Th.M. Schollen
Anton Kroller
Het 50-jarig bestaan van het Nationale
Park De Hoge Veluwe geeft dit jaar aanleiding tot publiciteit omtrent de geschiedenis
van dit landgoed. Veel aandacht zal daarbij uitgaan naar het leven en het werk van
mevrouw Helena Kroller-Muller. Dat is
begrijpelijk en ook terecht. Zij was een bijzondere, sterke en markante persoonlijkheid. Wat zij gedaan heeft was in die tijd
uitzonderlijk en voor een vrouw haast ongehoord. De opbouw van de kunstverzameling was haar werk. De bestemming van
die collectie: het ter beschikking stellen aan
,,het algemeen” en de vorm waarin dat gebeurde – het Museum Kroller-Muller waren niet of nauwelijks denkbaar geweest
zonder haar.
De uitgroei van mensen is een raadselachtig proces. Waardoor komt het dat
vroege beloften niet in vervulling gaan?
Waarom stijgen sommige mensen tot een
uitzonderlijk niveau? We weten er nog niet
zo veel van. Er wordt verwezen naar invloeden, vooral naar mensen in de omgeving. Maar waarom reageert de een op dezelfde omgeving geheel anders dan de
ander?
Wie zich wat verdiept in de geschiedenis
van de Krollers komt niet los van de gedachte dat haar ontwikkeling, haar presteren, haar geschiedenis, wezenlijk bei’nvloed, bepaald werden door de zijne 1).
Toen ik opnieuw kennisnam van het leven
van de ondernemer Anthony George Kroller kon ik het niet nalaten er in dit blad enige aandacht aan te besteden 2).
Anton Kroller werd als zoon van een
timmerman-aannemer in Rotterdam geboren en volgde er de HBS. Zijn oudere broer
Willem werkte bij het Rotterdamse kantoor van Wm.H. Muller & Co., een cargadoors- en expeditiebedrijf. De hoofdprijs
in een loterij stelde deze Willem in staat
zich als volwaardig partner in de firma in te
kopen. Anton trad na zijn schooljaren in
dienst bij zijn broer en ging voor z’n opleiding naar het hoofdkantoor in Duisburg.
Hij trouwde met de dochter van de oprichter toen hij 26 jaar was. Een jaar later werd
zijn broer ernstig ziek en overleed zijn
schoonvader. Zevenentwintig jaar oud
kreeg Anton de leiding over het gehele
bedrijf.
Hij bleek een man met uitzonderlijke capaciteiten. Hij bouwde het bedrijf van
Wm.H. Miiller & Co uit tot een internatioESB 22-5-1985
naal concern, tot een van de grootste Nederlandse bedrijven. Cargadoors- en stuwadoorsactiviteiten, een rederij, vleesindustrie in Argentinie, ertshandel, goudmijnen in Siberie, mineraalwaterbronnen in
Tsjechoslowakije, zeewierexploitatie in
Australie’. Ook buiten zijn eigen bedrijf
was hij zakelijk actief. Hij was mede-oprichter van de Hoogovens en van de KLM.
Zijn stijl, formaat en aanpak bleken ook
uit andere dingen. Mede uit ergernis over
het feit dat Berlage gepasseerd werd bij de
prijsvraag voor een nieuw Rotterdams
stadhuis nam hij deze grootste Nederlandse architect van die jaren, op een 10-jaars
contract, in dienst van de firma Miiller en
liet hem woonhuizen en bedrijfsgebouwen
ontwerpen. Hetzelfde deed hij met de beroemde Belgische architect Henri van de
Velde. Ook de schilder Bart van der Leek
was enkele jaren in dienst van de firma.
Een ander exempel: toen de Duitse architect Peter Behrens voor de Krollers een
ontwerp voor een in Wassenaar te bouwen
villa had gemaakt en de plaats in het terrein
een lastige keuze bleek, liet hij op ware
grootte van hout en zeildoek een model
maken, dat via ter plaatse gelegde spoorrails over het terrein kon worden verplaatst. Hij was bovendien een enthousiast
jager. In enkele jaren tijds kocht hij jachtterreinen op de Veluwe, ter grootte van
6.000 hectare. Dit terrein vormt thans het
Nationale Park De Hoge Veluwe.
