E.L. Berg
Pas op – ditis
slechts een
hulpmiddel!
Beslissen is kiezen. Beslissen is ook risico’s inschatten. Inhalen bij twijfel? Doorrijden bij vermoeidheid? Doordrinken met
leveraandoening? Wonen bij een kerncentrale? De antwoorden op deze vragen vereisen enige risico-analyse. Daarnaast uiteraard ook een inzicht in de voordelen, maar
die laten we nu ter zijde. Vele maatschappelijke beslissingen houden risico’s in. Hoe
gevaarlijk is het gebruik van kunstmatige
zoetstof? Dient het gebruik van marihuana
te worden verboden? Is het vreedzaam gebruik van kernenergie verantwoord? Moeten ook op dit kruispunt stoplichten worden neergezet? Kan de maximumsnelheid
wat hoger? Wie een uitgebreid, degelijk en
instructief antwoord wil op de risico’s van
risico-analyses kan terecht bij een aantal
Amerikaanse auteurs 1). Slechts sterke
persoonlijkheden kan ik lezing van dit
boek aanbevelen, want geen onzekerheid
wordt U bespaard.
Dat begint al bij de constatering dat
mensen slecht omgaan met risico-analyse.
Velen hebben een beroerde statistische intuiitie en denken bij voorbeeld dat regen heden de kans op regen morgen doet afnemen. Bovendien is ‘s mensen waardering
van risico’s niet neutraal. Sommigen zijn
als de dood en trachten zeer geringe risico’s
te vermijden. Anderen vinden het nemen
van risico’s fijn, het geeft hun een kick. De
ene soort rijdt op de snelweg 60 km per uur
en veroorzaakt zo de risico’s, de tweede
rijdt 160 km en doet hetzelfde. Wie belangrijke beslissingen moet nemen, zal beoordeeld worden op zijn risicobelustheid, vandaar dat intu’itieve beoordeling van politieke kandidaten op de TV zo zinvol is. Wie
belangrijke beslissingen moet nemen, zal
trachten de risico’s te analyseren. Daartoe
zijn ten principale drie ondersteuners aanwezig. We hebben de experts, de deskundigen, de professionals. Dan zijn er vergelijkers van bestaande maatschappelijke risico’s. Ten slotte de alom bekende kostenbatenanalisten en soortgelijke formele risico-analisten. Al deze drie methoden hebben zo hun voors en tegens.
De minst geavanceerde, maar zeer aansprekende methode van risico-analyse is
het naast elkaar zetten van bestaande
ESB 19-9-1984
maatschappelijke oplossingen, om daar uit
af te leiden hoe kennelijk risico’s worden
ingeschat en dus aanvaard (???). Ach, we
weten hoe rationed de mens, man, vrouw
en maatschappij handelt wanneer het gaat
om risico’s in te schatten en de gevolgen
van riskant gedrag op te lossen. Zo zetten
we op een pakje sigaretten dat zij schadelijk zijn voor de volksgezondheid, brengen
een nagenoeg onzichtbare tandenborstel
aan bij snoepreclame, wensen geen fluor in
het drink water, maar besteden vervolgens
grote sommen geld aan longkankerpatienten, tandartsen en kunstgebitten. Toch is
het aardig uit te rekenen dat Uw kans om te
sterven met 1 miljoenste toeneemt, indien
U respectievelijk een halve liter wijn
drinkt, 15 km fietst, 15.000 km vliegt, een
rontgenfoto van Uw borst laat nemen,
twee maanden samenleeft met een sigarettenroker, veertig eetlepels pindakaas nuttigt of 5 jaar kampeert naast een kernreactor. Neen, dergelijke rijtjes zijn amusant
en inzichtelijk, maar zetten feiten neer als
basis voor normen, verwaarlozen de wijze
waarop overheidsbeslissingen gemeenlijk
tot stand komen en zo meer.
Laten we ons doen eens adviseren door
onze experts, met hun jarenlange, op diepgaande kennis gebaseerde, ervaring. Dit is
een wijdverbreide gewoonte. Willen we
kernenergie? Even vragen aan de kernfysici. Zij blijken verdeeld. Want ook al weten
ze meer dan wie ook van de ,,ins” en
,,outs” van kernenergie, ze hebben hun eigen risicogezindheid, hun eigen persoonlijke waarden en oordelen, hun eigen belangen (ooit een directeur van een kerncentrale ontmoet die tegen was?), hun verbindingen met klanten, hun beroepsdeformaties.
Derhalve zijn de experts onmisbaar bij het
nemen van belangrijke beslissingen, maar
is het niet verantwoord hun de beslissing te
laten. Wellicht geraken we nog in de situatie dat zelfs arisen, ook een bekende groep
deskundigen, behandeld worden als zeer
kundige adviseurs, die de patient de analyse aanbieden op basis waarvan hij/zij
beslist.
Ten slotte de professionals op het terrein
van de (risico-)analyse: de kosten-batenanalisten, de besliskundigen. Goede ana-
listen laten stap voor stap zien op welke
vooronderstellingen, waarden, onzekerheden, gebrek aan informatie een risicoanalyse berust. Hun grote kracht is derhalve hun grote zwakte, want hun keizer heeft
geen kleren aan. Maar ook een kostenbatenanalyse berust op een eigen vooroordeel, dat van de economic. Persoonlijke of
baangebonden waarden kunnen al gauw
leiden to een handige, beperkte probleemstelling, waarmee grote risisco’s van
tafel vallen. Formele analyses behoeven
niet zo open, helder en doorzichtig te worden opgediend. Zo is mij jaren geleden verteld dat de Rand Corporation voor de Deltadienst een fraaie kosten-batenanalyse
maakte voor de afsluiting van de Oosterschelde. Deze denktank kwam tot de conclusie dat de doorlaatbare afsluiting, waarvoor door de Deltadienst reeds was gekozen, en die nu zo kostbaar blijkt, verkieslijk was boven een dichte dam of dijkver-zwaring. Men gebruikte daarbij in de presentatie van de uitkomst van de risicoanalyse voor gunstige conclusies de kleur
groen, voor negatieve de kleur rood.
Al blijven de methoden vol feilen, toch
zal er beslist moeten worden. Beslissers
kunnen niet bij een methode terecht. De
auteurs van het aanbevolen boek waarschuwen zelfs uitdrukkelijk: pas op! de
risico-analyse is slechts een hulpmiddel.
Beslissers zullen, mede afhankelijk van het
soort probleem, te rade gaan bij een of elk
der methoden van risico-analyse. Elke methode impliceert eigen waarden en vooroordelen. De keuze voor een methode derhalve evenzeer. Kiezen moet je tenslotte
zelf. Gelukkig maar. Er is geen objectief
beste methode. Anders kon iedereen wel
even goed belangrijke beslissingen nemen.
1) Fischhoff, Lichtenstein, Slovic, Derby en
Keeney, Acceptable risk, Cambridge University
Press, paperback 1083, 185 biz.
859