad; vooral in de jareit
1960-1965 tekent deze zich duidelijk af. Daarnaast is waar
–
schij nlijk een aanzienlijke pakketverschuiving opgetreden.
in het totale personeelsbestand als gevolg van een relatief
sterke toeneming van de categorie stafleden. Het effect
1
Aantallen academici tot 1980; aanbod en behoefte.
Rapport
van de ‘Commissie voor statistisch onderzoek van de Acade-
mische Raad, Den Haag 1968.
2
Curieus hierbij is wel dat juist dit element van liet rapporV oud nieuws is. Het is namelijk al in 1966 gepubliceerd als bij-
lage van het,Interim-rapport van de Studiecommissie vierde
technische hogeschool, en de cijfers in kwestie zijn daarna in en
buiten het Parlement vrij algemeen als meest actuele schatting
gehanteerd. Het nieuws dat het rapport-Dalmuider hieraan toe-
voegt is de conclusie dat een dergelijk verloop geen moeilijk-
heden behoeft te veroorzaken op de arbeidsmarkt van acade-
mici.
Deze bedragen, en ook die welke elders in dit artikel worden ôpgevoerd, zijn uitgedrukt in prijzen van 1967. Voor de correctie
van de uitgaven uit het verleden zijn ten aanzien van de inves-
teringen de prijsindices van overheidsinvesteringen gebruikt,
voor de andere uitgavenrubrieken de indices van de kosten van
levensonderhoud.
ESB 6-11-1968
– ‘
1019 –
hiervan
op
de uitgaven wordt nog geaccentueerd door het
feit, dat deze categorie met die der docenten door denivel-
leringsmaatregelen in dc betreffende jaren duurder is ge-
worden.
Hoe gaat een en ander zich tot 1980 ontwikkelen? Het
accres van de aantallen studenten, dat in de raming-
Dalmulder als midden-alternatief wordt aangenomen voor
de periode 1967-1980 beloopt 52.000 ofwel 4% per jaar.
De getalsverhoudi ng studenten/personeelsleden wordt con-
form de norm constant verondersteld, en de uitgaven per
personeelslid worden geacht reëel toe te nemen met ruim
3,5% per jaar (onder de veronderstelling dat er naast een
algemene reële inkomensverhoging van ruim 2,5 % nog
enige verdere pakketverschuiving is te verwachten). Uit
deze veronderstellingen resulteert voor de totale personeels-
uitgaven een jaaraccres van rond 8%.
De
materiële exploitatie-uitgaven
per student nemen in
dc jaren vanaf 1950 gemiddeld toe met ca. 5% per jaar,
als we corrigeren voor
prijsstijgingen.
Dit is een fors accres,
waarachter belangrijke verbeteringen schuilgaan in de uit-
rusting van het ondcrwijsâpparaat: uit deze post worden
materiële hulpmiddelen gefinancierd die bij instructie en
onderzoek voortdurend aan betekenis winnen. Het is nioei-
lijk voor komende jaren aan te geven hoe deze uitgaven
zich zouden moeten ontwikkelen. Het lijkt er op dat een
royale ruimte voor verdergaande verbetering wordt ge-
schapen als we aannemen dat de boven gesignaleerde groei
zich in de jaren tot 1980 zal voortzetten: dit zou immers
betekenen dat de bedragen per student nagenoeg worden
verdubbeld.
De
investeringen
vormen een hoofdstuk apart. Tabel 1
geeft een indruk van de kolossale groei van de bouw-
activiteit sedert 1938. De jaarlijkse uitgaven zijn in 30 jaar
gestegen van enkele miljcenen tot bijna een half miljard.
Dit is niet zonder effect gebleven. Wie tegenwoordig de
steden bezoekt waar instellingen van .w.o. zijn gevestigd
komt onder de indruk van de geweldige nieuwbouw-
complexen, die voor de huisvesting van deze instellingen zijn
opgetrokken. Praktisch overal wordt geleidelijk het zwaar-
tepunt van het Leirijf verplaatst van de oude bebouwing
in de gemeentekernen naar perifeer gelegen uitbreidings-
plannen (Uithof, Paddepoel), die met name aan de B-
faculteiten de ruimte bieden, die deze in steeds sterker mate
vereisen. Niet alleen zijn twee volwaardige T.H.’s uit de
grond verrezen, maar ook de aloude T.H.-Delft is onher-
kenbaar veranderd. Hetzelfde geldt voor Nijmegen, Wage-
ningen, Rotterdam en Tilburg, waar oud-alumni de weg al
lang hiet meer kunnen vinden. Dit heeft niet alleen mogelijk-
heden geschapen voor een verbetering van de bestaande
opleidingen, maar ook tot een belangrijke verruiming ervan
geleid. De nieuwe T.H.’s noemden we reeds, maar daar-
naast zijn tal van tenminste even dure faculteiten toege-
voegd aan bestaande instellingen. Men ga mar na:
medischè faculteiten in Amsterdam (V.U.), in Nijmegen
en in Rotterdam, secties tandheelkunde in Groningen,
Nijnegen en Amsterdam G.U. (nu ook aan de VU.); een
snel groeiende faculteit van wiskunde c.a. in Nijmegen.
Behalve deze dure voorzieningen in de sfeer van de B-
wetenschappen werden twee economische faculteiten op-
gericht (Groningen, Amsterdam VU.) en twee juridische
(Rotterdam, Tilburg) en werd praktisch overal accommo-
datie gesdhapen voor de als zodanig nieuwe studierichtingen
sociale wetenschappen en psychologie. En dat alles toch in
een periode waarin grote bedragen moesten worden besteed
voor de financiering van primair en secundair onderwijs.
Niet alleen waren daar nog grote achterstanden in te halen,
maar ook moest worden voldaan aan de verdere uitbrei-
dingsbehoefte die demografische en sociale ontwikkelingen
voor deze onderwijsniveaus meebrachten.
De ,,take-off” evenwel van de stellig bewondei
–
ens-
waardige bouwactiviteit voor het w.o. is pas in het begin
van de jaren vijftig ingezet, nadat vele jaren achtereen ter-
nauwernood iets aan de bestaande accommodatie kon
worden verbeterd of toegevoegd, terwijl niettemin het aan-
tal studenten meer dan verdubbeld was ten opzichte van
dat in 1938. Het is de toen opgelopen
achterstand
waaraan
uiteindelijk de grote problemen van vandaag nog zijn toe
te schrijven.
Hoeveel beloopt de achterstand? Neemt men aan dat de
accommodatie vôôr de oorlog voldoende was voor de toen
aanwezige studentenbevolking dan is globaal te becijferen
hoe groot de investeringsbehoefte
is
die het studenten-
accres sedertdien heeft doen ontstaan. Om deze behoefte
te schatten, kan men uitgaan van de bedragen die per addi-
tionele student moeten worden geïnvesteerd. Daarvoor zijn
schattingen aanwezig, die o.m. ook ten grondslag liggen
aan de lopende financiële schema’s van universiteiten en
hogescholen. In prijzen 1967 bedragen zij f. 20.000 voor
elke extra A-student en f. 100.000 per extra B-student.
In tabel 3 is op basis hiervan geraamd, welke bedragen
sedert 1938 hadden moeten worden geïnvesteerd, en is de
uitkomst vergeleken met de werkelijke investeringsuitgaven
in dezelfde jaren. Deze werkelijke uitgaven zijn voor de
hier gemaakte vergelijking verminderd met de bedragen
die sedert 1955 in academische ziekenhuizen zijn geïnves-
teerd.
De cijfers maken duidelijk dat het investeringsniveau na
1950 in het algemeen redelijk voldoende was om de extra
aantallen studenten op te vangen, maar ontoereikend om
de achterstand uit de jaren veertig in te lopen. De resterende
achterstand zou op ruim f. 1 mrd. kunnen worden geschat.
Wil men deze in 1980 hebben weggewerkt, dan zou per
jaar ca. f. 90 mln, moeten worden geïnvesteerd.
Even noodzakelijk als het inlopen van de achterstand is
de
vervanging
van verouderde accommodatie. Speciaal is te
denken aan de bijzonder kostbare vërvanging van acade-
mische ziekenhuizen. Voor Leiden, Utrecht en Amsterdam
(G.U.) elk wordt in de nu lopende financiële schema’s een
investeringsbedrag van ca. f. 250 mln, voorzien. Houdt
men daarnaast nog rekening met de noodzakelijke ver-
bouwingen aan het Groningse ziekenhuis en met de vol-
tooiing van de accommodatie in Nijmegen, dan moet tot
1980 tenminste met een jaarlijkse investeringsbehoefte van
f. 70 mln, worden gerekend. Voor vervanging van andere
gebouwen, inrichtingen en apparatuur is door ons op basis
van een globale schatting een bedrag opgenomen van f. 30
mln. per jaar. Met dit bedrag wordt niet alleen voorzien
in de normale vervanging, maar ook in die uit de jaren
sedert 1938, waarmee bij de opstelling van tabel 3 niet is
gerekend.
Wanneer men deze schattingen volgt, blijkt vanaf 1967
tot 1980 al een kleine f. 200 mln. ‘s jaars in het w.o. te
moeten worden geïnvesteerd. Daarbij is dan nog niet ge-
rekend met de verdere
uitbreiding
van de studentenaantallen
in die jaren. Het rapport-Dalmulder komt tot een toe-
neming met ca. 50.000, nagenoeg gelijk verdeeld over A-
en B-faculteiten. Dit zou inhouden, dat bij een gelijkmatige
uitbreiding ieder jaar een extra investeringsbehoefte van
ca. f. 240 mln, gaat ontstaan.
