De nabeschouwing van 2008

internationaal

De nabeschouwing van 2008
Het jaar 2008 was opmerkelijk genoeg het jaar van de
rechtvaardigheid. Volgens de Chinese astrologie wordt 2009
het jaar van de koe, die symbool staat voor beide voeten
terug op de grond. Terug naar een stevige en stabiele basis
dus, na een turbulent 2008.

W

at zal ons bijblijven van 2008? Er zal
onder economen ongetwijfeld nog lang
worden gediscussieerd over 2008. Er
is immers heel wat voorgevallen en
we hebben weer veel geleerd. Wat hebben we vorig
jaar voorspeld? Onder de titel “2008: Het jaar van
rechtvaardigheid en overvloed†publiceerden we in
ESB een beschouwing die zich toespitste op het
getal (tweeduizend)acht (Soete en Ter Weel, 2007).
Het getal acht is voor de oude Grieken het getal van
rechtvaardigheid en overvloed. Rechtvaardigheid
vanwege 1 + 1 = 2, 2 + 2 = 4 en 4 + 4 = 8 en over­
vloed vanwege de derdemacht: 23. In China is 2008
het jaar van de rat. Dit laat zich kenmerken door
creativiteit en intellectuele levendigheid. Het gevaar
schuilt erin dat luiheid, opportunisme en zelfgenoeg­
zaamheid ontstaat wanneer het goed gaat. Daarnaast
heeft de rat nog een akkefietje met de kat die door
toedoen van de rat te laat kwam op het feest van
Boeddha. Daarom ontbreekt de kat op de dierenriem
en is zij tot op de dag van vandaag van plan wraak te
nemen op de rat; dat lijkt gedeeltelijk gelukt.
We zagen dus een jaar van rechtvaardigheid,
overvloed, creativiteit en levendigheid, met een
waarschuwing op het gebied van afnemende waak­
zaamheid en vergrote zelfgenoegzaamheid. Wat is
van onze voorspelling uitgekomen? Een korte nabe­
schouwing, waarin de nadruk ligt op de kredietcrisis
en China. Uiteraard willen we de lezer onze visie op
2009 niet onthouden.

De financiële crisis

Luc Soete en
Bas ter Weel
Directeur van UNU-MERIT
en hoofd internationale
economie bij het Centraal
Planbureau

788

ESB

Een Belgische ex-politicus, beroemd om zijn
o
­ neliners, omschreef de financiële crisis als “kapi­
talisme voor de armen in de Verenigde Staten en
socialisme voor de rijken in Europaâ€. Wat inderdaad
opvalt, is hoe de financiële crisis tot op heden
gepaard is gegaan met een zeker rechtvaardigheids­
gevoel, te beginnen met de subprime-crisis in de
Verenigde Staten. Gezinnen in de Verenigde Staten,
die werden verleid door hypotheekverkopers om met
lage instapkosten en een variabele rente een te grote
hypotheek af te sluiten, hebben massaal hun huis
met sleutel en al teruggegeven aan de bank toen
duidelijk werd dat de lasten niet meer op te brengen

