Tien dagen zorgverlof

Tien dagen zorgverlof
Aute ur(s ):
Huizinga, F.H. (auteur)
Kuipers, B.J. (auteur)
Beiden zijn werkzaam b ij het Centraal Planb ureau. Met dank aan collega’s voor commentaar. Dit artikel is gebaseerd op een CPB-notitie die
geschreven werd op verzoek van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
Ve rs che ne n in:
ESB, 84e jaargang, nr. 4227, pagina 792, 29 oktober 1999 (datum)
Rubrie k :
Tre fw oord(e n):

Invoering van betaald zorgverlof kan de werkgelegenheid in personen vergroten. Zonder sterk positieve effecten op het
arbeidsaanbod van vrouwen daalt echter de werkgelegenheid in arbeidsjaren.
In de media is uitvoerig aandacht besteed aan de plannen van het kabinet om een recht op tien dagen zorgverlof in te voeren. Voordat
het plan van staatssecretaris Verstand de ministerraad was gepasseerd reageerde reageerde werkgeversorganisatie VNO-NCW
terughoudend. Als iedereen tien dagen volledig betaald zorgverlof zou opnemen zou dat het bedrijfsleven Æ’15 miljard kosten. Enkele
dagen later werd het plan aangepast; onbetaald zorgverlof resteerde. Vorige maand heeft het kabinet een nieuw voorstel ingediend dat
werknemers met zieke gezinsleden recht geeft op tien dagen zorgverlof met 70 % loon-doorbetaling.
In dit artikel geven we een algemene indicatie van het te verwachten gebruik van zorgverlof en de mogelijke macro-economische
gevolgen. Verder staan we stil bij de doelstelling van het kabinet om met de tien dagen zorgverlof de arbeidsdeelname te verhogen.
Gebruik
Het gebruik van zorgverlof hangt af van het aantal werknemers dat recht krijgt op de regeling (het potentiële gebruik) en van het aantal
rechthebbenden dat daadwerkelijk verlof opneemt. Het gebruik van bestaande regelingen en het gebruik van zorgverlof in het buitenland
kunnen over dit laatste informatie geven.
In potentie: veel
In het algemeen is zorgverlof bestemd voor werknemers met zieke kinderen of – naasten. De meeste kinderen zijn ieder jaar wel eens ziek.
Hierdoor wordt het aantal potentiële gebruikers voornamelijk bepaald door de grens die de regeling stelt aan de leeftijd van de kinderen.
De groep van werknemers met kinderen onder de achttien bestaat uit twee miljoen personen. Bij een leeftijdsgrens van dertien jaar
kunnen 1¾ miljoen werknemers van het zorgverlof gebruik maken en bij een leeftijdsgrens van vier jaar ¾ miljoen werknemers.
De groep ‘werknemer met zieke naaste’ is in principe erg groot. Iedereen heeft immers wel een naaste zoals partner, familie, vrienden en
kennissen, en iedereen is wel eens ziek. Als alleen werknemers met een ernstig zieke naaste recht hebben op zorgverlof, is het aantal
potentiële gebruikers aanmerkelijk kleiner. Een enquête gepresenteerd door Brouns en Grünnel geeft een indicatie 1. Hierin werd mensen
gevraagd of “iemand in hun naaste omgeving langdurig ziek is geweest” in het afgelopen jaar. Van de respondenten beantwoordde 8%
deze vraag positief. Dit zou neerkomen op een half miljoen werknemers.
Van bestaande regelingen: weinig
Van bestaande verlofregelingen wordt echter weinig gebruik gemaakt. Momenteel kent bijna de helft van de cao’s een bepaling over
calamiteitenverlof en 30% een bepaling over zorgverlof. Bij grote bedrijven maakte echter slechts 2% van de mannelijke en 3% van de
vrouwelijke werknemers gebruik van calamiteitenverlof, en respectievelijk 1¾% en ¾ % van zorgverlof, terwijl het calamiteitenverlof bij
57% van de bedrijven met een regeling volledig betaald wordt, en het zorgverlof bij 37% 2. Strenge voorwaarden zijn mogelijk een
oorzaak voor het lage gebruik. Het SCP noemt als redenen een geringe bekendheid met de regelingen, en een zekere angst bij werknemers
om minder betrokken te lijken bij het werk 3.
In het buitenland: ook weinig
Een aanzienlijk aantal landen kent al een of andere wettelijke regeling voor zorgverlof. Voor drie daarvan met grotendeels volledig betaald
verlof zijn cijfers bekend. In Duitsland en Oostenrijk is het gebruik betrekkelijk laag. Duitsland kent zorgverlof voor zieke kinderen tot en
met twaalf jaar. De duur bedraagt tien dagen per kind met een maximum van 25 dagen per jaar. In 1997 maakte naar schatting 4% van alle
werknemers gebruik van de regeling. De gemiddelde duur was drie dagen per jaar. In Zweden is de regeling ruimer en het gebruik groter.
Zowel werknemers als zelfstandigen hebben recht op zestig dagen zorgverlof voor zieke kinderen jonger dan dertien jaar. In 1996 maakte
ongeveer 17% van het aantal werkenden er voor gemiddeld zeven dagen per jaar gebruik van (zie ook de rubriek Beleid Wereldwijd in
dit nummer).