Nieuwe medische faculteiten
(annex academische zieken-
huizen) zijn in deze opzet nog niet expliciet verrekend. De
meningen over de wenselijkheid lopen op dit punt sterk
1020
uiteen. Zou men aannemen dat v66r 1980 tenminste één
nieuwe medische factulteit in bedrijf zou moeten zijn, dan
betekent dit volgens deskundigen een bruto verhoging van
de investeringsbehoefte met ca. f. 400 mln. Deze achtste
faculteit zou 200 eerstejaars toelaten en (bij de huidige
rendementsverhoudingen) na ingroei ca. 1.600 studenten
huisvesten, welke in boven beschreven raming van de uit-
breidingsinvesteringen reeds â f. 100.000 per student zijn
opgenomen. De extra kosten zouden dus f. 400 mln. minus
f. 160 mln, ofwel
f.
240 mln, belopen, hetgeen per jaar ca.
f. 20 mln. betekent.
Tellen we de componenten van de investeringsbehoefte
bijeen, dan is het totale bedrag dat tot 1980 jaarlijks in het
w.o. moet worden geïnvesteerd te stellen op ca. f. 450 mln.
in prijzen van 1967. Dit betekent dat met handhaving van
het huidige investeringsniveau zou kunnen worden voldaan
aan alle nu bestaande eisen van sanering en vervanging,
en dat tevens het studentenaccres volgens Dalmulders
midden-alternatief naar nu aanwezige inzichten goed zou
kunnen worden g3huisvest.
Dat in elk gcval voor het begin van de jaren zeventig
met grote tckoren aan accommodatie moet worden ge-
rekend, als gevolg van de nu aanwezig(z, achterstanden,
tast deze conclusie niet aan
4
. Evenzeer moet worden
bedacht, dat in bovenstaande berekening geen reserve
is ingebouwd om onvoorziene veranderingen in de studie-
keuze op te vangen. Deze veranderingen zijn in het ver-
leden aanzienlijk geweest en kunnen, gegeven de capaciteit
per studierichting, tot leegloop bij de ene en tot over
–
vulling bij de andere Leiden.. Zou men zich tegen deze
risico’s willen indekken, dan zou het investeringsniveau
aanmerkelijk hoger moeten liggen.
De laatste component der overheidsuitgaven voor het
w.o. vormt de rubriek
overige uitgaven,
waarvan de rijks-
studictoelagen het belangrijkste bestanddeel uitmaken.
Men kan zich voorstellen dat de totale uitkeringen bij
ongewijzigd toelagenbeleid zullen toenemen in overeen-
stemming met de groei van het studentental, met dien vèr-
stande dat de hoogte der toelagen per student zal oplopen
evenredig aan de stijging van de reële inkomens.
Tabel 4 geeft de uitkomsten waartoe deze schattingen
leiden. Ter oriëntatie is het totaal bedrag gerelateerd aan
de verwachte omvang van het bruto nationaal produkt
1
.
De cijfers tot 1967 weerspiegelen duidelijk de voortdurende
krachtsinspanning van de overheid om binnen de nationale
middelen ruimte te scheppen voor een uitbouw van het
w.o. Ook het accres dat in de jaren tot 1980 wordt verwacht
is niet mis. Niettemin is de toeneming minder sterk dan die
welke in de jaren sedert 1950 is te zien. Dit wordt in eerste
aanleg al aannemelijk gemaakt door het feit, dat voor
komende jaren niet meer behoeft te worden gerekend met
een verdergaande stijging van de investeringen: handhaving
van het niveau-1967 lijkt voor de ontwikkeling op lange
termijn voldoende te zijn. Verder is aangenomen dat een
aantal factoren, die in verstreken jaren tot een snelle stijging
van de personele uitgaven hebben geleid (t.w. verlaging
van de getalsverhouding studenten/personeelsformatie en
denivellering) zich in de periode tot 1980 niet meer zullen
voordoen.
TABEL
3.
Feitelijke investeringen voor het wo.
a)
versus raming
van noodzakelijke uitbreidingsinvesteringen, 1938-1967
(in!. mln.; prijzen 1967)
1938-
1951-
1956-
1961-
1938-
1950 1955
1
1960 1967
1967
Feitelijke investeringen
. .
50
125
400
2.000
2.575
Noodzakelijk voor uitbrei-
1.200 25
550
2.000
3.775
ding
…………………
verschil (1-2)
…………..
-1.150
+100
—150
0
—1.200
a Na 1955 exclusief uitgaven voor academische ziekenhuizen.
TABEL 4.
Studentenaantallen (x 1.000) en overheidsuitgaven
voor het w.o.
(in!.
mln.; prijzen 1967), 1938-1980
1938
1950
1
1960
1
1967
1
1970
1
1975
1
1980
Aantallen studen-
30
41
78
95a)
115a) 130a)
Uitgacn v. wo.:
ten
………..13
–
Personeel
. . .
33
47
148
600
800 1.200
1.600
Materieel
ii
19
43
130
200 300
400
Investeringen
6
IS
141
450 450
450
450
Overige
8
13
45
120
150
200
300
Totaal
58
94
377 1.300 1.600
2.150
2.750
Idem o/oob)
2.
3
7
16
17
20
21
a Raming-Dalmulder, midden-alternatief.
b
0/00
van bruto nationaal produkt (marktprijzen).
Bij de beoordeling van de groei van de uitgaven voor
het w.o. moet worden overwogen dat deze niet alleen het
onderwijs dienen. Een voorbeeld is het wetenschappelijk
speur- en ontwikkelingswerk. Recente cijfers leren dat bijna
de helft van al het fundamenteel onderzoek plaats heeft
binnen de universiteit. De CBS-inventarisatie van 1964
bracht voorts aan het licht, dat dit onderzoek ca. 40%
opeiste van de uitgaven voor het w.o. Het is duidelijk dat
speurwerk en onderwijstaak hier niet te scheiden zijn. In
feite kan hetzelfde worden gezegd ten aanzien van de uit-
gaven die bijvoorbeeld voor de faculteiten der geneeskunde
worden gedaan: een belangrijk deel daarvan komt direct
de volksgezondheid ten goede. Zowel speurwerk als volks-
gezondheid kunnen worden beschouwd als essentiële voor-
Wat hier voor het w,o. wordt voorzien wekt associaties met
de situatie op de woningmarkt. De aanbouw van nieuwe wo-
ningen heeft sinds enkele jaren een niveau bereikt dat voor
komende jaren voldoende wordtgeacht om het tekort in te halen,
de nieuwe gezinnen te huisvesten en het oude huizenbestand te
vervangen. Is de produktie dus op langere termijn voldoende, de
spanning van woningnood en verkrotting blijft voorlopig
bestaan.
Aan deze uitkomsten ligt de studentenraming ten grondslag
volgens het midden-alternatief. Analoog is te becijferen, dat een
ontwikkeling volgens het laagste alternatief voor 1980 zou
leiden tot een totaal uitgavenbedrag van ca. f. 2,4 mrd., of
1,8% van het BNP, en dat realisering van het hoogste alternatief
ruim f. 3 mrd. zou vereisen, ofwel 2,4% van het BNP.
(I.M.)
ESB 6-11-1968
1021
– waarden voor een voortgezette economische groei
op
lange
termijn.
ANDERE FACTOREN
Naast de financiën wordt ook de
mankracht
als knelpunt
gezien. Wil men de vigerende normgetallen studenten/
personeelsformatie in de toekomst aanhouden dan zou
deze formatie, nu ca. 25.000 man sterk, in 1980 met onge-
veer 17.000 moeten zijn uitgebreid. De benodigde aantallen
academici onder hen zijn volgens de raming-Dalmulder
voor dat jaar beschikbaar: het aanbod van academici
wordt dart immers bij benadering in evenwicht gedacht
met de behoefte, en daarin zijn de aantallen nodig voor het
w.o. ingecalculeerd. Ook op dit punt behoeft het geraamde
studentenaccres niet als irreëel te worden beschouwd;
Blijft over de
organisatie,
nodig om de ontwikkeling in
de gewenste banen te kunnen leiden. Deze factor behoeft
op de lange termijn, waarover we nu spreken, geen belang-
rijke hinderpaal te zijn. De indrukwekkende uitbreiding
van de capaciteit, die boven is beschreven, werd onder
aanzienlijk moeilijker omstandigheden verwezenhijkt.Daar-
bij leert het recente verleden dat in moeilijke situaties vaak
een grote slagvaardigheid kan wordert opgebracht: men
denke aan de oprichting van de zevende medische faculteit
en de recente vestiging van de sectie tandheelkunde aan
de V.U. Op vele punten blijkt men van ervaringen uit de
verstreken jaren Ie hebben geprofiteerd. Een belangrijk
element hierbij is, dat de samenwerking tussen de instel-
lingen van w.o. vastere vormen heeft gekregen, hetgeen in
de toekomst tot een rationeler besluitvorming zal kunnen
leiden dan in het verleden soms mogelijk bleek. T-Jet ligt
voor de hand dat dan ook minder gevaren aanwezig zullen
zijn van stoornissen in de communicatie tussen de acade-
mische wereld en de rijksoverheid.
CONCLUSIES
Het rapport-Dalmulder komt tot de slotsom dat het aantal
studenten tussen 1965 en 1980 moet verdubbelen. Gaan
we na wat de consequenties hiervan zijn voor financiën,
mankracht en organisatie, dan lijkt dit een haalbare zaak.
in feite is dat niet verwonderlijk. Over de lange termijn
gezien zijn de aantallen studenten immers globaal ge-
sproken – iedere vijftien jaar verdubbeld en steeds is het
gelukt hen binnen het w.o. op te vangen.. Het is moeilijk
in te zien dat nâ 1965 niet meer zou kunnen, wat vôôr
1965 wel mogelijk was.
