Houdbaarheid overheidsfinanciën verslechtert

rijksbegroting

Houdbaarheid overheidsfinanciën
verslechtert
De regering pronkt met begrotingsoverschotten, maar die
zijn geflatteerd door de gasbaten en de conjunctuur. De
regering voert al jaren een altijd-zoet-beleid en neemt met de
koopkrachtreparatie budgettaire, economische en politieke
risico’s. De regering moet met veel zuur komen om op lange
termijn de overheidsfinanciën niet fors te laten verslechteren.

D

it artikel bespreekt de economische en
budgettaire gevolgen van het gevoerde
begrotingsbeleid onder Balkenende-IV.
Op korte termijn zou het begrotingsbeleid
de conjunctuurbeweging niet moeten versterken.
Op lange termijn moet de overheid netto vermogen
opbouwen teneinde de houdbaarheid van de overheidfinanciën te borgen en de solidariteit tussen
de generaties te bewaren vanwege de vergrijzing en
de uitputting van de gasvoorraad (Van Ewijk et al.,
2006). Vanuit deze criteria bezien, kunnen vraagtekens worden geplaatst bij het gevoerde begrotingsbeleid. Alle genoemde cijfers komen uit de Macro
Economische Verkenning 2009 (CBP, 2008), tenzij
anders aangegeven.

Nederlandse economie
De economische groei neemt sterk af van 3,5
procent in 2007, naar 2,25 procent dit jaar en naar
1,25 procent volgend jaar. Daarbij spelen klassieke
vraagfactoren die de bestedingen afremmen (De
Kam, 2008a). Uit de outputgap blijkt dat de productie in 2009 nog altijd zo’n twee procent bbp boven
de potentiële productie ligt. De vraagvertraging gaat
dus gepaard met vertraging in het aanbod waardoor
de spanning in de economie aanhoudt en inflatoire
tendensen aanwezig blijven. Gemeten aan de consumentenprijsindex stijgt de inflatie van 1,6 procent in
2007, naar 2,75 procent in 2008 tot 3,25 procent
in 2009 op jaarbasis. Lichte oververhitting is ook
nog steeds terug te vinden op de arbeidsmarkt. De
werkloosheid stijgt weliswaar licht met twintigduizend mensen. Dat is weinig gezien de groeiterugval
met een procent van het bbp. De werkloosheid
bevindt zich ruim onder de evenwichtswerkloosheid; het aantal onvervulde vacatures staat dit jaar
met 238.000 nog op recordniveau. De paradox is
dat ondanks forse groeivertraging de economie nog
steeds tegen capaciteitsrestricties blijft aanlopen,
wat consequenties heeft voor het begrotingsbeleid.

Bas Jacobs
Hoogleraar economie en
overheidsfinanciën aan de
Erasmus Universiteit
R
­ otterdam

586

ESB

Begrotingssaldo
Balkenende-IV boekt tot nu toe alleen maar begrotingsoverschotten (figuur 1). Het EMU-saldo

93(4544) 3 oktober 2008

verbetert van 0,3 procent bbp in 2007 tot 1,3
procent bbp in 2009. De regering presenteert in de
Miljoenennota ook overschotten oplopend tot 1,1
procent bbp in 2011. Gezien de gebruikte aannames
en in het licht van de recente economische ontwikkelingen lijkt dit cijfer inmiddels achterhaald. Het
is aannemelijk dat de economische groei fors lager
zal zijn dan de veronderstelde twee procent per
jaar en dat de inflatie hoger zal uitpakken dan de
0,75 procent per jaar waarvan het kabinet uitgaat.
Bovendien is nog geen rekening gehouden met de
doorwerking van de kredietcrisis: verder stijgende
kapitaalkosten bij bedrijven, hogere hypotheekrentes
voor huiseigenaren, lagere rendementen op beleggingen van huishoudens wegens dalende beurzen,
krimpende pensioenvermogens, en een verder
wegzinkende dollar waardoor de concurrentiepositie
verder verslechtert.
Volgens het coalitieakkoord wordt gestreefd naar
een structureel EMU-saldo van een procent bbp in
2011. Het structurele EMU-saldo is het EMU-saldo
gecorrigeerd voor de stand van de conjunctuur. De
conjunctuurcorrecties van zowel het CPB als de
Europese Commissie (EC) worden berekend door de
outputgap te vermenigvuldigen met de begrotings­
elasticiteit. De laatste geeft aan met hoeveel het
EMU-saldo verbetert wanneer de outputgap met een
procentpunt toeneemt.
Toepassing van de EC-conjunctuurcorrectie geeft
een structureel overschot van 1,3 procent bbp in
2009. De Miljoenennota rapporteert een vergelijkbaar cijfer. Vermoedelijk is dit de reden dat de
minister van Financiën eerder zei dat de reductie
van het financieringstekort “ver voor op schema lagâ€
(FD, 2008). Maar volgens de CPB-methode staat
het structurele EMU-saldo in 2009 helemaal niet in
de plus, maar 0,3 procent bbp in de min in 2009
(figuur 1). Het verschil tussen beide conjunctuurcorrecties bedraagt ruim anderhalf procentpunt bbp.
Economisch bezien is de EC-conjunctuurcorrectie
niet erg geloofwaardig. De EC-outputgap suggereert
een vrijwel conjunctureel-neutrale economische
situatie voor Nederland in 2009. Dat is vanwege
de oplopende inflatie, stijgende loonkosten, en
aanhoudende spanning op de arbeidsmarkt weinig
waarschijnlijk. Net als het CPB schat ook de OESO
(2008) dat de Nederlandse economie in 2008 en
2009 boven de potentiële productie draait (ruim
een procent bbp) en dat de outputgap in 2009 zelfs
verder oploopt. Daarnaast houdt de CPB-correctie
rekening met de timing van de belastingontvangsten en de overheidsuitgaven, want de meevallende

