Groene groei
Van Michael Gorbachev tot George Bush en van Roel
van Duijn tot Koningin Beatrix is iedereen er nu van
overtuigd dat voortzetting van de huidige ongebreidelde
economische groei letterlijk een doodlopende weg is.
Maar hoe het economische systeem dat de milieuvernietigende economische groei voortbrengt kan worden
omgevormd tot een stelsel waarin men verantwoord met
de natuurlijke hulpbronnen omspringt, is veel minder
duidelijk1. Volgens sommigen zit er niets anders op dan
de huidige produktiegroei af te schaffen en over te
stappen op een krimpscenario. Maar in het algemeen
vertrouwt men erop dat produktie- en consumptiepatronen zodanig kunnen worden omgevormd dat voortzetting van de economische groei en behoud van het milieu
elkaar niet hoeven uit te sluiten.
De economische geschiedenis leert dat economieen
zich vaak met opmerkelijke flexibiliteit aan dreigende
schaarsten hebben aangepast. Twee eeuwen geleden
voorspelde Thomas Malthus dat velen de hongerdood
zouden sterven omdat vanwege de schaarste aan
vruchtbare grand de voedselproduktie hooguit proportioneel zou kunnen toenemen terwijl de bevolking zich
exponentieel ontwikkelde. Maar Malthus hield er geen
rekening mee dat de schaarste aan grond kon worden
gecompenseerd door extra mankracht en extra kapitaal
waardoor de produktiviteit in de landbouw meer dan
evenredig toenam. Twee decennia geleden waarschuwde de Club van Rome dat de voorraad van sommige onvervangbare grondstoffen bij voortzetting van
de exponentiele groei nog voor het einde van de eeuw
uitgeputzou zijn. Maar substitute, recycling en intensievere opsporings-, winnings- en verwerkingsmethoden
hebben die dreiging naar de achtergrond verschoven.
In de jaren zeventig leek het erop of de OPEC met het
afknijpen van de oliestroom naar gemdustrialiseerde
landen de economische groei in die landen een vernietigende slag zou toebrengen. Maar er werden nieuwe
energiebronnen aangeboord, de energie-efficiency
werd sterk verhoogd en de macht van de OPEC werd
gebroken. Zou de economic zich dan ook niet uit het
probleem van de milieuschaarste redden?
Om de overstap van milieubelastende naar ‘groene’
groei te maken staan de economic verschillende aanpassingsmechanismen ten dienste. In de eerste plaats de
technische ontwikkeling. Zonder twijfel kan de techniek
een machtige bondgenoot zijn in de strijd tegen de milieuvernietiging. Het milieu is in de economic heel lang als
een onbeperkt voorradig en daardoor vrijwel kosteloos
goed behandeld. Daarom is er tot nog toe betrekkelijk
weinig moeite gedaan om efficient met deze produktiefactor om te springen. In het vlak van de recycling, de
verwerking van afval, de verbetering van produktietechnieken en het efficientere gebruik van natuurlijke hulpbronnen liggen nog grote onbenutte mogelijkheden.
Belangrijker misschien nog dan het ontwikkelen en
toepassen van milieuzuinige technieken is substitutie
van milieuvijandige door milieuvriendelijke produktieprocessen. Een voorbeeld is de grote mobiliteit. Hoogontwikkelde economieen worden gekenmerkt door een
hoge mate van mobiliteit die zeer milieubelastend is.
Maar waarom zou iedereen zich van hot naar haar
blijven verplaatsen als telewerken, televergaderen e.d.
even doeltreffend in de behoefte aan contact en communicatie kunnen voorzien? Zo zijn voor veel milieubelastende processen schone alternatieven denkbaar die
adequaat in een bestaande behoefte kunnen voorzien.
ESB 13-9-1989
Natuurlijk komen die milieuzuinige technieken en
substitutieprocessen er niet vanzelf. Zij moeten worden
uitgelokt door signalen vanuit de markt of worden afgedwongen door instructies van bovenaf. In markteconomieen vormt het prijsmechanisme een machtig instrument om een herallocatie van produktiefactoren tot
stand te brengen en de economie aan gewijzigde
schaarsteverhoudingen aan te passen. Maar dan moet
er een prijs worden gekoppeld aan het gebruik van het
milieu. In veel gevallen kan die prijs worden afgeleid van
de kosten die het vergt om het milieu in de oorspronkelijke staat te herstellen (waterzuivering, afvalverwijdering e.d.). Nu worden deze kosten veelal niet doorberekend of worden er zelf s verkeerde signalen uitgezonden
doordat milieuvijandige bezigheden worden gesubsidieerd. Het tot stand brengen van een juiste prijsstelling
voor milieugebruik is een buitengewoon moeilijk, maar
ook een buitengewoon belangrijk element in de ontwikkeling naar groene groei.
Niet in alle gevallen is het mogelijk of zinvol een prijs
aan het gebruik van het milieu te koppelen. Zo schiet de
wetenschappelijke kennis voorlopig nog te kort om de
kosten van een eenheid aantasting van de ozonlaag te
becijferen. In die gevallen moet met voorschriften worden gewerkt. Voorschriften zijn echter alleen zinvol als
er controlemogelijkheden zijn en een voldoende krachtige overheid om de naleving van die voorschriften af te
dwingen. Voor situaties waarin het om mondiale milieubelangen gaat, zou de instelling van een Internationale
milieu-autoriteit onder auspicien van de VN overweging
verdienen.
Behalve prijzen en overheidsvoorschriften is er nog
een ander krachtig wapen in de strijd voor milieuvriendelijkere produktiewijzen. Dat zijn de aankoopbeslissingen van consumenten. Nu al blijkt dat producenten in
sommige gevallen de gewijzigde consumentenvoorkeuren voor milieuvriendelijke produkten en verpakkingen
niet kunnen negeren op straffe van verlies aan marktaandeel. Naarmate het milieubewustzijn onder de gehele bevolking toeneemt zal dit effect sterker worden. En
dit bewustzijn neemt toe naarmate men vaker en directer met milieurampen wordt geconfronteerd. Bhopal,
Tsjernobyl en de olieramp in Alaska hebben de wereld
geschokt, maar ook elke nieuwe vondst van een gifbelt
in de eigen omgeving, elke zieke door besmetting met
een gevaarlijke stof in de eigen kennissenkring en elk
ander alledaags signaal van de verloedering van het
natuurlijke leefklimaat draagt er toe bij dat het milieubewustzijn groeit.
Technologische vernieuwing, economische substitutie, prijssignalen en voorschriften, politieke druk en druk
van consumenten moeten te zamen in staat worden
geacht om de economische groei in overeenstemming
te brengen met de eisen die behoud van het milieu stelt.
Maar dat zal een inspanning vragen op alle fronten.
Groene groei is nog allerminst een vanzelfsprekendheid. En dat moet het wel worden.
L. van der Geest
1. Dit thema stond ook centraal op het internationale congres
“Environment and economics”, dat op 1 September jl. te Rotterdam werd gehouden ter gelegenheid van het 60-jarige
bestaan van het Nederlands Economisch Instituut. De meeste
artikelen in dit nummer zijn verkorte weergaven van voordrachten die op dit congres zijn gepresenteerd.
889