De uitspraak ,,Dalmulder is onmogelijk” ligt orge-
twijfeld uitstekend in het gehoor. Het lijkt er echter op
dat men zich daarbij toch te veel laat leiden door de con-
gestie, die enkele studierichtingen nu ondervinden. De
mogelijkheden tot uitbreiding van het w.o. als geheel
mogen hieraan echter beslist niet worden afgemeten. Het
ziet er naar uit dat ieder die dat wenst in de komende jaren
een plaats zal kunnen vinden. Daarmee is niet gezegd, dat
elke eerstejaars terecht zal kunnen in de studierichting of
instelling van zijn eerstë keus. Of in komende jaren een-
zelfde beweeglijkheid in studie- of universiteitskeuze mo-
gelijk zal zijn als in het verleden, zal afhangen van de be-
schikbare middelen. Ongetwijfeld zullen de nu bestaande
noodsituatie en die welke wellicht nog gaan ontstaan in
elk geval voor de komende jaren noodmaatregelen moeten
billijken. De studievrijheid gaat een moeilijke tijd tegemoet.
J. Passenier
1022
(Yp zoek naar hel
kanttekeningen bij Professo
In de discussie omtrent de onderwijspolitiek
is
in de laatste
jaren het thema van de gelijke kansen of de ,,equality of
educational opportunity” meer en meer aandacht gaan op-
eisen. In onze artikelen ,,Onderwijspolitiek en Onderwijs-
programmering”
1
stelden wij:
,,Het naïeve idee dat dit betekent dat het onderwijs voor allen
gelijk moet zijn, heeft plaatsgemaakt voor een meer gedifteren-
tieerde en meer realistische conceptie: iedereen nioet de reële
kans krijgen dat onderwijs te volgen dat past bij zijn bekwaam-heden en zijn belangstelling. Men denkt wel eens dat in dit op-
zicht al heel wat bereikt kan worden door een vooruitstrevende
beurzenpolitiek, een evenwichtige schoolspreiding enz. Zonder
het belang en de noodzakelijkheid hiervan te willen onderschat-
ten, moet echter heel nadrukkelijk gesteld worden, dat voor het
bereiken van dit doel tevens een aanpassing van de pedagogische
structuur van het sch’oolwezen nodig is, daar de bestaande school-
systemen en onderwijsmethoden een handicap vormen voor de
kinderen uit sociaal en cultureel minder bevoorrechte mitieus.
De tendens in veel Europese landen naar een meer comprehensief
middelbaar ondervijs is o.m. hierdoor geïnspireerd
……
Het
onderzoek naar de meest efficiënte pedagogische iiiddelen en
condities om de sociale doelstellingen, zoals die hierboven ver-meld zijn, in praktische maatregelen om te zetten, verkeert nog in een beginstadium. In de nabije toekomst zullen de resultaten
van dit soort onderzoek zonder twijfel vergaande consequenties
hebben voor de onderwijspolitiek t.a.v. het gehele complex van
problemen dat men gemakshalve als ,,kwalitatief” aanduidt.”
In een voetnoot bij deze tekst spraken wij destijds de
hoop uit, dat in dit opzicht in Nederland een stimulerende
invloed zou uitgaan van het ,,tâlentenproject” van Prof.
Dr. F. van Heek. De resultaten van dit project liggen nu
voor ons, in de vorm van een lijvig boekwerk
2
. Gezien het
grote belang van het onderwerp en de tijd en inspanning
die er in gestoken zijn
1
, verdient deze studie het aandachtig
onder de loep genomen te worden. Twee artikelen leken
ons daartoe méér geschikt dan een boekbespreking.
DE DIVERSE ETAPPES VAN HET PROJECT
KRITISCH BEZIEN
Het lijkt ons juist om, alvorens in een tweede artikel meer
algemene punten aan d orde te stellen, de vijf grote onder-
zoekingen van de eerste fase van het project (zie samen-
vatting op blz. 1024-1025) snel de revue te laten passeren.
We houden .ons daarbij aan de ‘olgorde van het boek.
1. Het eerste onderzoek, naar de maatschappelijke en
economische situatie van de sociaal sterk gestegenen acade-
micus, komt tot weinig verrassende conclusies. De voor-
naamste is wel, dat deze sterk gestegenen eigenlijk best met
hun huidige situatie tevreden zijn, al kost hun het ver-
werven van de vereiste sociale vaardigheden kennelijk
enige nioeite. De nadruk die de auteurs leggen op de vraag
of eventuele toekomstige grotere groepen academici ui
verborgen talent (1).
Van Heeks ,,Talentenproject”
lagere sociale milieus even probleemloos, door het leven
zullen gaan, lijkt ons weinig gerechtvaardigd. Als het zover
komt, zullen de maatschappelijke normen en vormen zich
ook wel ontwikkeld hebben en met name iets van de on-
nodige franje verloren hebben die op het ogenblik in ons
land, als men ze te serieus neemt, het leven nodeloos
compl iceert.
Het tweede onderoek – ,,radicale selectie ten dele
toegepast: het ’11 plus experiment’ in Engeland” – heeft
ons af en toe verbaasd. Het heeft weinig zin nog in te
hakken op het ’11 plus’ systeem dat in zijn oude vorm
hoe langer hoe minder wordt toegepast. Ook daar waar
het parallel systeem gehandhaafd is, vindt de selectie in
de regel plaats op grond van een
rijkdom
aan gegevens
over om. de prestaties van de leerling in de lagere school
en is de ’11 plus test’ als zodanig teruggebracht tot één
element van een hele testbatterj. De vergelijking met
Engeland gaat ook mank waar het het rendement betreft:
het grote onderscheid tussen ons v.h.ni.o. en de Engelse
grammar school is, dat de ,,O-level” gediplomeerden , ook
al gaan velen van hen onmiddellijk het bedrijfsleven in,
geenszins als gefaald beschouwd kunnen worden. Ten-
slotte hadden we graag wat meer technische informatie
gehad, eventueel in een bijlage, omtrent & belangrijke her-
classificatie van de beroepen die in dit hoofdstuk verwerkt
is, met de bedoeling, de Engelse en Nederlandse deel-
nemingspercehtages aan v.h.m.o. resp. grammar school, per
sociaal milieu vergelijkbaar te maken. Het gevolg van de
hergroepering is, dat het verschil tussen beide landen
voor wat de deelneming van de lagere sociale milieus betreft
nagenoeg ongedaan wordt gemaakt. Dit resultaat is wel zo
verrassend, dat het de lezer recht geeft op een gedetailleerde
beschrijving van de hier gebruikte technische criteria. Wij
zouden hierop minder hebben aangedrongen als niet elders
in het rapport in de tekst detail-technische inlichtingen
gegeven werden die ons van veel minder belang lijken.
Met de conclusie – die zich uitspreekt tegen een defini-
tieve selectie op deze jeugdige leeftijd – zijn we het natuur
–
lijk eens. Maar het was niet nodig, daarvoor Engeland als
voorbeeld te nemen, daar we in eigen land een systeem
kunnen vinden waaraan nog méér fouten kleven dan aan
het oorspronkelijke ’11 plus’ systeem.
Het hierop volgende hoofdstuk is gewijd aan het identi-
ficeren van de factoren die de regionale verschillen in door-
stroming naar en deelneming aan het v.h.m.o. kunnen ver-
klaren. De rechtvaardiging van dit onderzoek is te vinden
in de hypothese, dat naast sociaal milieu andere macro-
sociologische en economische variabelen (in dit geval van
ESB 6-11-1968
een regionaal karakter) de waargenomen verschillen in
deelneming beïnvloeden. Dit blijkt echter, in het algemeen,
niet het geval te
zijn.
De waargenomen regionale verschillen
worden grotendeels verklaard door verschillen in de be-
roepssamenstelling van de actieve bevolking in de regio’s.
Binnen dezelfde beroepsgroep zijn de regionale verschillen
in deelneming hoog gecorreleerd met verschillen in op-
leiding van de ouders. Deze laatste blijkt dus, in laatste
analyse, de belangrijkste verklarende variabele te zijn; dit
wordt later door het ‘Ouder- ‘en Schoolkeuze-onderzoek
bevestigd.
Dit is overigens een goed stuk statistisch werk. Het
hoofdstuk – slechts 22 bladzijden – is sterk gecom-
primeerd, hetgeen de duidelijkheid van de conclusies niet
altijd ten goede komt. Het is bijv. niet’gemakkelijk te be-
grijpen wat bedoeld wordt met: ,,Bij de meisjes ziet men
voor wat betreft de groep bedrijfshoofden landbouw, dat
de deelneming aan het v.h.m.o. groter is in die gebieden
waarin het percentage kinderen, wonende in een gemeente
met een u.l.o.- resp. een no-school, geringer is. Voor de
andere groepen is echter een tegengesteld verband te con-
stateren, d.w.z. de deelneming aan het v.h.ni.o. neemt toe
wanneer een groter deel der kinderen dichter bij een u.l.o.-
resp. een no-school woont. Bij de jongens is de relatie
niet zo stringent in de overeenkomstige beroepsgroepen,
maar wel gelijk”
‘.
Andere bevindingen in deze studie hadden wij graag
verder uitgediept gezien, hier of in andere delen van het
rapport. Zo wordt bijv. geconstateerd, dat ,,voor de
arbeiderszoons het verblijf in de grote steden de door-
stroming naar het v.h.m.o. vaak niet blijkt te bevorderen”.
In de plattelandsgebieden zijn de deelnemingspercentages
voor deze groep dikwijls even hoog of hoger. Het onder-
zoek naar de mogelijke invloed van het totale school-
aanbod heeft geen duidelijke verklaring voor dit verschijnsel
opgeleverd . Spelen hier misschien de onmiddellijke wërk-
en ,,verdien”mogeiijkheden een rol? Voor het stedelijke
arbeiderskind zijn die wellicht meer direct ,,tastbaar” dan
in minder grote steden en op het platteland
“.
1
In ESB
van 31januari en 7 februari 1968.
2
Prof. Dr. F. van 1-leek e.a.:
Het verborgen la/ei,!; ,nilieÉ,,
schoolkeuze en sc/ioolgesc/,iktheid.. J. A.