De ervaringen met bestaande regelingen in Nederland en in het buitenland geven dus aan dat het daadwerkelijke gebruik lager is dan het
potentiële gebruik. De door VNO-NCW genoemde kostenpost van ƒ 15 miljard, gebaseerd op de veronderstelling dat alle werknemers
tien dagen opnemen, lijkt dan ook onrealistisch hoog.
Effecten op arbeidsaanbod
Een van de doelstellingen van zorgverlof is het vergroten van de arbeidsparticipatie. Wat mogen we in dit verband verwachten?
Ten eerste is het met zorgverlof niet meer vaak nodig om voor een ziek kind of zieke naaste vakantiedagen op te nemen. Werknemers
kunnen daardoor meer vakantiedagen gebruiken om echt vakantie te nemen. Hierdoor zullen zij minder uren werken. Dit effect zal echter
niet in alle gevallen optreden. Een deel van de werknemers kan nu al gebruik maken van zorgverlof, zodat er voor hen weinig verandert.
Andere werknemers melden zich nu oneigenlijk ziek. Bij hen treedt er alleen een verschuiving op tussen ‘ziekteverzuim’ en zorgverlof.
Ten tweede biedt de mogelijkheid om zorgverlof op te nemen zonder inlevering van vakantiedagen extra flexibiliteit. Dit kan de
arbeidsparticipatie van met name vrouwen met jonge kinderen bevorderen. Er zijn echter redenen om terughoudend te zijn over de
omvang van dit effect: werknemers hebben al een aanzienlijk aantal flexibele vrije dagen (vakantie-, adv- en compensatiedagen) tot hun
beschikking, en werknemers die behoefte hebben aan regelmatige vrije tijd kunnen over het algemeen in deeltijd werken.
Bij betaald zorgverlof kan het arbeidsaanbod ook toenemen doordat het loon per gewerkt uur stijgt 4. Iemand die voltijd werkt (ongeveer
44 weken per jaar) zal bij een gebruik van twee weken volledig betaald verlof zijn of haar uurloon met 4¾% zien stijgen,
Dit zal nauwelijks invloed hebben op het gedrag van mannen, maar het arbeidsaanbod van vrouwen reageert wel sterk op veranderingen
in het loon. Ook hier geldt dat de mate waarin dit effect zich voordoet onzeker is. Het is niet duidelijk in hoeverre werknemers zorgverlof
als een loonsverhoging ervaren, omdat ze van tevoren niet weten of ze wel van de regeling gebruik zullen maken (dat wil zeggen of er een
ernstig ziektegeval zal optreden), en omdat het feitelijke gebruik waarschijnlijk veel lager zal zijn dan het maximale gebruik. Bovendien is
het aannemelijk dat de vraag naar potentiële gebruikers (met name vrouwen met kinderen) zal afnemen, en hun loon zal dalen, met name
als de financiering van het zorgverlof per bedrijf is geregeld. Collectieve financiering, bijvoorbeeld uit een cao-fonds, kan dit probleem
verhelpen 5.
Werkgelegenheid
De hierboven genoemde effecten op het arbeidsaanbod zijn partiële effecten. Om een idee te krijgen van de macro-economische effecten
van zorgverlof hebben we berekend wat de economische gevolgen zijn zonder rekening te houden met de nogal onzekere positieve
effecten op het arbeidsaanbod. Wel is rekening gehouden met de vermindering van het oneigenlijke ziekteverzuim. Verder hebben we
aangenomen dat het recht op zorgverlof alleen geldt voor werknemers met kinderen onder de dertien jaar of met langdurig zieke naasten.
Het potentiële gebruik in het huidige kabinetsvoorstel is wellicht wat groter maar voor het feitelijk gebruik zal dat waarschijnlijk niet al te
veel uitmaken.
We beschouwen twee uitersten: onbetaald en volledig betaald verlof. Verder bekijken we, gezien de onzekerheid omtrent het toekomstig
gebruik van zorgverlof, in beide gevallen een variant met laag en hoog gebruik.
tabel 1 geeft voor de vier varianten het veronderstelde gebruik weer voor de relevante categorieën werknemers. Zoals de tabel laat zien
zal het gebruik bij doorbetaling veel hoger liggen dan zonder doorbetaling. Bij de varianten met volledige loondoorbetaling is de lage
variant in lijn met de ervaringen in Duitsland en Oostenrijk en de hoge met die in Zweden. Dit laatste zou zich kunnen voordoen als het
zorgverlof bekendheid krijgt, en het gebruik ervan geaccepteerd raakt.

