De toekomst van
het aandeel
MR. A. B. BUNKER*
Inleiding
Een auditorium van 150 Internationale
journalisten, bankiers en beursmensen verzamelden zich op 7 oktober 1983 in de fraaie
Burgerzaal van het Stadhuis te Rotterdam
voor een symposium gewijd aan de toekomst
van het aandeel. Het symposium werd georganiseerd ter gelegenheid van het feit dat Robeco 50 jaar geleden in deze stad werd gegrondvest.
Sprekers waren Alvin Toffler, bekend van
zijn in dertig talen verschenen boeken Future
shock en The third wave — van de eerste zijn
inmiddels 7 mln. exemplaren verkocht —,
prof. dr. Jan Tinbergen en Henry Kaufman,
die werd begroet als een oude vriend van Robeco. Kaufman kwam in de plaats van de in
juli jl. onverwacht overleden Herman Kahn.
Het symposium was zodanig georganiseerd
dat ieder van de drie sprekers meteen na zijn
voordracht werd geinterviewd door een telkens wisselend panel van drie journalisten uit
verschillende landen — in totaal was er een
panel van negen journalisten — en dit Week
voor het publiek een alleszins attractieve formule. Alle discussies stonden onder leiding
van de bekende Britse televisie-interviewer
David Frost, die zijn faam meer dan waarmaakte: geestig, intelligent en exact.
Burgemeester A. Peper opende het symposium en gaf getuigenis van de bereidheid
van de overheid om zich ook voor de belangen van het bedrijfsleven in te zetten. Rotterdam, dat rich in een proces van vernieuwing
bevindt — met grote investeringen in de haven als bewijs dat men vertrouwen heeft in de
toekomst —, en Robeco zijn een goed paar,
aldus burgemeester Peper. Prof. dr. Th. M.
Scholten, voorzitter van de directie van de
Robeco Groep, sprak een welkomstwoord
en vroeg zich af of de omstandigheden in de
samenleving het mogelijk zouden maken dat
Robeco over vijftig jaar op dezelfde voorspoedige wijze zal functioneren als thans het
geval is; het symposium zou daartoe aanwijzingen kunnen geven.
The Third Wave
Toffler, die een meeslepend spreker is,
vergastte zijn gehoor op een anderhalf uur
durend betoog. Hij stelde dat hij geen expert
in financiering is, maar dat hij wel de sociale
context kon aangeven waarbinnen de ontwikkelingen in de komende decennia rich
ESB 26-10-1983
zouden kunnen afspelen. Daartoe ging hij in
op de diepere oorzaken van de huidige crisis.
Immers, de economen spreken wel van conjunctuurherstel, maar in werkelijkheid verkeren we hi een vroeg stadium van een totaal
nieuwe structurering van het gehele maatschappelijke bestel.
Wat tot dusver met conventionele techniek geschiedde, moet ,,high technology”
worden. Dit zal gepaard gaan met verregaande wijrigingen in organisatiestructuren en
ook in de aard van het werk; er zal een andere
werkschaal en een andere stijl van management komen. De z.g. basisindustrieen worden nooit meer wat zij waren, het verlies aan
banen zal daar groot zijn en de wereldeconomie gaat niet meer terug naar wat rij eerst
was.
Eigenlijk heeft men dit al vele jaren moeten zien aankomen, maar nog steeds zijn vele
economen in de huidige herstructureringscrisis als het ware met een klein brilletje naar
economische details aan het speuren en zien
rij wel de bomen, maar niet het bos. Het is onjuist om er van uit te gaan dat de herstructurering om ons been puur technisch of economisch is. Want — in ieder geval in Amerika —
is de ontwikkeling van de technologic en de
diensrverlening onderdeel van een veel dieper liggend revolutionair proces, aldus Toffler.
Zijn ,,third wave”-theorie gaat er van uit
dat de mensheid rijn eerste economische ontwikkelingsfase (,,first wave”) begon met de
geniale uitvinding om zaden te sparen, te cultiveren en rich ergens te vestigen in plaats van
het jagend nomadenbestaan voort te zetten;
een fase die meer dan 10.000 jaar duurde en
waarin de economic voornamelijk gebaseerd
was op landbouw. Een kleine 300 jaar geleden begon de tweede grote fase (,,second wave”), beginnend met de industriele revolutie,
de uitvinding van de stoommachine en de
creatie van een keten van bedrijven gericht
op massaproduktie met lange series van identieke produkten. De ,,third wave” hangt samen met het ontstaan van computerintelligentie, de doorbraak op genetisch terrein,
ontwikkeling van nieuwe materialen enz.