Boom, Meppel 1968,
356 blz., f. 37,50. –
Volgens het ,;Woord vooraf” werd gedurende de periode
1961-1967 researchwerk verricht door een onderzoekteam dat
tientallen personen omvatte.
‘ Blz. 122.
Zie blz. 122 en het citaat hierboven.
6
Zie hiervoor ook Jean Ferrez: ,,Regional inequalities in
educational opportunity”, in:
Ability and Educational Oppor-
tuniry
(ed.
A. H.
Haisey), OECD 1961, blz. 71.
–
1023
Samenvatting en belangrijkste conclusies
van het ,,Talenproject”
Het ,,talentenproject” is in twee grote fasen uitgevoerd.
In de eerste was de volgende probleemstelling aan de orde gesteld: welke maatschappelijke façtoren beïnvloeden de door-
stroming van scholieren uit de lagere sociale milieus in de
opeenvolgende fasen van het Nederlandse onderwijs?
In de
tweede fase stond de volgende probleemstelling centraal:
welke bijdrage kan het onderwijs, met name het l.o., en de
voorbereiding tot het l.o., leveren tot het zoveel mogelijk
reduceren van de verschillen in leerprestaties die het gevolg
zijn van ongunstige milieu-omstandigheden, zodat wat liet
onderwijs betreft optimale ontwikkelingsmogelijkheden ge-
schapen worden?
De eerste fase hield zich dus bezig met de maatschappelijke
factoren die een rol spelen in de doorstromingsproblematiek,
onder constanthouding van het huidige onderwijssysteem en de
pedagogische structuur.
De tweede fase bestudeerde de ge-
volgen van
wijzigingen
in deze school- en onderwijsvariabelen.
Daar de ernstigste hinderpalen tot de doorstroming zich
blijken voor te doen vbbr de overgang naar het v.h.m.o. is
in het onderzoek het zoeklicht vooral gericht op de overgang
l.o.-v.h.m.o. en op het l.o. zelf. Het onderzoek is voorts
gestructureerd rond tien visies op of houdingen tegenover
het probleem van de vertegenwoordiging van de diverse sociale
milieus in het onderwijs en t.a.v. de mogelijkheden tot en
de maatschappélijke en sociale gevolgen van een wijziging in die verhoudingen. Deze visies zijn de volgende:
de biologische visie betreffende de uitgeputte ,,talenten-
reserves”: doorstromingsverschillen zijn niet te wijten aan
sociale factoren, maar worden veroorzaakt door de erfelijk-
heidsfactor die limieten stelt aan het aantal begaafden.
voorkeur voor sociale stijging in drie generaties, boven
dezelfde stijging in twee generaties. Hier wordt de aan-
dacht gevestigd op de dysfunctionele werkingen van snelle
sociale stijging.
de optimistische visie, die geen reden ziet zich over de huidige gang van zaken ongerust te maken. de ,,meritocracy”-theorie: het perspectief van een vrij-
wel uitsluitend op intelligentie geselecteerde elite is sociaal
en cultureel onaanvaardbaar. Gevaar van individuele
mobiliteit ten koste van emancipatie van de groep als
geheel.
doorstromingsremmingen zijn het gevolg van onvol-
doende financiële studiefaciliteiten: de moeilijkheden voor
de lagere milieus liggen vooral op het vlak van studie-
kosten en gederfd inkomen.
radicale selectie zonder wijziging van het school-
systeem: talenten uitkiezen en middelmaat weren.
invloed van de posili van het ouderlijk gezin in de
beroepsstratificatie. Hier vindt men de stelling van de
geringe gemotiveerdheid van het arbeidersgezin tot school-
succes, maar ook de mening dat het arbeiderskind bij het
verwerken van de leerstof sociale handicaps moet over-
winnen die geheel losstaan van het probleem van de ge
motiveerdheid.
de progressieve niet-radicale visie: doorstromings-bevordering zonder het scheppen van nieuwe selectie-
barrières en zonder duidelijke aanwijzingen betreffende
radicale hervorming van het onderwijssysteem.
streven naar een gedifferentieerd schoolsysteern, zich
kenmerkend door vele keuzemogelijkheden en geleidelijke
zelfselectie, maar zonder bijzondere maatregelen ter be-
vordering van de doorstroming uit de lagerd milieus.
bijzondere onderwijsvormen, aangepast aan het poten-
tiële studietalent uit de lagere milieus.
Deze tien visies zijn in wezen een mengsel van meningen en
hypothesen betreffende de
,,00rzaken”
van de verschillen in
schoolkansen (1,
5
en 7),
constateringen
van een zekere stand
van zaken (3),
middelen
om iets aan de huidige stand van
zaken te doen (6, 8, 9 en 10), en
mogelijke gevolgen
indien
een zekere richting wordt ingeslagen (4 en 2). In vergelijking
met de twee probleemstellingen zoals die hierboven zijn
weergegeven, betekenen zij een uitbreiding van het terrein
van onderzoek. Deze uitbreiding heeft haar neerslag ge-
vonden in de keuze van de vijf grote onderzoekingen die in
het kader van de
eerste fase
van het project worden ge-
presenteerd. Deze zijn: (i) een sociologisehe verkenning van
de maatschappelijke en economische positie van de sociaal
sterk gestegen academicus; (ii) radicale selectie ten dele toe-
gepast: het “11 plus experiment” in Engeland; (iii) regionale verschillen in v.h.m.o.-deelneming en verklarende factoren;
(iv) psychologisch onderzoek omtrent milieu, schoolkeuze en
schoolgeschiktheid in Amsterdam, Twente, Friesland en
Noord-Brabant; en (v) ouderonderzoek en schoolkeuze-
onderzoek: belangrijkste factoren die in samenhang staan
met de doorstroming l.o.-v.h.m.o.
• Wat de
eerste
probleemstelling betreft komt het onderzoek
tot de volgende conclusies :
Regionale verschillen in de deelneming aan het v.h.m.o.
worden het best verklaard door de regionale beroepsstruc-
tuur van de bevolking, en binnen dezelfde beroepsgroep weer
door het opleidingsniveau van de ouders.
Er is een nauwe samenhang tussen beroepsmilieu en
doorstroming naar het v.h.m.o.; tussen beroepsmilieu en de
voorspellingsscore
2
,en tussen voorspellirigsscore en feitelijke
schoolkeuze.
1
Wij komen nog terug op enkele gevolgtrekkingen, die
niet direct met de centrale probleemstelling in verband staan.
2
De voorspellingsscore is gebaseerd op de Nederlandse
Onderwijs-Differentiatie Testserie (NOT.), die succes in het
v.h.m.o. zo goed mogelijk voorspelt.
4. Dat de verschillen in doorstroming tussen de beroeps-
groepen echter grotendeels herleid kunnen worden tot ver-
schillen in schoolgeschikthèid – zoals dit in het volgende
hoofdstuk, dat verslag uitbrengt over het psychologische
onderzoek omtrent milieu, schoolkeuze en schoolgesch ikt-
heid, wordt aangetoond – is een conclusie die velen zal
verbazen. De auteurs zijn de eersten om te erkennen, dat
de gebruikte testen van schoolgeschiktheid, inclusief de
matrix-test, ,,milieugevoelig” zijrf en dat dus de ,,werkelijke”
(in de terminologie van het rapport de ,,potentiële”) reserve
aan talent niet gemeten
is.
Daarmee
is
de verdere draag-
wijdte van het onderzoek drastisch beperkt: wat nu nog te
onderzoeken valt, zijn de oorzaken van de betrekkelijk
geringe verschillen in doorstroming van de ,,matig school-
geschikten” naar gelang hun milieu van herkomst, m.a.w.
de vraag,
waqrm ii de hogere milieus
ook
deze mindere
kanshebbers naar liet v.h.m.o. gaan en in de lagere inilieus
minder
of
niet.
De auteurs hebben mogelijke critici al de wind uit de
zeilen genomen door nadrukkelijk
op
de begrenzingen van
hun onderzoek te wijzen: hun conclusie dat er geen
noemenswaardige reserve aan talent bestaat,
is
gebaseerd
op het onderzoek van de leerlingen zesde klas Lo., en de
schoolgeschiktheid heeft slechts betrekking op het be-
staande schoolsysteem. Het
is
jammer dat het onderzoek
met name wat het eerste punt betreft niet verder is gegaan.
Zoals het nu voor ons ligt, gëeft het ons aanleiding tot de
volgende twee opmerkingen: met de eerste plaatsen wij
ons
op
het terrein van de auteurs en onderkennen we het
belang van een onderzoek naar het aantal kinderen dat
nog met een redelijke kans op succes door het huidige
middelbaar onderwijs geabsorbeerd kan worden. Onze
1024
Ër zijn derhalve in Nederland geen subtantiële reserves meer aanwezig van ,,begaafden” in de zin van parate school-
geschiktheid
1
. Integendeel, in de hogere sociale mitieus gaan
eerder ,,te veel” jongeren naar het v.h.m.o. Bij de ,,matig
geschikten’.’ blijken, volgens hetzèlfde criterium, méér
,,reserves” te bestaan.
In deze laatste groep speleii de opleiding van de ouders
en het milieu van afkomst van de moeder een belangrijke
rol in het wél of niet doorstromcn van het kind. Daarentegen
blijkt de pedagogische instelling der ouders, en het contact
met de school, geen invloed te hebben, evenmin als overigens het gezinsinkomen.
Bij constanthouding van het onderwijsniveau van de
vader laten hoofd- en handarbeiders hun kinderen evenveel
doorstromen naar het v.h.m.o. Tussen handarbeiders met
een v.h.m.o.- of u.l.o.-opleiding en hoofdarbeiders met een
dergelijk diploma, is vrijwel geen verschil te bespeuren wat
betreft hun houding t.a.v. de verdere opleiding van hun
kinderen.