De Nederlandse regering heeft verschillende malen van de capaciteiten en relaties
van Anton Kroller gebruik gemaakt. Hij
speelde een beslissende rol bij het op gang
houden van de in- en uitvoer van vitale goederen tijdens de eerste wereldoorlog. Hij
bewees daarmee het land – en ongetwijfeld, via een monopoliepositie, ook zich
zelf – een grote dienst. Kroller maakte
deel uit van belangrijke Nederlandse delegaties, vervulde ook enkele malen geheime
diplomatieke opdrachten. Jarenlang stelde
hij zich beschikbaar voor het examineren
van kandidaten voor de consulaire dienst.
Hij stond in hoog aanzien bij en onderhield
nauwe relaties met het Koninklijk Huis.
Persoonlijke brieven en hoge onderscheidingen getuigden van respect en erkentelijkheid. In dit blad zou ten slotte niet onvermeld mogen blijven dat AGK, zoals hij
wel genoemd werd, mede-oprichter was
van de handelshogeschool in Rotterdam,
de latere Nederlandse Economische Hogeschool, nu uitgebouwd tot de Erasmus
Universiteit. Hij werd de eerste voorzitter
van het Algemeen Bestuur en legde de
eerste steen voor de bouw.
De man spreekt uit zijn daden. De
schaarse bronnen geven een beperkte aanvullende informatie. Hij was een man van
brede belangstelling en beschaving. Hij gebruikte weinig woorden. Hij had humor.
Hij werd bewonderd, geprezen, onderscheiden en geeerd. Daar is het niet bij gebleven. Hij kreeg tegenspoed. De wereldhandel liep fors terug, Rusland onteigende, Engeland trof hem met een invoerverbod van Argentijns vices, medewerkers
maakten verliezen door graanspeculaties,
z’n bank kwam zelf in moeilijkheden. Misschien nog het ergste: z’n eigen interne accountant klaagde hem publiekelijk aan.
Na 1930 trof de crisis ook het bedrijf van
Wm.H. Miiller zeer zwaar.
Er is te weinig bekend voor een afgewogen, verantwoord oordeel over Anton
Kroller. Hem is ,,krankzinnige grootheidswaanzin” verweten en hij is beschuldigd
van valse voorlichting in balansen en emissieprospectussen. Het ingestelde onderzoek heeft geen bewijzen opgeleverd voor
deze beschuldigingen. Hij heeft op knappe
wijze zelf een aantal problemen opgelost.
De oorlog en zijn leeftijd ontnamen hem de
mogelijkheid van een echte come-back.
Er is niet zoveel geschreven over Nederlandse ondernemers. Daar ligt nog een
goeddeels onontgonnen terrein, bij voorbeeld voor degenen die in economische geschiedenis ge’interesseerd zijn. Het klimaat
staat het ook weer toe. Wat nog voor enkele jaren een bedenkelijke afwijking om te
willen presteren en domineren heette, mag
nu weer de stijl van de leider worden genoemd.
Anton Kroller heeft zoveel betekend dat
hij een monografie waard zou zijn. Zijn
naam leeft voort in de naam van het Rijksmuseum Kroller-Muller, dat de beroemde
collectie bevat die zijn vrouw bijeenbracht.
Haar uitgroei werd bepaald door zijn formaat. Zou ook het omgekeerde niet van
toepassing zijn? Zijn kantoor en haar kantoor lagen naast elkaar in twee panden aan
het Korte Voorhout in Den Haag. Als hij
van zijn bureau naar haar toeging moet hij
eens opgemerkt hebben: ,,nu gaan we van
credit naar debet”. De balans van dit unieke echtpaar heeft in 50 jaar tijds meer dan
17 miljoen mensen vreugde verschaft.
Th.M. Scholten
1) Het bewaarde landschap onder redactie van
Wim Alings, uitgegeven ter gelegenheid van 50
jaar De Hoge Veluwe voegt in belangrijke mate
nieuwe informatie toe aan het weinige dat tot nu
toe geschreven werd over de geschiedenis van de
Krollers.
2) Ik heb met name geput uit het artikel van CorrieE. Moret ,,A.G. Kroller een groot koopman”
uit de genoemde, door Thieme zeer fraai verzorgde jubileumuitgave.
487