Voor een goed begrip van wat er thans precies gebeurt, werkt Toffler eerst uit wat de
tweede golf met rich heeft gebracht. Er leven
op het moment ca 1 mrd. mensen in — conform het model van de tweede golf — geindustrialiseerde landen. Het ene land h’jkt verschillend van het andere, en daarom concentreren wij ons ook op deze verschillen, maar
in feite is veel hetzelfde. Alle landen rijn afhankelijk van fossiele brandstoffen, bouwen
spoorwegen, hebben last van verontreiniging
enz., en hebben een economisch systeem gericht op massaproduktie van identieke produkten. Het hele systeem is gericht op massificatie. Dit uit rich ook bij de opvoeding: er
lijken tussen de landen grote verschillen te
bestaan, maar onder de oppervlakte zijn veel
paralleUen. In wezen komt de opvoeding
overal neer op onzichtbare training in punctualiteit.
Standaardisering in de industrie leidde tot
standaardisering in de levensstijl, in meubelinrichting, klcding. Ook de tijd werd gestandaardiseerd en gesynchroniseerd. Massa’s
mensen ontwaken op dezelfde tijd, gaan op
dezelfde tijd naar him werk, werken hetzelfde aantal uren, gaan op dezelfde tijd naar
huis, kijken televisie en gaan op min of meer
dezelfde tijd naar bed. Een ander kenmerk is
het concentreren van bepaalde groepen
mensen. Kinderen in scholen, criminelen in
het gevang, oudere mensen in bejaardentehuizen, de man op zijn werk, de vrouw thuis
enz. Bedrijven rijn allemaal in een bepaalde
juridische vorm gegoten. Alles is geconcentreerd en gestandaardiseerd. Er ontstond
ook een gestandaardiseerde familiestructuur: twee ouders met 1,8 kinderen, een
heel ander soort gezin dan voor de tweede
golf.
De media, de communicatietechnieken,
allcs is gericht op een massamaatschappij,
met centrale regeringen en enorme ondernemingen. De industriele revolutie en de industriele structuur van de tweede golf strekt zich
thans uit over een kwart van de wereld. De
problemen die als gevolg hiervan rijn ontstaan, zijn niet beperkt tot de kapitalistische
landen; zij rijn op dezelfde wijze aanwezig en
even voelbaar in de landen van de Comecon.
Thans begint rich een fundamentele breuk
met dit systeem af te tekenen — en niet alleen
in de westerse wereld — leidend tot de ,,third
wave”.
Een belangrijke karaktertrek van de derde
golf is demassificatie, mogelijk gemaakt door
computergestuurde produktie. Vroeger kon
men een produktieproces niet stopzetten om
ook eens een iets minder identiek produkt te
maken, maar thans kan men bij computerbeheerste produktie heel gemakkelijk produkten maken die rijn aangepast aan specifieke
wensen van verschillende soorten klanten.
Een korte produktieserie is geen bezwaar
meer omdat door de technologic varieteit in
de produktie net zo goedkoop is als massaproduktie. Dit leidt dan tot verdere decentralisatie van produktieprocessen. Er komt ook
een fundamentele verandering in het distributiesysteem. Massadistributie via supermarkten gaat veranderen en in warenhuizen
en supermarkten zullen meer en meer kleine
boutiques ontstaan om speciale markten te
bedienen.
,,Post”-ordersystemen via computers tonen op het beeldscherm thuis alle bijzonderheden van een produkt dat men wenst. Via
rijn computer kan de consument zelf rijn
wensen kenbaar maken. Hij kan via rijn huis-
*Oud-directeur van Robeco en Rolinco.
997
computer zelfs de produkten van verschillen-
ten van Toffler over de underground econo-
vengeschetste ontwikkeling de impasse
de fabrikanten vergelijken en laatstgenoemden tegen elkaar uitspelen. Hij kan bij consumentenorganisaties een beoordeling van de
produkten opvragen. Het aanhouden van
my”. Volgens Toffler valt de economic in
waarin de economische politiek zich momenteel bevindt, kunnen doorbreken.
grote voorraden produkten op de wijze zoals
het merendeel van de bevolking het leeu-
nu geschiedt, is niet meer nodig.