Conclusie: wat betreft de parate schoölgeschiktheid zijn
zowel in de lagere als in de hogere milieus de reserves aan
,,begaafden” gering, maar de situatie is verschillend voor
wat de minder tot weinig geschikten betreft: voor deze cate-
gorie zijn dc onaangesproken reserves in de lagere sociale
milieus aanmerkelijk groter dan in de hogere.
In het kader van de
tweede fase
van het project – die dus
uitging van veranderingen in de onderwijs- en pedagogische
variabelen – worden twee hoofdstukken gepresenteerd, één
van de hand van Dr. C. van Calcar e.a. van het Pedagogisch
Centrum Enschede, over ,,school, milieu en prestatie”; een
tweede van Prof. Langeveld en Drs. Sixrna, ,,beleid en
realisering” geheten.
Van Calcar meent, dat het bestaande onderwijssysteeni
zélf, Zijn Organisatie, methoden en tradities en zijn sterk
selectieve grondslag, aan de orde gesteld moeten worden.
Hij heeft kunnen vaststellen, dat de
gemeten intelligentie
van
een leerling uit de lagere leerjaren van het basisonderwijs
die nauwelijks of vertraagd heeft leren lezen, ,,achteruit” is
gegaan. In de loop van het basisonderwijs is een toename
te constateren van het verschil in gemeten intelligentie en in
,,prestatie” tussen de leerlingen uit de verschillende sociale
niilieus. Bij het zoeken naar de pedagogische aanpak die
hierin verandering zou kunnen brengen gaat Van Calcar er
van uit, dat een onderwijsprogramrna méér kans van slagen
heeft naarmate het beter aansluit op het ontwikkelingspeil,
het kennisniveau en de reeds verworven ervaring van de
leerlingen. Hij brengt verslag uit van een ,,activerings-
programma” dat hij heeft toegepast in scholen met hoofd-
zakelijk uit handarbeidersmilieus afkomstige kinderen. De
duur van het programma was slechts acht weken. Zonder
een er op aansluitend verder onderwijsprogramma kan men
moeilijk een blijvend resultaat verwachten. De voorlopige
resultaten, m,n. wat betreft schoolprestaties en stijging van
de gemeten intelligentie, waren echter dusdanig dat de
auteurs kunnen stellen ……dat de school niet machteloos
is tegenover tekorten in de schoelvoorbereiding bij kinderen
uit handarbeidersmilieu, en dat ,,ontwikkeling van talent”
geen loze kreet hoeft te zijn”. Langeveld en Sixma gaan er van uit – en blijkens boven-
staande samenvatting zou dat ook door Van Calcar worden
beaanid – ,,dat alleen beïnvloeding die van vrij lange duur
is en op verschillende binnenschoolse en wenselijkerwijs ook
buitenschoolse punten aarigrjpt, blijvend succes kan
hebben”.
Te dien einde stellen zij een speciale schoolvorm voor, de
,,doorstroomschool”, bedoeld voor alle kinderen uit een
bepaald recruteringsmilieu.
Begaafde kinderen uit andere,
soortgelijke wijken zonder ,,doorstroonischool” zouden. ook
van deze school kunnen profiteren. Deze speciale school-
vorm zou bij voorkeur een combinatie moeten zijn van
kleuterschool en basisschool (acht jaar). Specifieke opvang,
guidance, ouderbeïnvloeding en ouderbegeleiding worden
onontbeerlijk. geacht; ook tijdens het aansluitende voort
gezette onderwijs. Het einddoel van de school zou zijn, ,,de
potentieel begaafde kinderen minstens te brengen tot eind-
diploma vwo. of h.a.v.o. (uitwijkmogelijkheden einddiploma
m.a.v.o., i.a.v.o. met voortgezette beroepsopleiding)”.
De pedagogisch-didactische structuur van de voorgestelde
schoolvorm is slechts schetsrnatig aangegeven, ook omdat
er ,,- zeker wat de Nederlandse situatie betreft – nog geen duidelijk beeld is van de omvang van de problematiek, de
meest efficiënte didactiek, de acceptabele en adequate ouder-
beïnvloeding enz., en dus een en ander in experimenteer
–
scholen getoetst zal moeten worden”. Dit voorstel van Langeveld en Sixrna wordt voorafgegaan
door een hoofdstuk van Van Heek, waarin hij de tien visies
opnieuw beschouwt, in het licht van de onderzoeksresultaten.
Zijn eindconclusie, vooral gebaseerd op het feit dat de
,,parate reserves” zo goed als uitgeput zijn; komt neer op
een aansluiting bij ,,visie no. 10″:
bijzondere
onderwijs-
vormen, aangepast aan potentieel studietalent üit lagere
milieus: ,,het komt ons niet verantwoord voor met de op-
richting van experimenteerscholen in bovengenoemde zin
te wachten, totdat over enige decennia men in Nederland
misschien zal besluiten tot toepassing van de scholengemeen-schap als nationaal onderwijssysteem, gelijk thans in Zweden
geschiedt”.
In het ,,talentenproject” wordt een onderscheid gemaakt
tussen
parate
en
potentiële
schoolgeschiktheid. De eerste
wordt uitgedrukt in de waarschijnlijkheid die een scholier
heeft, de volgende fase van het onderwijs te doorlopen (onder
constanthouding van het huidige onderwijssysteem); de
tweede is een schatting van de kans op schoolsucces indien zekere wijzigingen in de pedagogische en onderwijssituatie
worden aangebracht.
D.w.z. in de zin van Langeveld en Sixma.
–
vraag
is
dan, hoeveel vertrouwen de auteurs hebben in de
voorspellingszekerheid van de gebruikte test. Zijn zij er
van overtuigd, dat bijv. vijftien jaar geleden deze test be-
langrijke reserves aan parate schoolgeschiktheid zou hebben
aangetoond? Dat
is
immers een conclusie die men
O.i:
uit
hun gegevens mag trekken: in het voorgaande hoofdstuk is
aangetoond, dat de samenstelling van de beroepsbevolking
regionale deelnemingsversehillen kan verklaren op een
moment
in
de tijd,
maar dat
verschillen in de beroeps-
structuur in de tijd absoluut niet gecorreleerd waren met
de veranderingen waargenomen in de deelnemingspercen-
tages (de deelname van jongens aan het v.h.m.o. nam van
1950 tot 1964 met 47 percent toe, tegenover een toename
van slechts 10 percent in de index van de samenstelling
van de beroepsbevolking). Dit komt dus neer op een zeer
snelle stijging van de doorstromjnscoëfficin naar het
v.h.m.o. van alle sociale milieus. Aangezien het rendement
in het v.h.m.o. hetzelfde is gebleven, mag men hieruit con-
cluderen, dat er omstreeks 1950 een belangrijke reserve
aan parate schoolgeschiktheid was. Volgens het psycholo-
gish onderzoek
warer!i
deze reserves omstreeks
1965
bijna
uitgeput. Indien dit juist is, zal van nu af de doorstromirg
naar het v.h.m.o., procentsgewijze gezien, gaan stagneren,
ofwel er zal eri drastische vermindering van het rendement
ojatreden, als gevol van een snelle toeloop van de minder
geschikten. De t6ekomst zal leren, oféén van dezetwe
hypothesen juist is, hoewel de Mammoetwej .vergelijkingn
noeiljk zal. maken. Het is jammer dat de onderzoekeks
ons in, het onzekere laten over de
interpretatie
die zij a4n
dèze feiten, geyen en dat zij er bijgevolge ook niet de nood-
zakelijke consequenties voor hét verder uitdiepen van het
onderzoek
uit
hebben getrokken,
ESB 6-11-1968
jO
Onze tweede opmerking betreft het testen van de kin-
deren in de zesde klasi.o.: het is intussen algemeen bekend,
dat de kleuterperiode en de eerste jaren van het lager onder-
wijs beslissend zijn voor de mate waarin het kind de latere
leerstof aankan en, in het algemeen, de eisen die de school
aan hem stelt in termen van motivatie en prestatie. In de
tweede fase is hieraan wél aandacht geschonken, maar in
de eerste fase, die toch de hoofdmoot van het onderzoek
heeft uitgemaakt, is men over deze, voor een verklaring
van de grote verschillen in ,,schoolgeschiktheid” tussen de
beroepsgroepen, essentiële feiten, wel wat te gemakkelijk
heen jestapt.
Het psychologische onderzoek is overigens in zijn gehele
opzet van beperkte strekking. Binnen de enge limieten die
het zich gesteld heeft is de conclusie t.a.v. het niet-milieu-
gebonden zijn van de onderwijzer bij zijn advies over de
v.h.m.o.-keuze correct. Maar daarmee is maar heel weinig
gezegd over de mogelijke milieugebondenheid van de onder-
wijzer in zijn algemene instelling tegenover de leerlingen
of over zijn interpretatie van de eisen die het v.h.m.o. stelt,
instellingen die hun eventuele neerslag reeds gevonden
hebben in de prestatie van het kind in de zesde klas l.o.
Een onderzoek naar de eventuele milieugebondenheid van
de leerkrachten in deze wijdere zin heeft hier niet plaats
gevonden.
Wie, zoals wij, met hooggespannen verwachtingen naar
dit rapport hebben uitgezien, hopend er een diepgaande
algemene analyse in te vinden van, en misschien zelfs zoiets
als een nieuwe visie over, het verband tussen milieu, school-
geschiktheid en schoolkeuze, blijft in de kou staan.
5.