93(4550) 19 december 2008

waren. De gezinnen willen immers niet de rest van
hun leven opdraaien voor de fata morgana die de
hypotheekverschaffers hun hadden voorgespiegeld.
Daarnaast zijn er spaarders, zowel burgers als lokale
overheden, die hun geld bij IJslandse banken onder­
brachten om van een hoge rente te profiteren, maar
hun spaartegoeden gedeeltelijk zagen verdwijnen;
of de onfortuinlijke Russische miljardair Suleiman
Kerimov die alleen al aan zijn investering in Fortis
zevenhonderd miljoen euro zag verdampen; en ten
slotte de topmanagers van financiële instellingen
van wie de bonussen en afkoopsommen dankzij de
financiële crisis met publieke goedkeuring werden
gereduceerd tot nul. Kortom, de grote verliezen die
de afgelopen maanden werden geleden, zijn vooral
gedragen door de hogere inkomensklassen. In die zin
is de huidige financiële crisis ook vrij uniek.
De man in de straat heeft er in 2008 in Nederland
nog weinig van gemerkt. Dat zal wel gebeuren in
2009 als de recessie voelbaar wordt door stijgende
werkloosheid en lagere investeringen door grote
beursverliezen, maar als nabeschouwing over 2008
kan worden gesteld dat 2008 opmerkelijk genoeg
het jaar van de rechtvaardigheid was.
Creativiteit hebben we ook gezien. Wouter Bos heeft
het tot op heden vanuit een Nederlandse invals­
hoek verstandig gedaan in een tijdperk van vergrote
zelfgenoegzaamheid bij financiële instellingen.
Exemplarisch voor deze instelling is de uitspraak van
de nu ex-CEO van Citigroup, Charles Prince, die zijn
strategie dit jaar als volgt verwoordde: “… as long as
the music is playing, you’ve got to get up and dance.
We’re still dancing.†De rest is geschiedenis. En dan
de toezichthouders. Alan Greenspan is door het stof
gegaan voor een senaatscommissie en wordt nu
gezien als de man die het ongebreidelde lenen sterk
heeft aangewakkerd door de lage rente. Onze eigen
Nout Wellink was in augustus al op de hoogte van de
dramatische situatie van de economie en de houd­
baarheid van het financiële systeem van IJsland,
maar hield die informatie voor zichzelf, zodat nog
eens bijna een miljard euro werd gestort door spaar­
ders. De reden voor deze opmerkelijke strategie
was dat hij niet verantwoordelijk wilde zijn voor de
ondergang van IJsland. Dat dit alsnog is gebeurd,
lijkt bijzaak en DNB mag als een ware lender of
last resort nu puinruimen voor volk en vaderland in
Reykjavik. Tevens past het aanpakken van de hoge
bonussen heel goed in de nieuwe nederigheid, die
het vertrouwen in de financiële sector moet herstel­
len. Ook de nationalisatie van een aantal systeem­
banken is een helder signaal dat banken worden

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

geherstructureerd en zich weer
zullen toeleggen op hun kerntaken.
Het voorstel van vooraanstaande
Amerikaanse economen om
Amerikaanse bedrijven die aan­
kloppen voor steun eerst door een
pijnlijke surseance te laten gaan
(chapter 11-regeling) en zo open­
heid van zaken moeten geven, is
een signaal dat er een koude sane­
ring van de sector aanstaande is.

China in 2008

Op korte termijn
heeft de overheid
twee directe middelen
om de economie
er weer bovenop
te helpen:
belastingverlaging
en het verlagen
van de rente

2008 was ongetwijfeld ook het jaar
van China. Het overrompelende
succes in het behalen van gouden
medailles tijdens de Olympische Spelen in Beijing
was trouwens voorspeld. Wat opvalt aan de overvloed
aan Chinese medailles is dat er geen directe relatie
is met econo­ ische prestaties. In 2008 was er nog
m
nauwelijks sprake van een verschil tussen India (drie
medailles) en China (51) in economische groei en
ontwikkeling; verschil in olympische sportprestaties
des te meer. Men zou kunnen stellen dat het illu­
stratief is voor het grote verschil in benadering van
economische ontwikkeling en economische presta­
ties tussen beide landen. China met zijn ongeëve­
naarde drang naar topprestaties beklemtoont het
belang van fysieke, sportieve inspanningen als zijnde
van nationaal belang en investeert fors in sportfaci­
liteiten en toptrainers. Een sporteconomie met een
sterk geloof in individuele topsportprestaties als
uiting van nationale trots. Voor China, net als voor de
Verenigde Staten in LA en Atlanta en de Sovjet Unie
in Moskou, valt de hele opzet van de Olympische
Spelen binnen het politieke kader van het bewijs
leveren van een wereldwijde toppositie op zoveel
mogelijk sportgebieden.
China wordt echter ook geconfronteerd met de uit­
dagingen van overvloed. Afnemende waakzaamheid
op het gebied van voeding en gezondheid, terugval
in groei als gevolg van de terugval in uitvoermarkten
en het sluiten van veel fabrieken die zich richten op
de export richting de Verenigde Staten en Europese
Unie. De command nature van de Chinese econo­
mie biedt echter ook meer mogelijkheden tot snelle
interventie. De recente financiële injectie van 450
miljard euro van de Chinese overheid in de eigen
economie lijkt vergelijkbaar met de steunacties in de
Verenigde Staten en Europa, maar is in verhouding
tot de omvang van de economie veel omvangrijker.
Daarbij kunnen de Chinese investeringsplannen
vrij snel in gang gezet worden. Zo is recentelijk de
realisatie van een nieuwe HSL in China binnen acht
weken beklonken; de vergelijking met Nederland
is schrikbarend. De veronderstelling dat China zich
sneller zal aanpassen dan het Westen aan de finan­
ciële crisis lijkt dan ook waarschijnlijk. Naarmate de
crisis ook de reële sector in het Westen treft, mag
verwacht worden dat de welvaart verder in de rich­
ting van China, en ook India, zal verschuiven.