Ook communicatietechnieken zullen worden gedemassificeerd. De grote Amerikaan-
wedeel van de toen bestaande economic
moet hebben uitgemaakt (een sector die
nog steeds bestaat, in een waarschijnlijk
veel grotere omvang dan men vermoedt
en die in belang weer toeneemt); alsmede
— een sector (B), de ,,exchange sector”,
waarin produkten en diensten in geld
worden uitgedrukt en gemeten en die na
se omroepmaatschappijen CBS, ABC enz.
zijn bezig aanhang te verliezen; in hun plaats
komen allerlei gespecialiseerde omroepen,
met kabel- en abonnementstelevisie. Bij de
gedrukte media gaan zeer gespecialiseerde
twee delen uiteen:
— een sector (A), waarin niet direct geld te
pas komt en die voor de tweede golf voor
informatiebladen en nieuwsbrieven ont-
de industriele revolutie een steeds sterker
staan. Want voor een lage kostprijs is massaproduktie in drukkerijen niet meer nodig. Dit
eigen leven begon te leiden.
Beperking aan de groei?
De tweede spreker, prof. dr. Jan Tinbergen, pleitte voor een gelimiteerde groei in
Europa en de VS, van 1 a 2% om de derde
wereld betere kansen te geven. Immers, er
bestaan grenzen aan de groei omdat er een
eind komt aan de beschikbare grondstoffen
en vanwege de kwah’jke gevolgen van vele
produktieprocessen voor het milieu, zoals
prof. Meadows en het rapport van Rome
hebben aangetoond. Wanneer de gelndustri-
alles houdt ook in een demassificatie van
Sector A (,,prosumer”-economie) omvat
aliseerde westelijke wereld zich qua groei niet
ideeen.
Demassificatie van de nationale economic
zal tot krachtige regionale economieen leiden, hetgeen het besturen van een land moeilijker maakt. Demassificatie gaat op elk gebied optreden. Zelfs op het gebied van de ge-
o.a.:
— landbouw: voor eigen levensonderhoud,
als middel van bestaan en het boerenbedrijf in een aantal verschillende vormen;
minder ontwikkelde landen alleen maar ver-
groot. Bovendien leidt dit tot een, steeds
minder gewenste, migratie van bewoners uit
— huishoudelijke functies: het krijgen en
ontwikkelingslanden naar rijke landen, b.v.
opvoeden van kinderen, voedselberei-
organiseerde vernietiging (oorlog), want tot
ding, onderhoudswerk;
— zelfbouw, reparaties enz.;
— zelfbediening in winkels of benzinestations;
Pakistani naar Koeweit, Afrikanen naar Europa en Mexicanen naar de VS. Hij uitte zich
ook kritisch ten aanzien van de houding van
de VS ten opzichte Van de derde wereld, al
zou de komst van een nieuwe president daar
wel verandering in kunnen brengen. De
werkverdeling in de wereld is niet altijd goed.
Sommige arbeidsintensieve industrieen worden in de geindustrialiseerde landen met
overheidssubsidies overeind gehouden, terwijl men beter kan toestaan dat zij zich verplaatsen naar landen met goedkope arbeid.
Een politiek van protectie is volstrekt uit den
boze.
Tinbergen toonde zich voorts pessimistischer dan Toffler over de culturele crisis en
wees op het toenemende vandalisme, geweld
en bederf van het mih’eu. In het produktieproces en in besluitvormingsprocessen mag
voor de toekomst worden uitgegaan van een
verdergaande decentralisatie, maar dit
neemt niet weg dat een aantal problemen bij
het beheren van onze planeet vragen om centralisatie van een aantal hoofdbeslissingen.
Er zijn nl. handelwijzen die effecten hebben
op mensen die niet bij het besluit ertoe betrokken waren, zoals bij voorbeeld het effect
van het ontstaan van de zure regen en de verontreiniging van het Rijnwater. Hier bestaat
de noodzaak tot beslissingen op hoger niveau. Markant is in dit opzicht dat het budget
waarover de federate overheid van de VS beschikt tienmaal zo hoog is als het budget van
de EG, hoewel beide voor ongeveer hetzelfde aantal mensen verantwoordelijk zijn. De
EG moet veel meer autoriteit krijgen en dus
ook meer geld om goede leiding aan de samenwerkende landen te geven.
Met betrekking tot de beloning van kapitaal signaleerde Tinbergen als ontwikkeling
uit het verleden dat in Engeland en Frankrijk
het inkomen uit kapitaalinvesteringen in
1850 40% uitmaakte van het bruto nationaal
produkt en dat dit in 1950 tot 21% was gedaald. In 1969 bedroeg dit cijfer in de VS
18%. Ook is in deze landen in deze honderd
jaar het reele rendement op obligaties aanzienlijk gedaald als gevolg van verminderde
kapitaalschaarste.