Tabel 1. Verondersteld gebruik van zorgverlof in vier varianten (percentage relevante werknemers)
Doorbetaling loon:
Gebruik:
Werknemers met kind(eren) jonger dan 13
» alleenstaand of met werkende partner
» met niet -werkende partner
Werknemers met langdurig zieke naasten
Werknemers totaal
Duur van het zorgverlof

niet
laag

100%
hoog

laag

hoog

% van de relevante werknemers
10
15
22½
0
0
15
10
15
22½
2¾
4¼
7½
dagen per jaar
2
2½
3

75
50
75
24½
5

De gevolgen van zorgverlof op middellange termijn staan in tabel 2. De effecten lopen voornamelijk via vervanging van de
verlofgangers en stijging van de loonkosten. Vervanging van verlofgangers leidt tot een stijging van de werkgelegenheid in personen en
een daling van de werkloosheid. Dit geeft een opwaartse druk op de contractlonen en lokt ook wat extra arbeidsaanbod uit.

Tabel 2. De economische gevolgen van zorgverlof op middellange termijn (acht jaar)
Doorbetaling loon:
Gebruik:

niet
laag

100%
hoog

laag

gecumuleerde effecten

hoog

Loonsom per werknemer in bedrijven
Contractloon marktsector
Werkgelegenheid (dzd arbeidsjaren)
Werkgelegenheid (dzd personen)
Arbeidsaanbod (dzd personen)
Werkloze beroepsbevolking (idem)