Het heel lange en laatste hoofdstuk betreffende de eerste
fase van het project (,,Ouderonderzoek 1964 en School-
keuzeonderzoek
1965
– belangrijkste factoren die in
samenhang staan met de doorstroming l.o.-v.h.m.o.”) is in
zijn opzet ambitieuzer en ook dynamischer dan het psycho-
logische hoofdstuk. De bedoeling van de onderzoekers is
hier in te haken op de gegevens die uit het breed opgezette
statistische onderzoek zijn verkregen, en dieper op de ziak
in te gaan. In het onderzoek zijn een indrukwekkend aantal
variabelen onderzocht, die gaan van opleiding van de
ouders, via oudercontact met onderwijzers, aantal kinderen
in het gezin, contact met de buren, tot het lezen van
opiniebladen en het kijken naar bepaalde televisieprogram-
ma’s.
In sommige gevallen is dit ,,dieper ingaan” beperkt ge-
bleven tot het formuleren van hypothesen die verder niet
getoetst zijn, in andere gevallen worden boude conclusies
getrokken waaraan dan onmiddellijk wordt toegevoegd dat
ze statistisch niet significant zijn. Soms wordt ook gewag
(LM.)
onrôerend goed,
•
beheer
•
beoordeling van bouwplannen
•
controle op uitvoering
J<
• advies bij koop en bouw
MAATSCHAPPIJ VOOR
KAPITAALSGOEDEREN N.V.
Keizersgracht 634-Amsterdani-C. Telefoon 020-237133
(I.M.)
gemaakt van bevindingen waarvan, behalve de formulering,
ook de strekking niet duidelijk is. Wij zullen ons houden
bij twee voorbeelden. Op blz. 191 lezen wij: ,,Terwijl bij
de hoofdarbeiders geen significante samenhang tussen het
hebben vân bekenden met doorgestroomde kind(eren) en
de schoolkeuze wordt gevonden, is bij de handarbeiders
de doorstroming (naar het v.h.m.o.) belangrijk hoger onder
de kinderen van ouders met bekende(n) met een doorge-
stroomd kind”. En op blz. 218: ,,Gedaalde moeders hebben
eerder stijgende zoons dan gedaalde vaders”. Zo blijkt ook
een samenhang te bestaan tussen het doorstromen en het
kijken naar bepaalde televisieprogramma’s. Men vraagt
zich na dit alles af, waarom men niet ook de hypothese
getoetst heeft dat handarbeiders met meer dan één huis-
dier’relatief minder doorstromende kinderen hebben.
Dit is niet als een misplaatst grapje bedoeld, maar om onze
twijfel uit te drukken aan de waarde van dit soort samen-
hangen en onze scepsis t.a.v. de mogelijkheid, met derge-
lijke resultaten iets te
doen.
Aan de andere kant moet met nadruk erkend worden,
dat het ouderonderzoek een aantal hardnekkige vooroor-
delen uit de wereld heeft geholpen en gevestigde meningen
heeft rechtgezet betreffende de bereidheid en het vermogen
aan ouders uit de lagere sociale groepen hun kinderen naar
het Voortgezet onderwijs te sturen. In het algemeen ge-
sproken zijn de ouders uit de lagere sociale milieus niet
minder bereid hun kinderen naar het v.h.ni.o. te sturen
dan die uit de hogere. Het inkomen schijnt hierbij geen
hinderpaal meer te zijn. Daarmee is echter geen oplossing
van de hand gedaan wat betreft de zgn. minder begaafde
kinderen (in de zin van parate schoolgeschiktheid). Het
ouderonderzoek heeft in feite weinig tot de oplossing van
dit fundamentele probleem bijgedragen, evenmin als het
school keuzeonderzoek.
Vooral in dit lange hoofdstuk had men er misschien
beter aan gedaan, de discussie omtrent bepaalde technische
detailzaken in een bijlage op te nemen. Het was dan lees-
baarder en vooral korter geworden. Niet iedereen wil per se
weten, dat Makrotest N.V. tussen Sint Nico1aas en Kerst-
mis 1965 de interviews voor het schoolkeuzeonderzoek heeft
afgenomen, alhoewel dit voor de fijnproevers zeer zeker
interessante informatie is. Zo krijgt de lezer ook alle frus-
traties voorgeschoteld die de onderzoekers hebben onder-
vonden bij de mecanografische bewerking van de gegevens.
Dat is wel erg eerlijk, maar het doet iets naïef aan.
In een tweede artikel zullen wij nader ingaan op de beleids-
voorstellen (Langeveld en Sixma). Daaraan vooraf zullen
wij enkele opmerkingen maken over de algemene opzet
van het project en in verband daarmee over het onderzoek
van Van Calcar c.s.
Drs. D. Kallen
L. Emmerj, M.A.
1026
25okt.
1968
f.
205,-
f.
164,20
F. 137,80
f. 190,65
f.
118,15
f. 104,30
f.
63,50
795
f. 182,20
f. 253,-
1 nov.
1968
f. 208,95
f.
165,-
f.
143,80
f. 188,40 f. 114,40
f. 104,85
f. 63,50
779.
f.
185,90
f.251,90
961
948
6,47
6,47
4+
4
+
Prof. Dr. C. D. Jongman
Geld- en ‘kapitaalmarkt
.
GELDMARKT
Het hoge peil van de rente van daggeldieningen handhaaft
zich, hetgeen erop wijst, dat de krapte op de geldmarkt
onverminderd voortduurt. in de laatste week van oktober
was het voornamenljk de ultimostijging van de bank-
papiercirculatie(f. 187 mln.) die de bestaande krapte nog
versterkte. De betaling van de voorlopige aanslagen in de
vennootschapsbelasting schijnt grotendeels achter de rug.
in ‘s Rijks Schatkist trad andermaal een daling op, die
echter te gering was om de drainering uit hoofde vn de
stijging van de bankpapieromloop teniet te doen.
in het lopende jaar tot en met augustus hebbende geld-
scheppende instellingen een groot bedrag aan liquiditeiten
in het verkeer gebracht. De vorderingen op de overheid en
de private sector stegen met f. 2.744 mln., terwijl de kapitaal-
marktbeleggingen met f. 780 mln, omhoog gingen. De
brutotoevoer was dus f. 3.524 mln. Een deel hiervan be-
stond echter niet uit nieuw geschapen liquide middelen,
maar werd slechts door de banken doorgegeven. Het gaat
hier om de toeneming van de eigen middelen, de op lange
termijn aangetrokken gelden en de eigenlijke spaargelden.
Deze stegen met
f.
840 mln. De netto groei van de liqui-
diteit heeft in het genoemde tijdvak dus f. 2.684 mln, be-
dragen.
Dçze cijfers hebben betrekking op de binnenlandse
creatie van liquiditeiten. Daarnaast speelt de betalings-
balans een rol. Een tekort op de totale balans doet de
binnenlandse liquiditeitenmassa inkrimpen, een overschot
heeft het tegenovergestelde effect. De vordèri
ngen op het
buitenland van alle geldscheppende instellingen zijn in
januari tot en met augustus 1968 met f. 1.331 mln. toege-
nomen, zodat ook uit dezen hoofde de binnenlandse
primaire liquiditeitshoeveelheid is versterkt.
KAPITAALMARKT
De pandbrievenmarkt heeft in de maanden januari t/m
september een grotere activiteit te zien gegeven dan in
dezelfde periode van vorig jaar. Bedroeg de uitgifte door
hypotheekbanken en scheepshypotheekbanken in laatst-
genoemde tijdvak f. 107 mln., in dezelfde periode 1968
was het bedrag f. 152 mln.
Deze groei steekt gunstig af bij de omvang van de open-
bare emissiemarkt, waar de uitgiften in de periode januari
t/m september 1968
f.
1.867 mln, hebben bedragen, tegen
in dezelfde maanden van 1967 f. 1.717 mln. De zojuist
aangekondigde lening van de Bank voor Nederlandsche
Gemeenten zal echter het bedrag voor 1968 met tenminste
f. 100 mln, doen stijgen.
KOERSSTAAT
Indexcijfers aandelen
29 dec.
H. & L.
25 okt.
t nov.
(1953
=
100)
1967
1968
1968 1968
Algemeen
………………
374 463
–
359
460 462
Internationale concerns
514
681 -495
674 680
Industrie
……………….
357
415-341
400
399
Scheepvaart
……………
109
139-102
137 138
Banken en verzekering
……..
185
229 – 179
229 226
Handel enz
……………..
168
199 – 160
193
192
Bron:
A.N.P.-C.B.S., Prijscourant.
ESB 6-11-1968
29 dec.
Aandelenkoersen
‘
1967
Kon. Petroleum
………….
f. 155,60 Philips
………………..
f. 127,40
Unilever, cert .
…………..
f. 108,40
Zout-Organon
…………..
f. 160,-
Hoogovens, n.r.c .
………..
f. 12540
A.K.IJ
…………………
f.
66,-
AMRO-Bank
…………..
C.
47,20
Nat. Nederlanden
…………
619
K.L.M
.
.
…………………
f. 276,-
Robeco
………………….
f. 228,40
New York
Dow Jones Industrials
905
Rentestand
Langlopende staatsobligaties
6,27
Aandelen: internationalen
I
…
4,0
lokalen
. ………..
4,2
Disconto driemaands schatkist-
papier
……………….
4
Aangepast voor kapitaalwijzigingen.
Bron:
Amsterdam-Rotterdam Bank.
GEMEENTE EMMEN
Burgemeester en wethouders zoeken een
1′.SOCIAAL-GEOGRAAF
of
SOCIAAL- ECONOOM
die als stafmedewerker ter secretarie belast zal
worden met het sociaal-wetenschappelijk onderzoek
ten behoeve van de ruimtelijke ordening, de eco-
nomisch-structurele ontwikkeling en de sociaal.
culturele ontwikkeling der gemeente (os. structuur-
en bestemmingsplannen, industrialisatie, werkgelegen.
held, woonpatroon, diensten. en onderwijsvoorzie-
ningen).
Hij zal tevens belast worden met de leiding van het
statistisch bureau.
Bij zijn taak zal hij worden bijgestaan door twee
medewerkers.