Naast fysiek kapitaal ontstond een snellere
formatie van nmenselijk” kapitaal. Industrieen die uiterst kapitaalintensief zijn, gebrui-
voor kort waren wapens gericht op massavernietiging — bommentapijten, tankmassa’s —,
thans zijn er precisiegeleide wapens, zoals de
Exocet, voor aangepaste, ,,custom tailored”
destructie.
De gesignaleerde trend is ook belangrijk
voor het familieleven. De standaardideeen
over het huwelijk worden afgebroken. Een
ongetrouwde vrouw van 29 is nu geen oude
vrijster meer. Het model-gezin (vader, moe-
— hobby-activiteiten enz.;
— alle vormen van zelfhulp;
— alle soorten vrijwilligerswerk voor de gemeenschap.
Sector B omvat o.a.:
— ,,monetized and measured activities”: in
der en 2 kinderen; vader werkt en moeder is
thuis) maakt plaats voor een meer gediffe-
geldwaarde uitgedrukte en nauwkeurig
rentieerd systeem, waarin plaats is voor vele
— ..monetized and unmeasured activities”:
zwarte markt;
— ,,non-monetized and measured activities”: ruilhandel;
uiteenlopende varieteiten en vormen, tot
carriere-echtparen en lat-relaties toe. Kortom, het familieleven wordt gedestandaardiseerd, parallel met de produktie, distributie
en communicatie. Deze trend raakt elk
aspect van het dagelijks leven, cultuur, opvoeding en politiek. Kortom, wij zijn aan het
einde van de massamaatschappij.
gemeten economische bezigheden;
— ,,non-monetized and unmeasured activities”: ruilhandel op de zwarte markt.
De ..ondergrondse economic” neemt in
belangrijkheid toe en is voor een aantal men-
Veel werk wordt weer terug naar het huis
sen de redding van het systeem. De ontdek-
gebracht, de verkeersfiles zullen verdwijnen.
In de VS groeit het aantal ..home-operated
offices” snel; er zijn er nu reeds 700.000 en zij
king hiervan is een kleine doorbraak bij het
verkrijgen van meer begrip. Pas als wij dit al-
varieren van kinderoppas tot computerprogrammering. Het onderwijs schijnt van de
de ellende van de werkloosheid oplossen.
Het gehele concept van de welvaartsstaat
moet op de helling; het ontstaan van een
nieuwe economic moet gepaard gaan met
een nieuw sociaal systeem. Daarover zullen
in de komende jaren eerst nog vele conflicten
rijzen.
,,Banen” zijn feitelijk uitgevonden binnen
scholen terug te keren naar het huisgezin.
Ziekenhuizen zijn zo duur geworden dat allerlei behandelingen nu weer thuis geschie-
den; dank zij de technologische ontwikkeling
worden wij daartoe steeds beter in staat gesteld. Er is een volledig nieuwe economic aan
lemaal beter begrijpen, kunnen we misschien
het ontstaan, gebaseerd op computerintelli-
sector B. Voor de tweede golf waren er geen
gentie, nieuwe materialen en biotechnologie.
Te grote economische eenheden moeten herstructureren, zie b.v. American Telephone &
Telegraph. De bedrijven van de tweede golf
banen; de mensen verbouwden hun voedsel
zullen weliswaar niet verdwijnen, maar zij
dens de crisis van de jaren dertig. De nu op-
gaan of wel automatiseren en overschakelen
op robots of wel zij vertrekken naar een land
met goedkope arbeid. De produktie wordt
gedemassificeerd, evenals de hulpbronnen;
de dienstensector wordt groter en de her-
komende technologic betekent niet dat er
geen banen meer nodig zijn; deze technologic creeert zelf banen. Maar wij kunnen niet
structurering van grote organisaties zal door
blijven gaan.
e.d. maar hadden geen banen. Het werkloos-
heidsprobleem kan niet in studie worden genomen op de wijze zoals dat geschiedde tij-
zover gaan om de sociale dingen te scheppen
die wij ,,banen” noemen. Meer en meer produktie e.d. zal gaan plaatsvinden in de nnonexchange”-sector (sector A). Als de ..ex-
change economy” de produktiviteit in de
The Underground Economy
Belangwekkend waren de nieuwe gedach998
^non-exchange economy” kan verhogen, zal
er minder vraag naar betaalde banen zijn.
