Schaalvoordelen
H. Schreuder
Op welke schaal opereert uw onderneming? Als je deze vraag aan ondernemers stelt, krijg je vaak een antwoord
in termen van totale omzet, totale activa, of plaats op de ranglijst binnen de
bedrijfstak. “We moeten op al onze
markten behoren tot de top drie” of “Het
is onze ambitie om tot de top tien van
Europa te behoren” zijn typische uitspraken van grate ondernemingen.
Maar ook voor de kleinere en middelgrote ondernemingen is de schaalomvang weer een nijpende strategische
vraag geworden in het licht van de Europese eenwording.
Neem deze passage uit het recente
jaarverslag van een goedlopende, middelgrote onderneming: “Sphinx acht
deze schaalvergroting noodzakelijk met
het oog op verdere liberalisering van de
Europese markt in 1992. Deze zal leiden tot sterkere concentratie in en internationalisering van de keramische industrie. Enerzijds als reactie op de toenemende omvang van de grote afnemers die zich ook op Europees niveau
organiseren en anderzijds om de technologische ontwikkelingen te kunnen
bijhouden. Daarnaast acht Sphinx
schaalvergroting wenselijk om voldoende aantrekkingskrachtte blijven houden
voor capabele jonge mensen, die in toenemende mate een werkkring met een
uitdaging zoeken. De strategie is erop
gericht Sphinx met haar kernactiviteiten
sanitair, tegels en technische keramiek
een plaats bij de top in Europa te laten
innemen”.
Over welke schaal hebben we het
hier? Niet over het standaardbegrip uit
het inleidende leerboek economie. Dat
begrip verwijst naar de kosten behorend bij een bepaalde produktieomvang. Strikt genomen treden dan
schaalvoordelen op indien de gemiddelde totale produktiekosten dalen bij
een produktie-uitbreiding door een proportionele stijging van de hoeveelheden
van alle door de aanbieder gebruikte
produktiefactoren (bij constante factorprijzen). lets minder strikt genomen zijn
schaaleffecten gedefinieeerd als “economies which arise from the firm increasing its plant size”1. Zij bepalen de vorm
van de lange termijn gemiddelde kostencurve.
Voor strategisch gebruik lijkt het mij
goed drie verschillende schaalbegrippen goed te onderscheiden. Ten eerste
de produktieschaal zoals hierboven
omschreven. Ten tweede de schaal van
de overige functies. En ten slotte de
schaal van de onderneming. Bij ieder
ESB 8-8-1990
schaalbegrip behoren aparte overwegingen en verschillende strategische
opties.
Overde produktieschaal reiktde economie nuttige en bekende inzichten
aan. Om toe te kunnen treden tot een
markt, moet een onderneming de minimale fabrieksschaal kunnen halen die
concurreren toelaat. Om een strategie
van kostenleiderschap te kunnen volgen, moet(en) de fabriek(en) de optimale schaalgrootte bezitten. De optimale
schaalgrootte op korte termijn gaat op
de langere termijn vaak schuiven door
veranderende factorprijzen en de technologische ontwikkeling. Genoegzaam
bekend en strategisch goed bruikbaar.
De schaal van de overige functies is
echter maar zeer ten dele met de produktieschaal verbonden. Het kan lonend zijn om te streven naar schaalvergroting van een der overige functies
zonder de produktieschaal aan te passen. Het actuele verschijnsel van de
strategische samenwerkingen kan hierdoor vaak worden verklaard. De R&Dalliantie, de inkoopcombinatie, de marketing- en distributie-overeenkomst, het
zijn alle vormen van gezamenlijke
schaalvergroting op een specifiek functiegebied. De partners delen de voordelen van de gezamenlijke functieschaal
zonder genoodzaakt te zijn om hetzij de
produktieschaal hetzij de schaal van de
gehele onderneming aan te passen.
Samenwerkingen kunnen soms ook
over degrenzen van de bedrijfstak heen
worden gerealiseerd. Spaarbanken en
verzekeringsmaatschappijen zouden
bij voorbeeld door ‘pooling of resources’
op beleggingsgebied kunnen samenwerken zonder naar verdere integratie
te streven. Transactievoordelen kunnen
worden verkregen zonder de nadelen
van verdere integratie op de koop toe te
moeten nemen.
En tot slot dan de ondernemingsschaal, zoals door ondernemers bedoeld. Dit is een indicator van de omvang van de gehele onderneming, gesommeerd over alle produktgroepen en
activiteiten. Zij wordt daarom ook uitgedrukt in termen van omzetten, activa en
dergelijke. Dat telt makkelijker. Waarom
is die indicator belangrijk? Kostenvoordelen spelen hier hooguit een bescheiden rol. Maar zij weerspiegelt marktmacht. Macht op de commerciele markten, natuurlijk, maar ook op de politieke
markten van Den Haag en Brussel.
Macht op de arbeidsmarkt, bij voorbeeld de markt voor management.
Macht om de technologische wedloop
bij te benen. En niet te vergeten: macht
op de overnamemarkt, offensief en defensief.
Macht, dus, die wordt uitgedrukt in
het scala van mogelijkheden die de onderneming ter beschikking staan in het
strategische spel. Macht om de gewenste alternatieven in dat spel ook te kunnen realiseren. Macht om invloed te
hebben op de spelregels. Zeker wanneerde spelregels snel veranderen, zoals nu op vele markten het geval is, is
de ondernemingsschaal een machtige
indicator. Om de betekenis daarvan
goed te doorgronden is het traditionele
economische schaalbegrip van beperkte waarde.
1. A. Koutsoyiannis, Modern microeconomics, tweede druk, 1985, biz. 126.
719