Dalende leerprestaties nopen tot investeringen in het funderend onderwijs

Het probleem

De leerprestaties van Nederlandse leerlingen in zowel het basis als het voortgezet onderwijs, zijn de afgelopen twintig jaar gestaag gedaald. In het basisonderwijs zakte de leesvaardigheid van een PIRLS-score, een internationale toets voor taalvaardigheid, van 554 in 2001 naar 527 in 2021, met de sterkste daling in de laatste jaren (Swart et al., 2023). In het voortgezet onderwijs daalde de leesvaardigheid nog forser: van een PISA-score van 513 in 2003 naar 459 in 2022, met de sterkste daling in de laatste jaren (Meelissen et al., 2023). Ook de prestaties voor rekenen/wiskunde nemen af. In het basisonderwijs daalde de TIMSS-score, een internationale toets voor rekenvaardigheid, van 549 in 1995 naar een score van 537 in 2023 (Meelissen et al., 2024). In het voortgezet onderwijs zakte de PISA-score van 538 in 2003 tot 493 in 2022 (Meelissen et al., 2023). Ook hier geldt dat de daling het grootst is in de meer recente jaren.

Ook uit langlopende landelijke peilingonderzoeken naar andere prestaties en vaardigheden van leerlingen volgen in de laatste twintig jaar dalende leerprestaties in het basisonderwijs (de Wolf, 2023). Voor het voortgezet onderwijs lopen de peilingsonderzoeken nog niet zo lang, waardoor we geen zicht hebben op de lange termijn trend. Wel zien we de laatste jaren een dalende trend in leerprestaties (Inspectie van het Onderwijs, 2025).

De scholen verschillen sterk in de gemiddelde leerprestaties. Deze verschillen hangen deels samen met de thuissituatie van leerlingen, zoals het diploma en inkomen van de ouders, de gezinssamenstelling en de thuistaal (Meelissen et al., 2023, 2024; NCO, 2024; Swart et al., 2023), maar ook tussen vergelijkbare leerlingpopulaties is de spreiding groot, zowel in het percentage leerlingen dat de referentieniveaus haalt (Inspectie van het Onderwijs, 2024) als in de leerwinst van scholen (Centraal Planbureau, 2025). De spreiding is recent toegenomen, zo blijkt uit PIRLS(Swart et al., 2023) en PISA-studies (OESO, 2013, 2023).

De dalende trend in leerprestaties is groter dan in de meeste andere landen (behalve België) en treft alle groepen leerlingen in het basisonderwijs (Meelissen et al., 2024; Swart et al., 2023). In het voortgezet onderwijs is vooral het vmbo geraakt: de daling is daar 2 tot 4 keer groter dan bij de havo het vwo (Meelissen et al., 2023). Daarnaast hebben leerlingen last die op een school zitten waar de gemiddelde prestaties lager zijn dan op vergelijkbare scholen.

Oorzaken dalende leerprestaties

Dat de leerprestaties van leerlingen dalen heeft meerdere oorzaken. Ten eerste is er een groot tekort aan goede leraren en schoolleiders. Het lerarentekort in het funderend onderwijs is inmiddels gestegen tot bijna 7 procent, voor schoolleiders is dit bijna 7,5 procent (Adriaens et al., 2024a, 2024b). Daar komt bij dat het tekort aan schoolleiders en leraren zich concentreert op scholen met een uitdagende leerlingpopulatie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de prestaties met name op die scholen (hoog schoolgewicht, vmbo-scholen) achterblijven.

Dat de daling vooral bij vmbo-leerlingen zichtbaar is, is opvallend. Het lijkt erop dat zij meer belemmeringen in het onderwijs ervaren. Ze zitten op de scholen met tekorten, hebben te maken met geïnstitutionaliseerde lage verwachtingen en ervaren meer overgangen. Hierdoor blijven hun mogelijkheden en talenten onbenut. Segregatie maakt daarnaast dat ze minder leren van klas- en schoolgenoten dan leerlingen uit bevoorrechte thuissituaties.

Ook blijkt dat kinderen uit arme gezinnen tijdens het basisonderwijs minder goed presteren dan hun klasgenoten uit rijkere gezinnen, zelfs na correctie voor hun niveau in groep 3 of 4 (Claes et al., 2025). De leerwinst over tijd op scholen is tevens afhankelijk van school- en leerlingkenmerken, zoals het opleidingsniveau van de ouders en kortere aanstellingen van leraren (Centraal Planbureau, 2025). Deze verschillen kunnen over tijd oplopen en invloed hebben op de leerling door bijvoorbeeld een lager schooladvies. Ook valt op dat het aantal kinderen met een ondersteuningsbehoefte door de jaren heen blijft toenemen (Inspectie van het Onderwijs, 2025).