Vereist is een voltooide academische opleiding,
alsmede ruime praktische ervaring.
Benoeming zal, afhankelijk van bekwaamheid en
ervaring, geschieden in een der volgende rangen
referendaris
f 1577,-
tot
f2108,-
per maand,
referendaris A
f
1743,-
tot
f2274,-
per maand.
Schriftelijke sollicitaties met vermelding van Vacature nr.
844
te zenden aan burgemeester en wethouders.
1027
Stijgende koersen?.
dan eerst GOED oppassen!
Natuurlijk interesseren zich meer mensen voor de beurs als er geld
te verdienen valt, dan wanneer de koersen alsmaar dalen.
Toch is dit niet de hoofdoorzaak van de werkelijk overweldigende
groei van Beleggers.Belangen – speciaal de laatste maanden. Deze
wordt in het bijzonder veroorzaakt doordat Beleggers.Belangen het
haar abonnees, dank zij haar deskundige Redactiestaf – met haar medewerkers – zo gemakkelijk maakt zich een volkomen oblectief
beeld, te vormen omtrent de fondsen, die onder de huidige omstan.
digheden koopwaardig zijn en welke zeker niet.
En wat daarbij zo plezierig is . . . Heel veel abonnees maken onge-
vraagd hun/haar kennissen attent op Beleggers.Belangen als een
bijzonder goede raadgever:
Overtuigt Uzelf hiervan door een 2.tal gratis proefnummers aan te
vragen, die u telkens direct na de verschijning worden toegezonden.
Administratie ,,BeI-.BeI”, postbus 42, Schiedam
KZO Koninkflike.
,
Zout-Organon nv
Arnhem
‘
heeft op de
economische afdeling
van haar hoofdkantoor
–
.
teArnhern een paatsingsrnogelijkheid voor een
jong academcüs
KZO bundelt de activiteiten van eengroot aantal bedrijven ‘in
binnen- en buitenland, die chemische en farmaceutische produkten
fabriceren evenals cosmetica, levensmiddelen, verven, lakken,
was- en reinigingsmiddelen.
De economische afdeling is belast met onderzoek en evaluatie
van o.a.
• investeringen
• acquisities’
•. diversificaties
• plannen
• resultaten
De taak van de medewerker zal zijn om in een team van economen de nationale en internationale ontwikkelingen bij te houden in de
sectoren waarin KZO werkzaam is, met bijzondere aandacht voor de
industriële gezichtshoeken.
Onze gedachten gaan uit naar een chemicus of landbouwkundig
ingenieur met ervaring of deskundigheid met betrekking tot de
behandeling van genoemde eco’nomische vraagstukken of naar een
econoom die op de hoogte is van de chemische toepassingen op
industrieel terrein.
Sollicitaties onder vermelding van rÇr. 6834 te zenden aan de
afdeling personeelszaken, Boulevard Heuvelink 2 te Arnhem.
1Q?
–
el
J:!
.Jii1
–
i
III,
u
hfl11 :’
Ih4h .1
•I.
I4h444
–
•
,
11
t4
1fl
•
iii
Ii’
•.’:
I
!rll
II
tllt;
— i••
SAMEN DRUKKEN WIJ ONZE KOSTEN
Wij zijn werkgeers. En daarbij heb-
ben we één ding gcmeen: we hebben
de allermodcrnste administratie.
Met computers. Door het gezamen-
lijk te doen drukken ij de kosten en
hebben wij onderling oor weinig geld
een hypermoderne loon- of voorraad-
administratie.
Ook administratieve taken op ander
gebied waar wij nice zitten, neemt de
computer ons uit handen. En omdat
wij die taken ”stroomlijnen” in stan-
daardprogramma’s bezuinigen wij nog
meer.
Geen enorme investeringen en tôch
aan de top an onze tijd.
Ook voor erzekeringen zijn er onder-
linge verenigingen ge ormd: oor risi-
co’s van brand, storm, molest, W.A.,
pensioen en invaliditeit.
Men kan lid zijn an dc ene onder-
hoge zonder lid te moeten zijn van een
andere. Wl hebben deze erenigingen
één administratie, één beheer. \Ve noe-
men dat C.B., Centraal Beheer.
Die centrale administratie werkt
uiterst goedkoop, met uiterst moderne
middelen: met elektronische appara-
tuur.
Zo drukken wij samen onze kosten.
Voor welke werkgeers is onze een-
trale elektronische administratie in-
teressant? Ruwweg voor twee groepen.
Kleinere bedrij en-met bijvoorbeeld
zeer veel voorraadmutaties, die volledig
liet ontwikkelde systeem an de admi-
nistratie in hun bedrijfstak kunnen oer-
nemen. Want het systeem
”zit”
meestal
reeds in onze programma’s.
De tweede groep, dat zijn de grotere
bedrijven met zeer cel werknemers of
voorraadmutaties, die zich de kosten
van een eigen programma op de com-
puter kunnen permitteren.
Voor beide groepen is de clektro-
nische verwerking een efficiënte maat-
regel, die kosten bespaart.
Cr.VTRA 41
1FF!? 1.4V O,VI)LR! JVGFV VOOR T’FRZFKERI,VG TFGE,V BRAND- LV !JF1)RIJFSSCJ!A!)E. •’1O1.1:ST EN .ÇTORM, R’FTTH.UKE
.44 ,VSIR.4 AH IJKIIHI).
.4ij
10Oflh/Ifl..’ TRA ,VSPOR TRISICOS LV I’OOR !’F.VS!OE,VI’ERZEKERI.VG. .4 IStEflE D!E,VSTI’ERIE.vl\ï; D.M.
1! 1.*KFRÛ,V1.SCF!E .4PP.4 RA TL( ‘R. BOS LV !.OMMERP!.ANTSOE,V / AMSTERI)A M-W. TEL 13 49 71 POSTBIS84W.
ESB 6-11-1968
1029
Maak gebruik van
de rubriek
VACATURES
voor het oproepen van sollicitanten voor leidende
functies. Het aantal reacties, dat deze annonces
ten gevolge hebben,
is
doorgaans uitermate be-
vredigend; begrijpelijk: omdat er bijna geèn
groie instelling
is,
die dit blad niet regelmatig
ontvangt en waar het niet circulert!
CREDIET- en EFFECTENBANK
Kromme Nieuwe Gracht 6
– UTRECHT
Gezien de structuur en de uitbouw van onze effectenafdeling
zoeken wij een
ERVAREN BELEGGINGSANALIST
Een middelbare opleiding is voor de vervulling van deze functie
noodzakelijk. Leeftijd tot 40 jaar.
Iemand, die zich met enthousiasme weet in te zetten zal zich een goede toekomst kunnen verwerven.
Wij bieden naast het salaris diverse sociale voorzieningen
ondermeer op het gebied van de huisvesting.
Sollicitaties worden gaarne ingewacht bij de afdeling secretariaat
van de bank.
Gecombineerde maandstaat Algemene Bank Nederland N.V.
en Hollandsche Bank-Unie N .V.
30 september
31 augustus
1968 1968
Kas, kassiers en daggeldieningen
.
f
526.274.000
f
485.600.000
Nederlands schatkistpapier
. . . . .
f
1.402.305.000
f
1.387.729.000
Ander overheidspapier
. . . . . . . .
f
1.099.758.000
f
1.146.706.000
Wissels
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
f
727.013.000
f
670.163.000
Bankiers in binnen- en buitenland.
.
f
1.573.492.000
f
1.720.907.000
Effecten en syndicaten
. . . . . . . .
f
268.695.060
f
283.075.000
Voorschotten tegen effecten
. . . . .
f
282.177.000
f
274.938.000
Debiteuren
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
f
4.077.490.000
f
3.912.333.000
Kredieten op middellange termijn
. .
f
1.172.393.000
f
1.190.550.000
Deelnemingen (mcl. voorschotten)
f
28.049.000
f
28.002.000
Gebouwen
.
……………
f
199.906.000
f
197.585.000
30 september
31 augustus
1968
1968
Kapitaal
…………….
f
174.030.000
f
174.030.000
Reserves
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
f
223.000.000
f
223.000.000
Waarderingsreserve gebouwen
. . .
f
100.000.000
f
100.000.000
6
1
/
2
%
converteerbare obligatielening
f
43.500.000
f
43.500.000
Leningen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
f
150.049.000
f
153.294.000
Deposito’s op termijn
. . . . . . . . .
f
3.956.691.000
f
4.019.906.000
Spaargelden
.
.
.
.
.
.
. .
. . .
.
.
.
f
1.678.416.000
f
1.671.209.000
Crediteuren
.
.
.
.
.
.
.
. .
. . .
.
.
f
4.777.211.000
f
4.699.367.000
Geaccepteerde wissels
. . . . . . . .
f
54.323.000
f
58.225.000
Overlopende saldi en
andere rekeningen
. .
. . . . . . .
.
f
200.332.000
f
155.057.000
f
11.357.552.000
f11.297.588.000
f
11.357.552.000
f11.297.588.000
Algemene. Bank Nederland N.V,
1030
Ac
Onze adviseurs
vinden meestal nog plaats voor
rnéér makke schapen!
N6g meer makke schapen in uw magazijn!
Maar daar zijn het dan ook adviseurs voor. Want
zij weten dat nergens zé met ruimte gewoekerd
moet worden als in magazijnen en archieven. En dat
men nergens met zôveel faktoren rekening moet
houden; zoals planning, routing, aan- en afvoer,
transport, artikel- en verpakkingsformaten om maar
Wat te noemen. Maar zij laten het niet bij ‘weten”
alleen, zij zijn in staat ruimte te scheppen en
magazijnproblemen op de juiste wijze tot een
oplossing te brengen. Zij passen daarbij onze Monla
Magazijnsystemen toe, die inderdaad woekeren
met de ruimte. Systemen die ontworpen en ontwikkeld zijn om in elke ruimte een gesmeerd lopend magazijn of archief te maken. Oôk bij u. Laat
onze magazijnspecialisten u vrijblijvend adviseren.
