Exodus
In Den Haag is een onderneming gevestigd met een kwart miljoen werknemers, die drie dingen produceert:
1. goederen, zoals defensie en openbaar bestuur, 2. inkomensoverdrachten, enerzijds aan andere bestuurslagen, b.v. doeluitkeringen aan gemeenten, anderzijds aan burgers en
bedrijven, b.v. individuele huursubsidies en WIR-premies, en 3. regelgeving, zoals belastingwetten en voorschriften om de leefomgeving tegen
verdere afbraak te beschermen. Deze
onderneming (de rijksoverheid) omvat
veertien produktie-eenheden (de ministeries). De uitgaven van dit concern
worden jaarlijks begroot in guldens.
Hoeveel produktiemiddelen (b.v. personeel) ten laste van de begroting worden ingeschakeld, is niet precies bekend. De met deze inputs door de
(rij ks)overheidsorgan isatie vervaard igde outputs kunnen niet met elkaar in
verband worden gebracht. Een belangrijke reden is dat over hoeveelheid
en kwaliteit van het produktiepakket
van de overheid onvoldoende bekend
is: minder dan een kwart van de eigen
personele en materiele bestedingen
van de rijksoverheid wordt verantwoord in een ‘prestatiebegroting’.en
dan nog met maatstaven van wisselende kwaliteit.
De volksvertegenwoordiging trekt
drie tot vier maanden uit voor de begrotingsbehandeling. Dit resulteert in de
praktijk in uiterst marginale wijzigingen. Het betreft hooguit een half procent van het begrotingstotaal. De begrotingsramingen worden vervolgens
ieder jaar opnieuw met vele miljarden
guldens overschreden. Verontrustend
is daarbij dat nagenoeg alle departementale accountantsdiensten kampen
met achterstanden bij de controle. Het
parlement maakt aan de uitgavenoverschrijdingen in verhouding weinig
woorden vuil. Dat heefl misschien ook
niet zoveel zin: de slotrekening van het
begrotingsjaar 1978 werd uiteindelijk
pas in het najaar van 1985 door de Kamer behandeld. Ter vergelijking kan
dienen dat een aan de beurs genoteerde NV binnen zeven maanden de jaarrekening aan de Algemene Vergadring
van aandeelhouders moet voorleggen.
Wie bovenstaande feiten op zich laat
inwerken, kan moeilijk om de conclusie heen dat het bedrijfsbeleid bij de
overheid voor verbetering vatbaar is. Is
een vergelijking met de situatie in het
bedrijfsleven daarbij echter wel eerlijk? Ook in de ondernemingen gaat
een hoop mis. Berichten over beleidsfouten van directies en tekortkomingen bij de produktie komen weinig
naar buiten. Waarom zou men de vuile
was buiten hangen? In vergelijking met
o A moo
particuliere bedrijven functioneert de punt van demografische veranderinoverheid in een glazen huis. De laatste gen. Het instrument kan eveneens een
stelling dient te worden gerelativeerd. belangrijke rol spelen bij de besluitvorDe meeste misstanden in de collectie- ming over de omvang en samenstelve sector komen nooit in de schijnwer- ting van de collectieve uitgaven en bij
per van de publiciteit. Mijn eigen con- de allocatie van personeelsreducties.
clusie luidt dat, gemeten aan de nor- Al is er een, overigens nog voor verbemen voor een commercieel verant- teringen vatbaar allocatiemiddel voorwoorde bedrijfsvoering, het functione- handen, in de praktijk – zo is mijn stelren van de rijksorganisatie in tal van lige indruk – hebben veel politici en
opzichten sterk voor verbetering vat- topbureaucraten huiver voor een inbaar is.
strument als de planvorming, dat
Het belang van deze vaststelling is dienstbaar is aan een rationele afwenog toegenomen door recente plei- ging van het voorzieningenaanbod op
dooien om verdergaande bezuinigin- basis van cijfers over personeel, uitgagen op de begrotingspost voor perso- ven en gebruik van voorzieningen.