Implicaties voor 2009

Wat moet er gebeuren nadat de kredietcrisis uitgeraasd is?
Wat is de rol van de overheid? Het antwoord op deze vraag is
complex. Enerzijds is het verstandig dat de overheid ingrijpt
om erger te voorkomen; anderzijds kan van de overheid niet
worden verwacht dat zij een beter inzicht heeft dan de markt.
Op korte termijn heeft de overheid twee directe middelen om
de economie er weer bovenop te helpen: belastingverlaging
en het verlagen van de rente. In het Verenigd Koninkrijk zijn
beide instrumenten al ingezet, want zowel de btw als de rente
zijn behoorlijk verlaagd. Deze maatregelen zouden navolging
moeten vinden in de rest van de Europese Unie om de beste
dingen te stimuleren.
Op de wat langere termijn zijn uit analyses van economische
crises twee zaken glashelder: juist omdat crises kansen bieden
aan nieuwe toetreders moet opgepast worden dat de overheid
niet te snel bestaande bedrijven en sectoren te hulp springt; de overheid moet er
ook op toezien de eventueel genationaliseerde bedrijven niet te laat te verkopen.
Er zal immers een tendens ontstaan om zo lang mogelijk onder de veilige vleu­
gels van de overheid te willen opereren.
In principe blijft het redden van bedrijven of steun aan industrieën een maat­
regel van last resort, waarnaar slechts in uitzonderlijke omstandigheden moet
worden gegrepen. De bailout van Donner door arbeidstijdverkorting aan te bieden
aan bedrijven in problemen is op zich geen slechte maatregel, want generiek
en tijdelijk. De voorstellen voor Europese of Amerikaanse steun voor de autoindustrie lijken veel meer te lijden onder het risico dat het hier om inefficiënte
investeringen gaat die verkeerd beleid van bedrijven belonen. De kans is immers
groot dat het nieuwe innovatieve toetreders tegenhoudt en het gelijke speelveld
ruw verstoort.
Wat de eventueel genationaliseerde bedrijven betreft, kan uiteraard ook gedacht
worden aan concrete mogelijkheden om deze bedrijven onder overheidsvoogdij
sneller aan te passen aan enkele van de nieuwe structurele uitdagingen. Men kan
hierbij denken aan de vele mogelijkheden op het gebied van milieuvriendelijke
technologie. Op termijn loopt men echter het risico dat deze aanpassingen te
laat gecheckt worden door de concrete marktomstandigheden, zodat uiteinde­
lijk slechts sprake is van verspilling van middelen en verdringing van rendabele
investeringen. Op termijn is de overheid immers niet in staat betere investerings­
beslissingen te nemen dan bedrijven; sterker nog, de overheid is wellicht slechter
in staat zulke beslissingen te nemen. In 2009 zal de overheid de genationali­
seerde bedrijven dus snel moeten saneren en privatiseren.
In China is 2009 het jaar van de koe. Het teken is vrouwelijk en staat symbool
voor beide voeten op de grond. Terug naar een stevige en stabiele basis na een
turbulent 2008.

Literatuur
Soete, L. en B. ter Weel (2007) 2008: Het jaar van rechtvaardig‑
heid en overvloed. ESB 92 (4525), 781-783.

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders

te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

ESB

93(4550) 19 december 2008

789