groei in 2007 en 2008 sijpelt nog vertraagd door
in de begrotingen van 2008 en 2009. Ook is de
CPB-conjunctuurcorrectie plausibeler dan die van
de EC omdat het CPB de outputgap berekent met
empirisch betere schattingen voor de productiefunctie, exacter de arbeids- en kapitaalinput meet,
geen ad-hocloonvergelijking toepast en rekening
houdt met de doorwerking van beleid op de structurele werkloosheid (Kranendonk, 2003). De CPBconjunctuurcorrectie valt bovendien aanzienlijk
groter uit dan in de middellange-termijnramingen
voor de kabinetsperiode (CPB, 2007). De economische groei in 2007 en 2008 ligt boven de veronderstelde trendmatige groei van twee procent per
jaar. Ook daalt de structurele groei vanwege hogere
kapitaalkosten en olieprijzen. In de MLT-ramingen is
bovendien de outputgap fors onderschat met 1,25
procent in 2007 aflopend naar nul in 2011. Tot slot
corrigeert het CPB het structurele saldo ook voor
incidenteel lagere afdrachten aan de EU.
Alle conjuncturele aanpassingen kennen grote
onzeker­ eden, omdat niet goed van tevoren kan
h
worden voorspeld hoe groot de invloed van de
c
­ onjunctuur zal zijn. En dat is zeker nu het geval,
gezien de grote economische onzekerheden. Maar
zelfs met deze kanttekening is het niet waarschijnlijk dat de afspraak wordt gerealiseerd om in 2011
met een structureel overschot van een procent bbp
te eindigen. Bovendien is ook het structurele EMUsaldo geen goed criterium om het begrotingsbeleid
op te beoordelen. De toename van de gasbaten kan
de gehele toename van het EMU-overschot verklaren: een stijging van een procent bbp tussen 2007
en 2009. Het zogenaamde robuuste financieringssaldo corrigeert het feitelijke saldo niet alleen voor
de stand van de conjunctuur maar ook voor de gasbaten en het rentesaldo. Al in 2007 is een forse verslechtering van het robuuste saldo met 0,7 procent
bbp te zien, doordat de uitgavenplafonds niet werden
toegepast en minister Bos lijken in de kast aantrof,
nagelaten door zijn voorganger Zalm. Het robuuste
financieringstekort verslechtert daarna nog eens met
0,9 procentpunt bbp, van –1,2 procent bbp in 2007
en 2008 naar –2,1 procent in 2009 (figuur 1).
Zelfs indien de conjunctuurcorrectie helemaal wordt
weggelaten, verbetert het robuuste saldo niet tussen
2007 en 2009. De cijfers voor het robuuste saldo
zijn in strijd met het heersende beeld dat de regering eerst-zuur-dan-zoet beleid voert. Eigenlijk voert
de regering al drie jaar lang altijd-zoet beleid.
Onder Balkenende-IV wordt de onder Zalm ingezette
trend van verslechteringen van de overheidsfinanciën
gestaag voortgezet. De verbetering van het feitelijke
EMU-saldo tussen 2007 en 2009 is geflatteerd
door de gasbaten (een procent bbp) en de hoogconjunctuur (0,9 procent bbp). Het saldo van de rente
verandert nauwelijks. Bos heeft dus alle budgettaire
wind mee gehad, net als Zalm in de jaren negentig. Als alle conjunctuur- en gasmeevallers waren
gebruikt voor tekortreductie, zou het EMU-overschot
in 2009 2,2 procent bbp zijn geweest.