neelsleden niet langerte zoeken in een
Laat ons aannemen dat de plannen
bevriezing van de ambtenarensalaris- voor (verdere) personeelsvermindesen, zoals tijdens de aflopende kabi- ring bij de rijksoverheid rijp zijn. Hoe
netsperiode, maar door een verminde- die vorm te geven? De min-2%-operaring van het volume. Dat kan gevolgen tie voor de omvang van het rijkspersohebben voor de produktie van goede- neel (gedurende de periode 1983ren, inkomensoverdrachten en regels. 1986) is slechts gedeeltelijke geVanuit de bonden van het overheids- slaagd, met name doordat ongeveer
personeel is daar direct op gewezen. de helft van het betrokken personeel
Misschien kunnen echter ook reduc- (bewust) buiten de operatie is gehouties plaatsvinden als vrucht van een den. Dit illustreert dat het een heksendoelmatiger werkwijze en andere pro- toer is om de Haagse bureaucratie
duktiviteitsverhogende maatregelen.
substantieel uit te dunnen. Anders dan
Dat onderstreept het belang dat politici bedrijven in de marktsector of de lage- gegeven de beschikbare middelen re overheid, staan de veertien Haagse
en de ombuigingstaakstelling – in produktie-eenheden niet onder exterstaat zijn om weloverwogen beslissin- ne tucht (van de markt resp. de centragen over het voorzieningenaanbod te le overheid) en beschikken ze daarnemen. Een rationele besluitvorming
naast over ruime mogelijkheden om
wordt momenteel echter hogelijk be- zich te onttrekken aan budgettaire dismoeilijkt door het al gesignaleerde ge- cipline en het streven de personeelsbrek aan relevante gegevens over in- formatie te stroomlijnen.
puts in relatie tot outputs.
Als f inanciele prikkels en de gestarte /
Sinds 1983 is een instrument opera- experimenten jneL_Eontract-rnanage- /
tioneel dat in beginsel een beter inzicht ment (ambtelijk zelfbeheert. die aope- i
kan bieden: de planvorming kwartaire TererTaan~het eJgeribelang van de be-
sector. De kwartaire sector omvat de tfpkken
overheid en de overige niet- de ertect nebben, moet voor de beoogcommerciele, grotendeels uit belastin- dti ueihoneelavbHTninciering een paargen en sociale premies betaalde demiddel worden gebruikt: de operadienstverlening, zoals onderwijs, ge- tie-Exodus. Die zou eisen dat gedurenzondheidszorg en maatschappelijke
de een kabinetsperiode elk jaar opdienstverlening. De bedoeling van de nieuw een verdieping van de Haagse
planvorming is de inzet van personeel
kantoorkolossen wordt ontruimd, zonin de kwartaire sector gelijk te laten lo- der dat vervangende ruimte mag worpen met de ontwikkeling van het ge- den betrokken. Zodoende ontstaat, na
bruik van voorzieningen. De planvor- een fase van inschikken, onvermijming houdt onder meer rekening met delijk een proces van ambtelijke
trends in het gebruik en met de demo- ‘crowding-out’. Deze variant van fysiegrafie: minder kinderen betekent min- ke ponds-pondsgewijze personeelsreder leerlingen en dus minder leer- ductie heeft niet mijn voorkeur. Een
krachten, meer bejaarden betekent planmatige aanpak, rekening houdend
meer verzorgingsuren, dus meer ge- met politieke prioriteiten en ontwikkezinsverzorgsters. Hierbij wordt uitge- ling in het gebruik van voorziengen,
gaan van een gelijkblijvende perso- valt te prefereren. Maar het zal wel op
neelsinzet per gebruiker of gebruiks- een variant van de operatie-Exodus
eenheid (in dit voorbeeld: per kind, per uitdraaien.
bejaarde).
De planvorming probeert politici ijkpunten te bieden om het aanbod van
collectieve voorzieningen te kunnen
C.A. de Kam
beoordelen, onder meer uit een oog-