Wellicht zou meer aandacht voor de bo-
matigt, wordt de afstand ten opzichte van de
ken hoog ontwikkelde medewerkers. De mogelijkheid om kennis uit te breiden is vrij
de eeuwwisseling een omvang van circa
maand $ 3,2 mrd. bedroeg, was de onderliggende waarde van de wstock future”-
ooit. Dit kan een compensatie betekenen
voor het achterblij ven van groei bij de fysieke
$ 7,8 trillioen zal hebben bereikt. In 1983
is een record aantal nieuwe aandelen op
de beurs geplaatst, naar schatting over het
gehele jaar voor een bedrag van $ 50
produktie. Een consequentie van automati-
mrd., vergeleken met $ 28 mrd. aan nieu-
me van de obligatietransacties met een
sering is verlies van banen, maar er is nog niet
genoeg onderzoek gepleegd naar de mogelijkheden van nieuwe soorten dienstverlening. Dit zou een uitweg uit de huidige werkloosheid kunnen aanwijzen. Werkers in arbeidsintensieve industrieen moeten worden
we plaatsingen over 1982. De verwach-
looptijd van meer dan 10 jaar gemiddeld
groot; er komen meer wetenschappers dan
herschoold voor werk in kennisintensieve be-
drijven. Er moet niet alleen op technologisch
contracten op de Standard & Poor Index
500 en de NYSE futures gemiddeld $ 3,7
mrd. In September bedroeg het dagvolu-
ting is dat deze grote plaatsingen voorlo-
$ 4 mrd., vergeleken met $ 89 mrd. in
pig zullen bh’jven doorgaan;
elders in de wereld zullen aandelenmarkten relatief nog snellertoenemen. In 1969
bedroeg de aandelenmarkt in de VS
$ 910 mrd., of wel ruim 75% van het totaal van alle wereldbeurzen ad $ 1.210
Treasury bond futures;
— de beleggingsbeslissing wordt moeilijker,
o.a. omdat veelbelovende bedrijven
vooral op het gebied van de dienstverlening zullen ontstaan en groeien. Het is ge-
van 28 tot 80, Zwitserland van 10 tot 42,
makkelijker om bedrijven met grote fysieke hulpbronnen te beoordelen dan die
waarin leiding en wetenschappeh’jke kennis de hoofdmoot van de activa vormen;
— de eisen die aan commissionairs worden
gesteld, zullen steeds zwaarder worden;
Singapore van 2 tot 30, Nederland van 4
door de deregulering zullen hun winst-
tot 24, Hong Kong van 4 tot 24 (alles in
$ mrd.). Internationale aandelen kunnen
per etmaal steeds langer verhandeld worden. Aandelen Sony b.v. kunnen nu 16
uur per dag op tal van beurzen in de wereld worden verhandeld;
marges kleiner worden.
gebied onderzoek worden verricht, maar ook
mrd. In 1983 bedroeg dit $ 1.970 mrd., of
op het gebied van het menselijk kunnen, ter
verbetering van de kwaliteit van het werk
vanuit het oogpunt van de werker. Dit doet
ook de produktiviteit stijgen.
In de toekomst zal moeten worden opgelost op welke manier employes bij de investering van hun bedrijf betrokken kunnen worden, b.v. door middel van winstdeling. In Europa zullen passieve en actieve vormen van
investering door werknemers en hun organisaties opkomen. Scandinavie is de rest van
Europa meestal vooruit wat sociaal denken
betreft. In Zweden ligt een voorstel op tafel
dat werknemersfondsen door de vakbonden
zullen worden beheerd. Dit zou een zeer gecentraliseerd beheer met zich brengen; meer
wel 65% van het totaal ad $ 3.020 mrd.
Japan steeg in dezetfde periode van 38 tot
409, Engeland van 86 tot 180, Duitsland
de aandelenmarkt gaat steeds meer con-
currentie krijgen van de obligatiemarkt en
van allerlei nieuwe vormen van schuldbewijzen die gaan ontstaan als gevolg van de
financiele deregulatie in de VS en elders.
Samenvatting van de paneldiscussies
De eerste ronde van de discussie richtte
zich op de inleiding van Toffler. Louis Metzemaekers, voormahg hoofdredacteur van
het Hetfinancieele Dagblad, zag in de derde
golf niet direct iets nieuws en vond het wat
simplistisch om de gebeurtenissen van
decentralisatie zou beter zijn. Van Japan
Een negatief of slechts bescheiden posi-
10.000 jaar in drie golven samen te vatten.
kunnen wij veel leren. De Japanse werknemer, die een harde werker is, voelt zich veel
meer betrokken bij zijn werk en de onderneming. Een les van Japan is dat laten meebe-
tief reeel rendement op obligaties na aftrek van belasting — zoals in de jaren vijf-
Hij vroeg Toffler of massaproduktie toch niet
tig en zestig regelmatig voorkwam — h’jkt
Als interessant punt constateert Tinbergen
dat hij de invloed van niet-Europese godsdiensten of filosofieen (islam, boeddhisme)
ziet groeien, met name ook op economische
definitief tot het verleden te behoren.