Bruynzeel Monta Magazijnsystemen zijn ook leverbaar in staal
t
._.
e’.•
BRUYNZEEL
MONTA MAGAZIJNSYSTEMEN
ZAANDAM
–
TEL. 02980-26440.
ESB 6-11-1968
1031
j N.V.
,
BANK VOOR NEDERLANDSCHE GEMEENTEN
gevestigd te ‘s-Gravenhage
UITGIFTE VAN
f100.000.000.— 6
1
1
2 pÇt.
25-jarige Obligates 1968
(Derde lening)
I
Bij overtekening wordt het recht voorbehouden het bedrag der lening te verhogen
tot het totaal ingeschreven bedrag of minder, evenwel tot geen hoger bedrag dan
f1 50.000.000.—.
Grootte der stukken: nominaal
f1000.—
en f500.—.
. Na de toewijzing kunnen desgewenst, in de plaats van obligaties,
schuidregisterinschrijvingen, groot tenminste nominaal f100.000.—, worden verkregen.
Ondergetekende bericht, dat de inschrijving op bovengenoemde
uitgifte zal zijn opengesteld op
I
WOENSDAG13NOVEMBER198
van de s voormiddags 9 tot des namiddags 3 uur
TOT DE KOERS VAN 98
1
I
4
pCt.
bij de kantoren te Amsterdam, Rotterdam, ‘s-Gravenhage en ‘s-Hertogenbosch,
voorzover in genoemde plaatsen gevestigd, van:
Amsterdam-Rotterdam Bank N.V.
Algèmene Bank Nederland N.V.
.
Lippmann, Rosenthar
&
Co.
N.V.
•
Mees & Hope
H. Oyens & Zonen N.V.
Pierson, Heidring
& Pierson
Theodoor Gilissen
N.V
•
Hollandsche Bank-Unie N.V.
Nederlandsche Credietbank N.V.
Nederlandsche Middenstandsbank N.V.
F. van Lansçhot
N.V. Slavenburg’s Bank
alsmede
ten kantore der Vennootschap
op de voorwaarden van het prospectus d.d. 5 november 1968.
Prospectussen en inschrijvingsbiljetten, alsmede, in beperkte mate, de statuten en
het laatste jaarverslag, zijn bij bovenstaande inschrijvingskantoren verkrijgbaar.
‘s-Gravenhage,5 november 1968.
N.V. Bank voor Nederlandsche Gemeenten.
1032
–
all& Gail
1
Overgang naar computer
t’li’drovend’.? Nee qiet
biolm
IBM
Hoe het IBM Voorbereidingscentrum Wij nhandel Gail & Gail
hielp in slechts zes maanden ‘computer-klaar’ te zijn.
In oktober 1967 viel het besluit: de 45 filialen
van Gail & Gali (met onder meer 4500
verschillende artikelen gedistilleerd!) zouden
via een IBM 1130 geadministreerd worden.
In april 1968 moesten de eerste programma’s
draaien. Directie van Gali & Gail: ,,Zonder het
IBM Voorbereidingscentrum zouden we het
nooit gehaald hebben”. Daar kon Gali & Gali
Het IBM service-pakket:
onder deskundige leiding zijn programma’s
van tevoren proefdraaien op eenzelfde IBM
1130. Kinderziekten werden voorkomen,
personeel werd opgeleid, programma’s werden
getest. Met andere woorden: veel tijd en geld
werden bespaard. Het IBM Voorbereidings-
Centrum staat ter beschikking van iedereen
die een IBM 360/20 of 1130 installeert.
Specialisten-op-uw-gebied
IBM adviseurs voor specifieke
bedrijfstakken benaderen uw
problemen met de praktische
ervaring van vele in Nederland
geplaatste systemen. Ze spreken uw
taal. in alle opzichten.
Computers per uur te huur
10 IBM Service Bureaus – nooit
verder weg dan 1 uur rijden – bieden
kleinere bedrijven geautomatiseerde
administratie ‘buiten de deur’. Het
IBM Rekencentrum Rijswijk kunt u
inschakelen voor grote technische
en wetenschappelijke problemen.
Wereldwijde programmabibliotheek
Ergens ter wereld hebben wij een
soortgelijk probleem als het uwe
waarschijnlijk al opgelost. IBM
klanten beschikken kosteloos over
de programmabibliotheek afkomstig
uit 100 IBM landen.
Tijdsparend Voorbereidingscentrum
In het Voorbereidingscentrum kunt
u – voordat uw 360/20 of 1130
geïnstalleerd is – onder deskundige
leiding uw programma’s
voorbereiden, schrijven en daarna
proefdraaien op een zelfde machine.
Een unieke service.
Uw
personeel wordt opgeleid
in het IBM Opleidingscentrum
(2500 cursisten in 1967) wordt uw
personeel opgeleid voor de
bediening en programmering van
informatieverwerkende systemen.
IBM
ESB 6-11-1968
1033
de rj
iksoverheid vraagt
16
voor het Ministerie van Economische Zaken
t.b.v. de afdeling Aardolie van het Directoraat-Generaal voor de Energievoorziening
te s-Gravenhage
jurist of econoom
vac. nr
.
8-3474/0936
Taak om.:
Behandeling van nationale vraagstukken op het gebied van raffinaderijvestiging,
pilpleidingbeleid, voorraadvorming, prijsbeleid en fiscoliteit;
Medewerken aan het oplossen van internationale vraagstukken, voortvloelend uit het Nederlandse lidmaatschap von de Benelux, EEG, OESO en NAVO; deelnemen aan de
desbetreffende vergaderingen;
Analyseren en commentatiëren van gegevens inzakeproduktie, raffinage, transport en
distributie van ruwe aardolie en aardolieprodukten.
Vereist: doctoraal examen-rechten of economie, leeftijd max. 40 jaar.
Salaris, ofhankelijk van leeftijd en ervaring, max. f2108,- per maand.
voor het Ministerie van Financiën
‘t.b.v. de Afdeling Algemene Zaken van de Directie Buitenlands Betalingsverkeer
econoom of jurist
ac. 8-5091/0936
b.v.k. pas afgestudeerd,
die de eerste jaren zal worden belast met werkzaamheden m.bt. nationale en internatio-
nale aspecten van de bemoeienissen van de Staat met exportkredietverzekering.
Standplaats ‘s-Gravenhage.
Salaris, afhankelijk van ervaring, tussen f1265,- en f1776,- per maand.
Promotiemogeljkheden aanwezig.
Tel. inlichtingen worden verstrekt onder nr. 070-624061, tst 2514 of 2511.
Schriftelijke sollicitaties onder het bij de gewenste functie ,vermelde vacaturenummer
(voor elke vacature een afzonderlijke brief) zenden aan de Rijks Psychologische Dienst,
–
Prins Mauritslaan
1, ‘s-Gravenhage.
AOW-premie voor Rijksrekening. De salarissen zijn exclusief 6% vakantieuitkering
1034
er is in onze staf
plaats en toekomst voof jeo”nge
beddifseconomen
Bedrijfseconornen, die voornemers of reeds bezig zijn zich verder te ontwikkelen
tot registeraccountant, bieden wij gaarne gelegenheid tijdens de accountantsstudie
praktijkervaring op te doen.
Mede op deze wijze wensen wij de groei van onze staf van vakbekwame medewerkers
te versnellen.
Het ligt in ons voornemen aan de praktische scholing bij onze kantoren rnedè door
vorming van studiegroepen van bedrijfseconomen aandacht te schenken.
Zij die zich willen oriënteren omtrent de mogelijkheden welke er voor hen bij ons
bestaan, gelieven zich tot één van onderstaande adressen te wenden.
t
FRES.E, HOGEWEG, MEYER
Ç
RcJER
Amsterdam-9, Beethovenstraat 1 98;tel. 020-7375 55
Rotterdam-2, Stadhuisplein 30;
tel. 01 0-1422 88
Arnhem – Breda – Brusset – Deventer – Eindhoven – s-Gravenhage – Heerlen – Hengelo (0v.) – Middetburg – Utrecht
ESB 6-11-1968
F
. .
1035
UTRECHTSCH
NIEUWSBLAD
I
vraagt:
toplerant tan Midden-Nederland
•
voor zijn redactie binnenland een redacteur Ier
behandeling van het
: SOCIAAL-ECONOMISCH
4t4
NIEUWS,
•die op de hoogte is van of belangstelling
heeft voor lonen en prijzen, producent en
consument, werkgever en werknemer. Hij zal
zijn activiteiten dienen te ontplooien zowel
ter redactie als in de verslaggeving. Voor
deze functie wordt gedacht aan een journa-
list met ervaring op dit terrein of aan een
academicus die zich in de journalistiek wil
bekwamen.
Aanstelling geschiedt naar gelang van oplei-
ding en ervaring volgens de CAO voor
A-bladen.
Schriftelijke sollicitaties te richten aan de Hoofd-
redacteur, Drift 23, Utrecht.
VB
D
,
/0
VERENIGDE BEDRIJVEN BREDERO NV
vraagt voor de
N.V. Maatschappij voor Projektontwikkeling
EMPEO
te Utrecht een
statistisch
medewerker
Deze zal, als medewerker van de onderzoek-
afdeling, wordén belast met het uitvoeren en
uitwerken van enquêtes, de mathematische en
statistische verwerking van gegevens en het
rapporteren van de uitkomsten en conclusies.
Vereist: examen Statistisch Analist of gelijk-
waardige opleiding.
– Statistische ervaring – en voortgezette mathe-
matische opleiding strekt tot aanbeveling.
Brieven met opgave van opleiding en ervaring
te zenden aan de Centrale Personeelsdienst.
NIEUWE GRACHT S UTRECHT TELEFOON 030-16481
1036