De derde oorzaak is een gebrek aan lerend vermogen in het onderwijs: de sector die over leren gaat, leert zelf maar beperkt (Inspectie van het Onderwijs, 2025). Hoewel er veel gebeurt, dragen lang niet alle activiteiten bij aan beter onderwijs. Dit komt doordat veel expertise van buiten het onderwijs komt; er is veel externe inhuur, van professionals die niet zelf in het onderwijs werken. Zo is het aantal adviesbureaus in het onderwijs is in de afgelopen 18 jaar gestegen van 420 naar 3395 bureaus (CBS, 2025), maar deze stijging heeft niet geleid tot een verbetering van de leerprestaties van leerlingen. Daarnaast hebben leraren, schoolleiders en bestuurders moeite om betrouwbare informatie te vinden over bewezen effectieve aanpakken. Dit belemmert het ‘evidence informed’ werken op scholen, mede doordat de beschikbare informatie versnipperd is en sterk varieert in kwaliteit. En innovatie gaat meestal niet gepaard met evaluatie. Innovatie volgt op innovatie, zonder dat we goed evalueren, inzichten delen en geleerde lessen beschikbaar maken voor andere scholen.

Tot slot zijn er natuurlijk ook maatschappelijke ontwikkelingen die maken dat leerprestaties dalen. Dit is bijvoorbeeld de mobiele telefoon (met meer schermtijd, minder lezen/leesplezier (Schaper et al., 2019; Swart et al., 2023), meer slaapproblemen (CBS, 2023) en meer sociale druk voor leerlingen (Boer et al., 2022; Steare et al., 2023). En ook het afnemend welbevinden van leerlingen zal bijdragen aan de daling van leerprestaties (Kaya & Erdem, 2021; Meelissen et al., 2023). Deze zaken zijn van invloed, maar niet uniek voor Nederland, waar de daling in leerprestaties langdurig en substantieel is.

Trend

De daling vindt al ruim twintig jaar plaats. De Coronapandemie heeft nog eens voor een extra dip in de leerprestaties gezorgd (Haelermans, 2020; 2023; Van Vught en Haelermans, 2024). Het goede nieuws is echter dat de grootste Corona-achterstanden inmiddels wel hersteld lijken te zijn (Van der Steeg, 2025).

Oplossingen

Er zijn verschillende oplossingsrichtingen om de structureel dalende trend in het onderwijs te keren.

Een eerste oplossingsrichting is investeren in personeel: in goede leraren én schoolleiders. Dit begint door het beroep van leraar aantrekkelijker te maken, met gerichte maatregelen om tekorten weg te werken en de scheve verdeling van het lerarentekort aan te pakken. Dit kan bijvoorbeeld door het werk op scholen met grote tekorten aantrekkelijker te maken. Ook investeringen in professionalisering van leraren, gericht op goede didactiek, pedagogiek en klassenmanagement, is kansrijk. Daarnaast is investeren in schoolleiders belangrijk, zeker omdat Nederland opvallend weinig beleid kent dat specifiek op hen gericht is. Kansrijke maatregelen zijn hier standaarden voor schoolleiders, goede opleidingen en scholingstrajecten (die nu sterk verschillen in kwaliteit), en het versterken van netwerken en het delen van goede voorbeelden.

Een tweede oplossingsrichting is het investeren in gelijke kansen en het wegnemen van belemmeringen voor leerlingen uit kwetsbare thuissituaties, zoals kinderen die in armoede opgroeien. Kansrijke maatregelen zijn onder meer het wegnemen van financiële barrières en inzetten op tutorprogramma’s (Centraal Planbureau, 2020). Het gaat dan bijvoorbeeld om het financieren van schoolmiddelen (zoals een laptop) en extra ondersteuning (zoals huiswerk- en examenbegeleiding). Beleid als de onderwijskansenregeling, die het kabinet wil wegbezuinigen, had tot doel de kosten hiervoor te vergoeden.

Het wegnemen van geïnstitutionaliseerde lage verwachtingen, door het stoppen met vaste niveaugroepen en uitstel van selectie, lijkt hier ook kansrijk.

Verder kan een extra kwaliteitsimpuls op basisscholen met hoog schoolgewicht en op vmbo-scholen helpen, bijvoorbeeld door het opzetten van sterke inductieprogramma’s en het verbeteren van kwaliteitszorgsystemen. Deze impuls kan tevens bijdragen aan reductie van onderwijssegregatie, waardoor deze leerlingen kunnen profiteren van (positieve) invloeden van klas- en schoolgenoten.