0.0
0.0

0.1
0.0

0
0
0

0.1
0.1

-1
1
0

0

1.3
0.8

-2
3
1

-1

-23
14
4

-2

-11

De loonkosten stijgen harder dan de contractlonen doordat werkgevers extra kosten moeten maken. Bij onbetaald zorgverlof hebben we
aangenomen dat werkgevers de pensioenpremies van verlofgangers blijven voldoen, bij volledig betaald zorgverlof dat zij een deel van
de kosten voor hun rekening nemen. Door de stijging van de loonkosten daalt de werkgelegenheid in arbeidsjaren. Per saldo resulteert
een stijging van de werkgelegenheid in personen, maar een daling van de werkgelegenheid in arbeidsjaren. Bij onbetaald zorgverlof zijn
de effecten minimaal. Door het lage gebruik hoeven werkgevers nauwelijks vervangers in dienst te nemen, en stijgen de loonkosten ook
nauwelijks. Dat geldt ook voor de variant met laag gebruik en volledige doorbetaling. Bij hoog gebruik en volledige doorbetaling zijn de
effecten wat groter.
De negatieve werkgelegenheidseffecten kunnen we beschouwen als een ondergrens. Stijgt het aanbod van vrouwen met kinderen op de
arbeidsmarkt door een grotere flexibiliteit en – bij betaald zorgverlof – een hoger uurloon, zal de werkgelegenheid in arbeidsjaren minder
dalen of zelfs kunnen stijgen Een hoger arbeidsaanbod heeft een drukkend effect op de lonen, waardoor de werkgelegenheid toeneemt.
Maar bij laag gebruik zal waarschijnlijk ook een klein arbeidsaanbodeffect passen, omdat de regeling dan blijkbaar niet zo belangrijk is.
Het arbeidsaanbodeffect zal dus met name in de variant met doorbetaling en hoog gebruik een rol spelen.
IBij een grotere doelgroep of bij misbruik kan de werkgelegenheid echter juist sterker dalen.
Besluit
Met het recht op zorgverlof wil het kabinet de arbeidsdeelname vergroten. Als dit uitsluitend inhoudt meer vrouwen met kinderen aan het
werk te krijgen, dan is aannemelijk dat het doel gerealiseerd wordt. De werkgelegenheid in personen stijgt en het arbeidsaanbod van
vrouwen met kinderen neemt waarschijnlijk toe.
Wil het kabinet tevens de werkgelegenheid in arbeidsjaren vergroten – bijvoorbeeld om de kosten van de vergrijzing op te vangen – dan
is het bereiken van de doelstelling onzeker. Zonder sterk positieve effecten op het arbeidsaanbod van vrouwen met kinderen zal bij
betaald zorgverlof de werkgelegenheid in arbeidsjaren waarschijnlijk dalen.

Thema: zorgverlof
F.H. Huizinga en B.J. Kuipers, Tien dagen zorgverlof
I. Koopmans en M.M.J. Stavenuiter, Er is méér dan zorgverlof
I. Koopmans en M.M.J. Stavenuiter, Beleid wereldwijd: Betaald zorgverlof in Duitsland en Zweden
J. de Haan en R. Inklaar, Verhandelbare tekortrechten voor de EMU

1 Zie Brouns en Grünnel, Zorgverlof inhoud en praktijk – een onderzoek naar gerealiseerd zorgverlof in Nederland, Ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1996.
2 Zie De Vries en Van Hoorn, Emancipatie in arbeidsorganisaties, Arbeidsinspectie, 1997.
3 Zie Sociaal Cultureel Planbureau, Het gezinsrapport, Vuga,1997.
4 Zie ook W. Groot en H. Maassen van den Brink, Zorgen om zorgverlof, UvA, 1999.
5 Collectieve financiering heeft echter als nadeel dat de prikkel voor de individuele werkgever om toe te zien op een juist gebruik van de
regeling zwakker is, waardoor risico op overmatig gebruik van de regeling ontstaat. Strakkere regelgeving en controle zijn dan nodig om
dat tegen te gaan. Bij gedeeltelijk doorbetaald zorgverlof, zal de prikkel tot misbruik al een stuk minder zijn.

Copyright © 1999 – 2003 Economisch Statistische Berichten (www.economie.nl)