Driemaal is scheepsrecht bij lockdownanalyses

Het gebeurt niet vaak, maar af en toe gaat een voorgenomen publicatie in ESB op verzoek van de auteur zelf niet door. Doorgaans is dat geen reden om ’s nachts wakker te liggen.

Maar dat de afgelopen twee maanden de enige twee artikelen die een maatschappelijke kostenbatenanalyse (mkba) van de coronamaatregelen presenteerden door de auteurs zijn teruggetrokken, heeft onze redactie toch wel even wakker gehouden.

Want het is zo’n analyse die kan vertellen of de maatschappelijke kosten van het stilleggen van de economie opwegen tegen de daarmee geredde levens (de baten). En of alternatieven, zoals de boel op zijn beloop laten of juist de lockdown voortzetten totdat het virus helemaal weg is, niet een hogere maatschappelijke welvaart opleveren.

Onzekerheid over aannames

Zelfs in de meest ideale omstandigheden is zo’n kostenbatenanalyse lastig. Om die goed te kunnen maken heb je én een epidemiologisch model nodig (voor inzicht in de verspreiding) én een betrouwbare schatting van de economische en gezondheidskosten van de lockdown (die in toenemende mate zullen oplopen naarmate deze langer aanhoudt). Daarnaast moet je beiden kunnen wegen in termen van maatschappelijke welvaart.

De huidige omstandigheden zijn verre van ideaal. De vragen mogen dan bekend zijn en de techniek uitontwikkeld, veel aannames zijn nog behoorlijk onzeker: de epidemiologen steggelen nog over de besmettelijkheid van het virus, de artsen over de dodelijkheid van de ziekte en de economen over de aard en de omvang van de naderende recessie (en de mate waarin beleid er daarbij toe doet). Ook is niet alles openbaar.

De auteur van een van de teruggetrokken artikelen motiveerde het als volgt: “[we] zijn tot de conclusie gekomen dat er te veel onzekerheid ten grondslag ligt aan vrij cruciale veronderstellingen”. Nb. Pierre Koning voorzag het vorige maand al: “economen zijn net zo voorzichtig als virologen.”

Gevolgen voor carrière

Voor de andere auteur speelde de grote politieke en maatschappelijke druk rondom de lockdownmaatregelen een rol. Dat de druk op de besluitvorming hoog is, staat buiten kijf en dat heeft gevolgen voor de vrijheid die experts voelen bij het vervullen van hun rol.

Het is namelijk vanuit beleidsmakers heel belangrijk dat experts met één mond praten. De oproep van medisch specialisten op 14 maart om de scholen te sluiten laat zien wat er gebeurt als dat niet langer het geval is; toen de specialisten het publiekelijk oneens waren met de epidemiologen, verloor de politiek haar deskundigenkompas. De maandag daarna gingen de scholen niet meer open.

Zolang het bij kritiek van een enkele deskundige blijft, kan het Kabinet of het Outbreak Management Team dat desgewenst negeren, ook als die dat bijvoorbeeld op primetime verwoordt. Maar zodra die kritiek in de openbaarheid gestut worden door een formele analyse moet men wel reageren. Dat kan inhoudelijk, maar ook met een aanval op de persoon die de kritiek uit.

Dat levert een aanzienlijk persoonlijk risico op. De auteur van het teruggetrokken artikel gaf aan het lot van Alfred Kleinknecht na zijn kritiek op het poldermodel in de jaren negentig niet te benijden (Kleinknecht kreeg daarna geen opdrachten voor contractonderzoek, hij reflecteerde daar recent over in ESB).

Geen verwijt aan auteurs

De auteurs verwijt ik niks. Zij hadden goede redenen om de analyse niet naar buiten te willen brengen. De artikelen zijn ingetrokken omdat voor de auteurs persoonlijk de baten niet opwogen tegen de kosten en risico’s van publiceren. En dat is jammer, omdat we er maatschappelijk juist heel erg bij gebaat zouden zijn als die analyses beschikbaar zouden zijn.

De keuzes over lockdownmaatregelen moeten de komende weken en maanden toch worden gemaakt. En of het nu over de versoepeling van de huidige maatregelen gaat of over hoe te handelen bij een tweede besmettingsgolf, zonder formele kostenbatenanalyse worden die keuzes op een rommeligere manier gemaakt.

Ook wegen zonder deze inbreng van economen de medische en epidemiologische argumenten wellicht zwaarder dan maatschappelijk gewenst. Dat is iets waar de Tweede Kamer van links tot rechts zijn zorg over heeft uitgesproken.

Bovendien dendert ook het publieke debat onverminderd door. En als de experts daarin niet kunnen leveren, dan zoeken journalisten wel naar mensen die van een gevatte mening hun handelsmerk gemaakt hebben.

Meer ruimte voor nieuwe analyses

Wat moet er gebeuren om de maatschappelijke en particuliere baten van het publiceren van analyses met elkaar in evenwicht te brengen? Allereerst dient het besef in te dalen dat ook experts feilbaar zijn. Zonder ruimte om vergissingen te maken, komt juist in politiek en maatschappelijk beladen dossiers open debat slecht van de grond. Dit is wat de eerste auteur tegenhield. Maar als een imperfecte analyse niet gepubliceerd wordt, is het ook niet mogelijk voor anderen om die te verbeteren.

Ten tweede is er de gerede angst dat opdrachtgevers van contractonderzoek in de toekomst afhaken. Dat is wat de tweede auteur verwoordde toen hij naar de casus Alfred Kleinknecht verwees. Dit sentiment kwam de afgelopen tijd vaker ter sprake in mijn contacten met gezondheidseconomen, die toch vooral opdrachten krijgen van de overheid. Een oplossing hiervoor is wellicht een gedragscode voor onderzoeksfinanciers, zoals Bert van Wee van de TU Delft afgelopen najaar bepleitte.

En tot slot leveren maatschappelijk relevante analyses – die niet gericht zijn op academische journals – voor academici in Nederland over het algemeen relatief weinig op. Er wordt niet voor betaald en het levert geen publicatiepunten op waarmee de academische carrièreladder kan worden beklommen. De ivoren toren in optima forma.

Driemaal is scheepsrecht

De prikkels voor auteurs veranderen kost tijd, tijd die er niet is bij het nemen van beslissingen over coronamaatregelen. De economische discipline is het daarom aan zijn maatschappelijke rol verplicht om een maatschappelijke kostenbatenanalyse te maken en die met alle onzekerheden die daarbij horen publiek beschikbaar te maken.

Hoe graag ik dat ook zou willen, ik kan de uitkomsten van die analyses helaas niet delen – de artikelen zijn ingetrokken – maar drie maal is scheepsrecht, ook voor lockdownanalyses.

Ik ben bereikbaar via lukkezen[at]economie.nl! En nieuwe bijdragen zijn welkom via ons auteursformulier.