Ook zal over het algemeen de risicopremie bij obligaties hoger zijn dan vroeger;
Kaufman verwacht voorlopig geen terugkeer van hoge inflatie, maar als het wel
zou gebeuren, zou dat ten nadele van de
activiteiten. Islamitische banken mogen geen
aandelen- en obligatiemarkt zijn;
rente vragen; daarom bedingt men een winstaandeel.
hij ziet de rol van de institutionele beleggers op de aandelenmarkt toenemen. Institutionele beleggers bezaten in 1949
slechts 9% van de Amerikaanse aandelenmarkt. Ditaandeel werd 12% in 1959,
18% in 1969 en thans bedraagt het 29%.
Deze trend zal door blijven gaan en over
cnkele tientallen jaren zou dit aandeel tot
slissen de produktiviteit verhoogt.
De toekomst van de aandelenmarkt
De laatste spreker, dr. Henry Kaufman,
gaf zijn visie op lange termijn voor de aandelenmarkt. Een dynamische en gezonde aandelenmarkt — dat wil zeggen, een markt
waarop nieuw kapitaal kan worden aangetrokken en die aan beleggers voldoende courantheid biedt — is naar zijn mening absoluut
65 a 70% kunnen oplopen;
er komen radicale veranderingen hi de
communicatie met de beurzen, evenals
tussen de effectenmakelaars en hun clienten. Een elektronisch wpost”-systeem,
zou blijven bestaan?
Daama stelde Akira Arai, financieel reporter van ‘s wereld grootste financiele dagblad, de Nihon Keizai Shimbun, en niet geheel vrij van enig chauvinisme, dat in Japan
de overheid bedrijven die in moeilijkheden
geraakt zijn, niet steunt. In veel andere landen, waar dit wel gebeurt, zijn de resultaten
vaak teleurstellend. Is het dus niet beter deze
zaken neutraal, op economisch-kapitalisti-
sche wijze op te lessen?
Bruno Bertez van La Vie Franfaisevroeg
naar oorzaak en gevolg van de werkloosheid
en of een snelle aanpassing van het sociale
systeem de crisis zou kunnen oplossen?
Toffler gaf Metzemaekers toe dat massaproduktie niet zal verdwijnen, maar was van
mening dat deze produktiewijze geen dominerende plaats meer zal innemen. Hoewel
niet per se een voorstander van het kapitalistische systeem, gelooft Toffler met Arai dat
nationalisering van ondernemingen geen
essentieel voor de overlevingskansen van het
waarbij marktinformatie en beleggingsa-
kapitalisme en voor een democratisch geleide economie. Risicodragend kapitaal is de
hoeksteen van een vrije economie. Daardoor
kan via het streven naar winst, groei en efficiency wdrden bereikt. Ingehouden winst is
een van de belangrijkste vormen van sparen.
En aandelenkapitaal is het fundament waarop leningcapaciteit berust. Zonder voldoende aandelenkapitaal kan de vrije geldmarkt
en de obligatiemarkt niet functioneren.
Na dit credo gaf hij in negen punten trends
voor de toekomst:
— de aandelenmarkt zal de komende decaden in omvang blijven groeien. Er is een
parallel tussen het nominale bruto nationaal produkt en de grootte van de aandelenbeurs. Dit zal er toe leiden dat de Amerikaanse aandelenmarkt, die thans een
marktwaarde van $ 2 trillioen heeft, tegen
nalyses rechtstreeks via beeldschermen
en computers worden overgebracht, zal
binnen een paar jaar op grote schaal zijn
geintroduceerd. Traditionele gegevens en
problemen oplost. Wat betreft de werkloosheid verwees hij Bertez naar de uiteenzetting
over de tweedeling in de economie; een oplossing zal moeten worden gezocht in een beter begrip van de dynamiek in — en de onder-
analyses over industrieen en bedrijven
linge samenhang van — de beide sectoren der
kunnen op videoschermen worden opgeroepen en, indien nodig, volledig worden
uitgetypt;
nieuwe beleggingsvormen, zoals optics,
optics op indices, optics op ,,futures”, index- ..futures” b.v. op de index van de
kosten van levensonderhoud, zelfs op die
van nieuwe bouwprojecten, valuta’s, metaalindices, komen als paddestoelen uit
de grond, niet alleen in Amerika, maar
waarschijnlijk ook elders. De handel in
economie. Het volstrekt verouderde systeem
van politieke partijen staat een snelle aanpassing van het sociale stelsel in de weg. Poh’tici
mogen dan wel intelligent zijn, maar in de
ESB 26-10-1983
deze contracten wordt vergroot. Terwijl
de gemiddelde dagomzet op de New
York Stock Exchange de afgelopen
greep van hun niet aan de huidige tijd aange-
paste instituten zijn hun beslissingen vaak uiterst dom.
