97Jaargang 101 (4727) 4 februari 2016
Redactioneel ESB
W
e wisten al dat psycho –
logie de economische
wetenschap verrijkt. Om
dat idee nog eens krachtig in te pren –
ten had het bestuur van de American
Economic Association, zeg maar de
KVS van de VS, besloten dat haar
jaarlijkse economencongres deze
januari een gedragseconomische
presidential lecture verdiende. Het
woord was aan Richard Thaler. Nog
eenmaal, beloofde hij, trok hij alle
registers open om ons te overtuigen
van het nut van psychologie voor het
begrijpen van economie.
Dat deed hij met verve: we kunnen
de economische werkelijkheid niet
beschrijven door van de intelligentie
van Rogoff en de zelfbeheersing van
Gandhi uit te gaan (inderdaad), zo –
veel begrepen klassieke economen
als Adam Smith en Alfred Pareto al (verrek), zelfs als er veel
op het spel staat of bij herhaling , beslissen we vaak goed mis
(jeetje), rationele mensen en efficiënte markten en vele pro –
centen bbp aan financiële bemiddeling kunnen niet gelijktij –
dig waar zijn (ha!) en gedragseconomie verdwijnt als subdis-
cipline zodra de economische wetenschap eraan toe is om de
economie evidence-based te benaderen (geweldig ).
Thaler had de lachers op zijn hand en het gelijk aan zijn zij.
Zó sterk zelfs, dat je haast de omgekeerde waarheid vergeet:
wil psychologisch inzicht van nut zijn voor beleid, dan zijn
ook economische inzichten onmisbaar. En dan met name
het inzicht dat free lunches niet bestaan.
Zelfs niet bij de nudge, de populaire beleidsvariant die Thaler
met zijn collega Sunstein uitdacht, waarbij mensen simpele
en bruikbare informatie krijgen aangereikt, opdat ze makke –
lijker tot goede keuzes komen. Goed ontworpen reminders,
standaardopties, inzichtelijke aanvullende kosten, en positie –
ve of juist negatieve framing helpen ons aan ‘beter’ gedrag.
Toch zijn we daarmee niet perse beter af.
Vooral in markten kan de kostenpost van een nudge flink
oplopen. Na een eerste mooie gedragseffect krijgen consu –
menten vaak alsnóg de rekening gepresenteerd. Bijvoorbeeld
bij complexe tariefinformatie bij langlopende diensten als te –
lefoonabonnementen en creditcards. De aanbieders hiervan
vragen niet alleen vaste tarieven maar ook variabele, voor bo –
vengemiddeld gebruik. Maar mogelijk betalen consumenten
– net als voor de sportschool – te veel voor deze diensten
omdat ze hun toekomstige gebruik onderschatten. Om die
reden leggen overheden bedrijven steeds vaker op om alle
kosten inzichtelijk te maken, dus ook die voor toekomstig
gebruik, bijvoorbeeld op basis van het gemiddelde gebruik van vergelijkbare consumenten.
Deze nudge lijkt in eerste instantie
heel nuttig. Maar uiteindelijk kan ze
consumenten juist benadelen, omdat
zij hun aandacht bij de koopbeslis-
sing zullen verleggen naar informatie
over kosten die ze zelf niet denken
te gaan maken. Op deze en andere
vlakken (zoals bij de standaardoptie)
kan een tweede-orde-reactie het aan
–
vankelijke gedragseffect op markten
teniet doen (Spiegler, 2016).
Maar ook zonder marktreacties is
de lunch vaak niet zo goedkoop als
die lijkt. Het bewijs komt van een
veldexperiment naar een nudge tot
energiebesparing (Allcott en Kessler,
2015). Klanten in verschillende lan –
den van een bepaald energiebedrijf
krijgen jaarlijks een simpel rapportje
toegestuurd met informatie over het
verbruik van buren en met besparingstips. Dit soort infor –
matie leidt tot enorme energiebesparingen, maar ook tot
kosten voor bijvoorbeeld de aanschaf van isolatiemateriaal of
de moeite om op energieverbruik te letten. Allcott en Kessler
keken hoe groot die verborgen kosten waren. Eerst vroegen
ze klanten van het energiebedrijf te kiezen uit combinaties
van een korting (tot tien dollar) en de informatie (wel of
niet toesturen). Hieruit bleek een gemiddelde betalingsbe –
reidheid van drie dollar per consument, wat de helft van de
bespaarde energiekosten tenietdeed. Inclusief implementa –
tie- en milieukosten viel de welvaartswinst van de nudge een
vijf voud terug.
Psychologische inzichten hebben ook de Nederlandse be –
leidsdiscussies al een poosje bereikt. We hebben hier nog
net geen Behavioural Insights Team zoals in het Verenigd
Koninkrijk, maar achter de schermen is gedragseconomie
aan de lopende band onderwerp van interdepartementaal ge –
sprek, zetten beleidsafdelingen psychologiegedreven pilots
uit, en voeren overheden zelfs gedragsexperimenten uit om
te ontdekken hoe mensen écht op beleid reageren. De om –
mezwaai in de praktijk van beleidsvoorbereiding is ronduit
spectaculair en al net zo positief als een economencongres dat
psychologie omarmt. Toch is het glas daarmee pas half vol.
De andere helft raakt pas gevuld met een oude, vertrouwde,
oerdegelijke afweging van maatschappelijke kosten en baten.
LITERATUUR
Allcott, H. en J.B. Kessler (2015) The welfare effects of nudges. A case
study of energy use social comparisons. NBER Working Paper, 21671.
Spiegler, R. (2016) On the equilibrium effects of nudging. Journal of Legal
Studies, te verschijnen.
Wenk wenk welvaart
GELIJN WERNER
Eindredacteur ESB
gelijn.werner@economie.nl