Gedragseconomie en beleid

• KVS Preadviezen 2017 Download [1,82 mb]

Gedragseconomie is hot. De toekenning van de Nobelprijs voor de Economie in 2017 aan Richard Thaler voor zijn bijdragen aan de gedragseconomie onderstreept dat nog eens. Ook studenten hebben gedragseconomie ontdekt. Aan vele universiteiten worden inmiddels speciale masterstudies in de gedragseconomie aangeboden die grote aantallen studenten trekken.

Maar niet alleen binnen de economische wetenschap, ook daarbuiten is de gedragseconomische revolutie opgemerkt. Gedragseconomie heeft de economische wetenschap dichter bij de andere sociale wetenschappen gebracht, zoals de psychologie en sociologie. Soms is de overlap tussen de disciplines zelfs zo sterk dat psychologen het etiket gedrags­econoom opgeplakt krijgen, zo vertelde Daniel Kahneman – psycholoog én Nobelprijswinnaar voor de economie – in een interview (Kahneman, 2013).

In het beleid is de invloed van gedragseconomie ook duidelijk zichtbaar. In navolging van het Verenigd Koninkrijk zien we in veel landen behavioural insights teams opduiken, die proberen tot beter beleid te komen door gebruik te maken van – onder andere – gedragseconomische kennis (Halpern en Sanders 2016). De meeste teams dragen ook volop bij aan de bestaande kennis door het uitvoeren van beleidsexperimenten, vaak in samenwerking met onderzoekers uit de academische wereld. Ook in Nederland bestaan zulke initiatieven, bijvoorbeeld het Behavioural Insights ­Netwerk Nederland van de gezamenlijke ministeries en de Behavioural Insights Group van de gemeente Rotterdam.

Hoe verschilt gedragseconomie van traditionele economiebeoefening? Gedragseconomie laat – geïnspireerd door inzichten uit de psychologie – een aantal veronderstellingen over menselijk gedrag los, zoals onbeperkte rationaliteit, onbeperkte wilskracht, onbeperkt egoïsme en stabiele preferenties.

Economen wisten, uiteraard, altijd al wel dat deze veronder­stellingen vaak niet opgaan. Ze waren slechts abstracties, bedoeld om economische analyses simpeler en uitvoerbaar te maken. De hoop was om bij het maken van deze veronderstellingen niet te veel aan realiteitswaarde te verliezen.

Die hoop vervloog de afgelopen decennia, vooral onder invloed van empirische studies. Die lieten, op een steeds betrouwbaardere manier, de relevantie van irrationaliteit, beperkte wilskracht, sociale preferenties en instabiele preferenties zien. In het begin vooral in de context van een gecontroleerd laboratorium. De afgelopen tien jaar steeds vaker met gebruikmaking van data buiten het laboratorium, zoals bij beleids- en veldexperimenten en quasi-experimentele analyses van observationele data (DellaVigna, 2009; Chetty, 2015).

Intussen zijn bijna alle economen overtuigd van het belang van gedragseconomie voor het verklaren en voorspellen van economische verschijnselen. Zie bijvoorbeeld de recente peiling van IGM (2017) onder prominente Amerikaanse economen. Hierin geeft 100 procent (!) van de ­responderende economen aan het eens te zijn met de stelling “Insights from psychology about individual behavior – examples of which include limited rationality, low self-­control, or a taste for fairness – predict several important types of observed ­market outcomes that fully-rational economic models do not.” De Europese tegenhanger van deze peiling laat iets meer aarzeling zien. Maar ook hier is 88 procent het eens met de stelling (de overige 12 procent geeft aan onzeker te zijn). Het is dan ook niet verrassend dat verreweg de meeste economen, ook hier in Nederland, tegenwoordig op de een of de andere manier gebruikmaken van gedragseconomie in hun onderzoek. Volgens Erik Angner (2017) kunnen we gerust stellen dat we intussen allemaal gedragseconomen zijn (“We’re all behavio­ral economists now.”).

De bundel KVS Preadviezen 2017 die voor u ligt, laat prominente jonge economen uit tien vakgebieden in de ­economie aan het woord over de vraag hoe de gedrags­economie hun vakgebied heeft veranderd. Tevens bespreken ze de implicaties van gedragseconomie voor beleid. Ten slotte komen ze elk met een concreet beleidsadvies voor Nederland, waarop een beleidsmaker een reactie geeft.

De bundel sluit aan op eerdere Nederlandstalige ­rapporten over de beleidsimplicaties van gedragseconomie en gedragswetenschappen meer in het algemeen, zoals de WRR-verkenning De menselijke beslisser (Tiemeijer et al., 2009) en de WRR-rapporten Met kennis van gedrag beleid maken (WRR, 2014) en Weten is nog geen doen (WRR, 2017). Ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI, 2014) en de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO, 2014) presenteerden kort geleden adviezen over het gebruik van gedragsinzichten in beleid. Binnenkort ­verschijnt ook een rapport van het Behavioural Insights ­Network Nederland (BIN NL, 2017) waarin wordt beschreven welke resultaten er in Nederland al zijn geboekt.

De bijdragen in deze bundel beogen deze positieve ­ontwikkelingen verder aan te jagen door het beschrijven van de nieuwste ontwikkelingen in de economische wetenschappelijke literatuur en het aandragen van nieuwe ideeën voor beleid. Tien verschillende onderwerpen komen aan bod: arbeidsmarkt, onderwijs, belastingen, pensioenen, woningmarkt, milieu, criminaliteit, ontwikkelingseconomie, finan­cieel gedrag van huishoudens, en industriële organisatie. Deze onderwerpen vormen het leeuwendeel van de moderne toegepaste micro-economie – de invloed van gedragseconomie op de macro-economie verdient een afzonderlijke bundel.

Richard Thaler sprak vorig jaar in zijn Presidential Address bij de AEA Meeting over het verleden, heden en de toekomst van gedragseconomie. Gedragseconomie gaat ­volgens hem, als het een beetje meezit, verdwijnen: “The term ‘behavioral economics’ will eventually disappear from our ­lexicon. All economics will be as behavioral as the topic requires.” (Thaler, 2016) Wellicht ondergaan de Behavioural Insights Teams hetzelfde lot. Als alle beleidsmakers doordrongen zijn van het belang van gedragsinzichten, is de missie van de teams geslaagd. Ik hoop dat deze bundel een bijdrage levert om dat in Nederland te realiseren.