In het panel over de inleiding van Tinber-
gen legde Ken Fleet, hoofdredacteur van Express Newspaper, aan hem voor dat, gezien
,de werkloosheid in Europa hier minstens
3’/2% groei noodzakelijk is. Verder vroeg hij
of er enige tegenstelling bestaat tussen socialisme en beleggen en wat daarnaast Tinber999
gens visie is op privatisering van staatsonder-
speller van mening dat de groei in de VS 4 a
er in Europa, gezien het bestaan van zowel
Herald Tribune, was geinteresseerd in het
onderwerp groei en woeg zich af of langzame
5% zal bedragen, met een geleidelijk toenemen van de inflatie. Daarbij zal de lange rente
in de VS, nu ongeveer 11%, oplopen tot 12 a
13% volgend jaar, met een evenredige stij-
grote overcapaciteit als veel onbevredigde
behoeften, mogelijkheden voor een aanzienlijk hogere groei dan nu wordt verwacht aan-
groei in Europa en de VS geen negatieve in-
ging van de korte rente. Voor Europa ver-
vloed heeft op de groei in de derde wereld.
gemeine dacht dat hogere groei wel mogelijk
zou zijn als de lonen fleribeler waren.
wacht hij een toenemen van de groei en ziet
hij niet in waarom er geen groei zou moeten
zijn. Een ncredit crunch” zal zeker wel optreden, maar niet in de komende twaalf maan-
nemingen.
Ook Bill McBride, van The International
Jochen Rudolph van Die Frankfurter All-
wezig zijn? Tinbergen was uiteraard nog niet
van mening veranderd en wees er nog eens op
dat, afgezien van de door Meadows aangetoonde grenzen aan groei, het verschil tussen
rijke en arme landen niet groter mag worden.
Een invasie van de onontwikkelde landen zal
anders het gevolg zijn; reeds nu wordt migratie uitgelokt. Kaufman, als gelover in het
Tinbergen stelde in antwoord aan Fleet
den. Een sterkere stijging van de rente dan hij
nogmaals dat de groei nu eenmaal gelimiteerd is door de beperktheid aan grondstof-
nu verwacht, zou kunnen optreden als de
reele groei kleiner is dan de inflatie, als de
fen en zorgen om het milieu. Europa en voor-
kredietvraag van het bedrijfsleven sterk
al Japan moeten tot arbeidstijdverkorting konationaal niveau. Er bestaat geen tegenstrijdigheid tussen socialisme en beleggen,
maar democratische socialisten houden zich
meer bezig met verdelen dan met creeren.
Doctrinaire socialisten zijn tegen privatisering, maar pragmatische socialisten denken
groeit en als de dollar sterk daalt, want dat
zou de bewegingsvrijheid van de monetaire
autoriteiten in de VS beperken.
Aan het eind van het symposium maakte
een aantal deelnemers uit de zaal gebruik van
de gelegenheid om van gedachten te wisselen
met de inleiders. Zo werd aan Kaufman de
vraag voorgelegd wat hij van de aandelen-
directe buurman. Toffler sloot zich bij Kaufman aan.
Zoekend naar verschillen tussen de tweede en de derde golf vroeg men aan Toffler of
men, eventueel in onderhandeling op supra-
marktmechanisme, zag geen grenzen aan
groei gesteld en vond het optreden van dislokaties daarbij volstrekt normaal. Het verschil
tussen rijk en arm wordt niet ervaren op de
manier waarop Tinbergen dit veronderstelt.
