ECONOMISCH STATISTISCHE BERICHTEN
Ontcijferen
Over enkele weken zal er over de Nederlandse bevolking weer een stortvloed van cijfers neerdalen die nauwkeurig aangeven hoe het onder allerlei veronderstellingen
op korte en middellange termijn met de werkloosheid, de
inflatie, de betalingsbalans en het financieringstekort, de
lonen en de sociale uitkeringen, kortom het hele reilen en
zeilen van de economic zal zijn. Het Centraal Planbureau
stelt zijn middellange-termijnramingen bij, de Commissie
Ontwikkeling Nationale Economic van de SER brengt
kwantitatief onderbouwde adviezen uit over diverse economisch-politieke varianten, het kabinet zal tegelijk met de
Miljoenennota de economische voorspellingen voor het
komende jaar presenteren en de politieke partijen zullen
in hun verkiezingscampagnes de superioriteit van hun
programma’s met alle mogelijke cijfers trachten aan te
tonen. De argeloze leek wordt voorgehouden dat de economen heel precies hebben berekend wat er onder verschillende aannamen met de economic gebeurt en wat de
kwantitatieve effecten zijn van verschillende beleidskeuzen die kunnen worden gemaakt.
Het is duidelijk dat aan de preciese uitkomsten van economische voorspellingen, in de economische politick een
veel groter gewicht wordt toegekend dan op grond van
die cijfers verantwoord is. ledere econoom die weet hoe
cijfers worden verzameld, hoe economische modellen
worden geconstrueerd en hoe daarmee voorspellingen
worden gegenereerd, weet ook met welke grote onzekerheden deze voorspellingen zijn behept. Hoewel het CPB
wel steeds op de onzekerheidsmarges van zijn cijfers
wijst wordt in de presentatie van de resultaten toch vaak
een grote mate van exactheid gesuggereerd. Niemand zit
immers te wachten op de voorspelling dat het financieringstekort tussen de 7 en 12% zal liggen; pas als we horen
dat het 9,75 wordt, menen we wijzer te zijn geworden.
Cijfers suggereren objectiviteit en wetenschappelijkheid. Waar exacte cijfers worden gepresenteerd wordt al
snel verondersteld dat de bijkomende aanbevelingen ook
wel goed ,,onderbouwd” zullen zijn. Niets is minder waar.
Zo staan de econometrische modellen die het Centraal
Planbureau voor zijn voorspellingen gebruikt, aan
fundamentele kritiek bloot. Nadat Driehuis en Van der
Zwan in 1977 in ESB hun vernietigend oordeel hadden
uitgesproken over het Vintaf-II-model dat toen nog niet
zo lang bij het CPB in gebruik was, hebben velen daaraan
hun kritiek toegevoegd. Nog onlangs wees Ritzen in ESB
op de onomkeerbaarheid van het model, en daarmee op
de beperkte bruikbaarheid in tijden van economische
recessie 1). In zijn oratie De kunst van het bezuinigen
noemde Bomhoff grote rekenmodellenalsdievanhetCPB
zelfs ,,waardeloos” bij het evalueren van serieuze ombuigingen. In een recent interview in De Tijd kon ook
Planbureau-directeur Van den Beld zelf niet om de conclusie heen dat de voorspellingen van zijn bureau sinds
enige jaren ,,buitengewoon slecht” zijn 2).
Toch wordt er volop met cijfers geschermd. Cijfers blijken, ondanks de bezwaren die eraan kleven, overtuigingskracht te bezitten. Berg wees er onlangs in zijn column in
ESB op dat informatie in besluitvorming gebruikt wordt
om het eigen doel te bereiken 3). ledereen met ervaring in
vergaderen weet hoe belangrijk het kan zijn op het juiste
moment de juiste gegevens op tafel te brengen. Dit opent
de weg naar manipulatie met cijfers.
In een interne notitie van het CPB die onlangs in de
ESB 4-8-1982
Volkskrant werd besproken, wordt de klacht geuit dat
medewerkers van het Bureau regelmatig door ministeries
onder druk worden gezet om cijfermateriaal en analyses te
veranderen. Zeker enkele malen per jaar zou deze beinvloeding succes hebben. Wij herinneren ons nog de venijnigediscussiedietentijdevanhetaanbiedenvanhet Werkgelegenheidsplan tussen de opstellers daarvan en het CPB
werd gevoerd over de kwantitatieve effecten van het plan
voor de werkloosheid. Waar het Ministerie van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid 30.000 nieuwe arbeidsplaatsen zag, ontwaarde het CPB er maar 5.000. De laatste
schatting heeft zeker tot de ongunstige ontvangst van het
plan bijgedragen.
Terwijl het CPB zich beklaagt dat het van buitenaf
wordt gemanipuleerd, rijzen er omgekeerd ook klachten
tegen het CPB dat dit zich zelf aan manipulatie schuldig
maakt. Zo zouden de gepresenteerde beleidsvarianten in
het middellange-termijnplan De Nederlandse economic
in 1985 een allerminst complect beeld van de politieke
keuzemogelijkheden bieden. Ook is er kritiek op het feit
dat de directeuren van het Planbureau politieke uitlatingen doen die de wetenschappelijke integriteit van het
Bureau in gevaar kunnen brengen. Ten slotte zou ook de
,,timing” van de presentatie van ,,nieuwe verontrustende cijfers” niet geheel van manipulatieve overwegingen
vrij zijn.
Soortgelijke kritiek treft overigens ook ministeries. Het
Ministerie van Financien kwam het afgelopen jaar op de
meest (on)gelukkige momenten met,,nieuwe tegenvallers”
die uiteindelijk een belangrijke rol speelden in de val van
het kabinet-Van Agt II. Oud-minister Westerterp van
Verkeer- en Waterstaat bekende vorige week in De Tijd
dat hij een kwart miljard kostenstijging bij de aanleg van
de pijlerdam in de Oosterschelde verborgen hield om de
voortzetting van het project niet in gevaar te brengen. In
Den Haag is bekend dat verschillende departementen aan
het Ministerie van Financien te hoog geraamde begrotingscijfers overleggen om aan bezuinigingen te ontkomen. Wat dat betreft verschilt de situatie bij de overheid
niet wezenlijk van die in het bedrijfsleven waar SOBIvoorzitter Lakeman al jarenlang zijn eenmansstrijd voert
tegen ondernemingen die in hun jaarverslagen wel eens
een minder ,,getrouwe weergave van de financiele situatie”
willen presenteren.
Er is dus alle reden om een gezond wantrouwen tegen
cijfers aan de dag te leggen. En met economische voorspellingen is het helemaal oppassen geblazen. Door onvoorziene omstandigheden van buitenaf zijn de voorspellingen
onzeker, bovendien zijn ze door onjuistheden in de modelspecificaties onbetrouwbaar. Daarnaast kunnen de verschaffers van de cijfers de informatie bewust vervormen
om eigen doeleinden te dienen. Politici, ambtenaren, ministeries en het Planbureau spelen immers alle hun eigen
spel. U bent daarom gewaarschuwd. Laat uw gezond verstand niet wegcijferen.
L. van der Geest
1) J. M. M. Ritzen, Ter heroverweging: macromodellen, ESB,
10 maart 1982.
2) De Tijd, 9juli 1982, biz. 21.
3) E. L. Berg, Overproduce van informatie, ESB, 28 april 1982,
biz. 423.
785