Een derde oplossingsrichting is het gericht versterken van de kwaliteit van het onderwijs, door heldere kaders, transparantie en meer overheidsmaatregelen bij bijvoorbeeld de basisvaardigheden. Beleidsmaatregelen die hierbij kunnen helpen zijn het formuleren van heldere eindtermen, meer transparantie over referentieniveaus, beloningen voor scholen met hoge prestaties (gegeven hun school- en leerlingkenmerken), gerichte ondersteuning van scholen die de doelen niet halen, en het aanscherpen van wet- en regelgeving en toezicht bij aanhoudend onvoldoende leerprestaties.

No-regret maatregelen

In alle gevallen, los van de oplossingsrichtingen, lijkt het raadzaam te investeren in het lerend vermogen in het onderwijs. Dit kan door kennisdeling te stimuleren en een centrale plek te creëren waar leraren, schoolleiders en bestuurders terecht kunnen voor betrouwbare kennis over kansrijke aanpakken en effectief onderwijs. Of het nu gaat om maatregelen om het beroep aantrekkelijker te maken, gelijke kansen te bevorderen of de leerprestaties gericht te verhogen: meer gebruik van kennis uit onderzoek en kansrijke praktijkaanpakken helpt om de leerprestaties te verbeteren.

Literatuur

Adriaens, H., M. Elshout en S. Elshout (2024a) Personeelstekorten primair onderwijs. Centerdata.

Adriaens, H., B. Feher, S. Elshout en M. Elshout (2024b) Personeelstekorten voortgezet onderwijs. Centerdata.

Boer, M., S. van Dorsselaer, M. de Looze et al. (2022). HSBC 2021: Gezondheid en  welzijn van jongeren in Nederland. Trimbos Instituut.

CBS (2023) Meer Slaapproblemen en psychische klachten onder jongeren. Centraal Bureau voor de Statistiek

CBS (2025) Bedrijven; bedrijfstak. CBS Statline.

Centraal Planbureau (2020) Kansrijk Onderwijsbeleid -Update 2020. Den Haag.

Centraal Planbureau (2025) Verschillen in leerwinst tussen basisscholen. Den Haag.

Claes, E., I. de Wolf, B. Golsteyn en S. de Leeuw (2025) Ongelijkheid tussen leerlingen neemt toe tijdens basisschooltijd. ESB, te verschijnen.

Haelermans, C. (2021) Minder geleerd in het basisonderwijs door eerste schoolsluiting. ESB, 12 april.

Haelermans, C. (2023) Corona heeft nog altijd effect op het onderwijs. ESB, 108(4819), 103.

Inspectie van het Onderwijs (2024) Grafiek: Percentage leerlingen per school dat referentieniveaus 1F en 2F/1S behaalt op begrijpend lezen, rekenen en taalverzorging.

Inspectie van het Onderwijs (2025) De Staat van het Onderwijs 2025. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.

Kaya, M. en C. Erdem (2021) Students’ Well-Being and Academic Achievement: A Meta- Analysis Study. Child Indicators Research, 14, 1743-1767.

Meelissen, M.R.M., N.A.M. Maassen, J. Gubbelset al., (2023) Results PISA-2022 – An overview. Universiteit Twente.

Meelissen, M.R.M., J. Valk en N.A.M. Maassen (2024) Trends in leerlingprestaties in de exacte vakken in groep 6 van het basisonderwijs: Resultaten TIMSS-2023. Universiteit Twente.

NCO (2024) Verdieping naar schoolkenmerken: 2de meting Masterplan basisvaardigheden. Nationaal Cohortonderzoek Onderwijs.

OESO (2013) PISA 2012 Results: Excellence Through Equity: Giving Every Student the Chance to Succeed (Volume II). PISA, OECD Publishing.

OESO (2023). PISA 2022 Results (Volume I): The State of Learning and Equity in Education. PISA, OECD Publishing.

Steare, T., C. Gutiérrez Muñoz, A. Sullivan en G. Lewis (2023) The association   between academic pressure and adolescent mental health problems: A systematic  review. Journal of Affective Disorders, 339, 302-317.

Steeg, M. van der (2025) Door corona herstelde achterstanden zijn grotendeels hersteld. ESB, te verschijnen.

Swart, N., Gubbels, J., in ’t Zandt, M., Wolbers, M., & Segers, E. (2023). Trends in leesprestaties, leesattitude en leesgedrag van tienjarigen uit Nederland. Expertisecentrum Nederlands.

Vught, L. van en C. Haelermans (2024) Bovenbouw kampt nog altijd met rekenachterstand door corona. ESB, 18 april.

Wolf, I. de (2023) Kwaliteit basisonderwijs staat onder druk. ESB, 108(4819), 104–107.