De mensen vergelijken zich eerder met hun
daar soms anders over. Overigens zijn er veel
beurs verwachtte en wat het gevolg voor de
voorbeelden van staatsondernemingen die
het winstmotief een even dominerende rol
beurs zou zijn van een eventueel faillissement
uitstekend werken, dus privatisering is lang
van een der grotere ontwikkelingslanden en
niet altijd voordelig. Lage groei in de ontwikkelde landen moet wat negatieve invloed op
vervolgens hoe het komt dat er naast institutionele beleggers nog plaats is voor zelfstan-
speelt in de derde golf. Hierop maakte Toffler nog eens duidelijk dat het bij de tweede
golf ging om een complex geheel van factoren, waarbij het winstmotief er maar een van
de derde wereld betreft worden gecompen-
dige portfolio-managers.
was.
seerd door onderlinge samenwerking en
meer handel tussen de derde-wereldlanden.
Ook al zou Rudolph gelijk hebben, dan kan
de top van de vakbeweging, die ook wel van
mening is dat de lonen minder moeten stijgen, zich niet onttrekken aan de invloed van
Kaufman bleek optimistisch te zijn voor de
beurs; pas als men voelt dat op een termijn
van zes a negen maanden de economische expansie zal inzakken, zal er een einde komen
aan de koersstijgingen. Het behoeft geen betoog dat een faillissement van een ontwikkelingsland een negatieve invloed op de groei
en daarmee op de aandelenmarkten zal heb-
Na de gehele dag bekwaam en eigenlijk bescheiden geleid te hebben, sloot David Frost
de discussie af door de inleiders te vragen of
zij optimistisch dan wel pessimistisch gestemd waren inzake het volgende jubileum
van Robeco over vijftig jaar? Toffler ant-
de achterban, die daar heel anders over
denkt.
woordde optimistisch over sommige zaken te
zijn, maar pessimistisch over andere. Daar-
Het derde panel richtte zich op de stof die
ben. ,,B°utique portfolio management”-
Kaufman had aangedragen en bracht hem tot
een aantal concrete uitspraken.
Rowley, van de Far Eastern Economic Review uit Hong Kong, stelde dat de gigantische
aan toevoegend dat driehonderd jaar geleden
groepen zullen zich in toenemende belangstelling kunnen verheugen. Dit houdt ver-
de toekomst er ook niet geweldig uitzag. Tinbergen vertelde optimist te zijn, want pessi-
schulden van de ontwikkelingslanden van
ongeveer $ 750 mrd. vroeg of laat tot een
faillissement moeten leiden en vroeg zich af
of het financiele systeem hier tegen bestand
zou zijn. Zou het sluizen van kapitaal van in-
stitutionele beleggers naar deze landen misschien een oplossing bieden? Rowley liet zich
vervolgens de gelegenheid om een specifiek
op de economie c.q. rente gerichte vraag aan
Kaufman te stellen, niet ontglippen en vroeg
hem of er in het vierde kwartaal van 1983 een
,,credit crunch” zal optreden?
Reincke, van de Neue Ziircher Zeitung,
wilde vervolgens nog wel een uitspraak over
groei en rente in de VS.
Kaufman, in zijn rol van internationaal
bankier, was van mening dat de crediteuren
hun aan de ontwikkelingslanden geleende
geld niet terugkrijgen op de afgesproken termijn, waardoor deze leningen al het karakter
van directe investeringen hebben aangenomen. Gezien de grote sommen geld die in de
afgelopen zeven jaar al naar deze landen zijn
toegegaan, is het niet waarschijnlijk dat er
ook nu nog veel geld naar toe zal gaan. De
hoeveelheid besparingen is nu eenmaal beperkt. Nu gaat het er vooral om tijd te winnen
om het financiele systeem te kunnen verster-
ken. Een (landen)faillissement zou wel kunnen worden opgevangen, maar als het daar
niet bij zou blijven, zouden er grote moeilijk-
heden ontstaan.
Wat betreft groei, rente en ,,credit crunch”
was Kaufman als econoom c.q. rentevoor1000
band met het al maar toenemend aantal aan-
misme is onproduktief. Volgens Kaufman
delen op de markt en de overtuiging dat
hogere rendementen kunnen worden gemaakt door te beleggen in kleinere bedrijven.
Bovendien gebruiken deze beleggers specifieke technieken, zoals optics en afdekking
van valutarisico’s.
bevindt de ,,goede oude tijd” zich niet in het
zullen er obstakels zijn, maar over vijftig jaar
zullen wij er een stuk beter aan toe zijn dan
Aan alle drie de inleiders werd gevraagd of
A. B. Bunker
verleden, maar in de toekomst. Ongetwijfeld
Alvin Toffler ondervraagd op het Robeco-symposium