Koopkrachtreparatie
De centrale gedachte achter de Zalmnorm is het laten werken van de automatische stabilisatoren en het verlaten van actieve conjunctuurpolitiek. Daar wordt
in 2009 mee gebroken via afstel van de btw-verhoging en verlaging van de WWen ziektenkostenpremies; dit alles om de koopkracht te repareren. Dat is niet
heel verstandig. De koopkracht wordt uitgehold door de hoge inflatie vanwege
de hogere olie-, grondstoffen- en voedselprijzen. Daar kan de regering niets aan
doen. Het zou beter zijn geweest als Nederland de koopkrachtdaling gewoon
zou accepteren. Koopkrachtreparatie geeft slechts uitstel van koopkrachtverlies,
geen afstel. In 2009 wordt het koopkrachtverlies in de private sector op de
collectieve sector afgewenteld. Maar in 2010 en 2011 wordt de koopkrachtreparatie grotendeels teruggedraaid met circa twee miljard euro aan lastenverzwaringen, bijvoorbeeld via hogere ziektenkostenpremies en de bevriezing van
de heffingskorting. De vraag is of dat politiek haalbaar is. Zal de regering bij
economisch ongunstig tij en vlak voor de volgende Kamerverkiezing de bevolking
durven te confronteren met zuur na het zoet? Natuurlijk kan de overheid altijd
uit inkomenspolitieke overwegingen de laagste inkomensgroepen compenseren.
Maar uitgerekend sommige van die groepen staan, afgaande op de gebruikelijke
koopkrachtplaatjes, nog in de min.
Vanwege de hoge inflatie en krapte op de arbeidsmarkt bestaat angst voor
een loon-prijsspiraal. Maar met de koopkrachtreparatie jaagt de overheid de
b
­ estedingen aan en versterkt daarmee de spanningen op de arbeidsmarkt, waardoor de kans op een loon-prijsspiraal toeneemt. De lastenverlichting vergroot
ook het arbeidsaanbod en zorgt voor loonmatiging. Daardoor nemen capaciteitsproblemen af en vermindert het gevaar van een loon-prijsspiraal, maar het netto
effect blijft ongewis. Mocht Nederland alsnog in een klassieke recessie belanden
met overwegend vraaguitval, dan pakt de lastenverlichting in 2009 goed uit,
omdat feitelijk een anti-cyclische stabilisatiepolitiek wordt gevoerd.

Houdbaarheid
Noch de MEV noch de Miljoenennota geeft uitsluitsel over de netto bijdrage van
Balkenende-IV aan de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. Houdbaarheid
betekent dat op lange termijn voldoende geld in kas komt om alle overheidsvoorzieningen te kunnen blijven betalen zonder toekomstige lastenverzwaringen
of bezuinigingen. Het CPB (2007) berekende eerder dat de houdbaarheidswinst van maatregelen na 2011, waaronder de geleidelijke fiscalisering van de
AOW-premies voor aanvullende pensioenen boven de 18.000 euro, al verdampt
gedurende de regeerperiode vanwege de verslechteringen in het robuuste saldo
tot aan 2011. Netto was de bijdrage van Balkenende-IV aan de houdbaarheid al
nihil bij aantreden (Bovenberg en Jacobs, 2007).
De nieuwe cijfers van het CPB wijzen op een forse verslechtering van de houdbaarheid, wat opnieuw in tegenspraak is met wat de Miljoenennota suggereert.
Na verwerking van de maatregelen van Balkenende-IV is een robuust saldo van
Figuur 1

EMU-saldo, structureel EMU-saldo en robuust EMU-saldo 1994–2009.
2

% bbp

1
0
-1
-2
-3
-4
-5

’94

’95

’96

’97

’98

EMU-saldo

’99

’00

’01

’02

Structureel EMU-saldo

’03

’04

’05

’06

’07

’08

’09

Robuust EMU-saldo

Bron: CPB Macro Economische Verkenning 2007 (2006), CPB Macro Economische
Verkenning 2009 (2008)

ESB

93(4544) 3 oktober 2008

587

2,4 procent bbp in 2011 nodig om houdbare overheidsfinanciën te realiseren
(CPB, 2007). Dat saldo staat nu op –2,1 procent bbp. In 2009 is het verschil,
het zogenaamde houdbaarheidstekort, 4,5 procent bbp. Geraamd wordt dat het
robuuste saldo in 2010 en 2011 nog met ongeveer 0,9 procent bbp verbetert
(CPB, 2007). De regering maakt ook 0,3 procent bbp weer goed met extra
lastenverzwaringen na 2009. Daarnaast valt de eenmalige correctie voor de
EU-afdrachten na 2009 vermoedelijk weg (0,3 procent bbp). Het robuuste saldo
in 2011 zal dan uitkomen op ongeveer –0,6 procent bbp. Het houdbaarheidstekort verbetert ook met 0,1 procent bbp na 2011 door de hogere geraamde
opbrengst van de Bosbelasting. Netto blijft het houdbaarheidstekort in 2011
naar schatting op ongeveer 2,7 procent bbp steken. Dat tekort was geraamd
op 2,2 procent bbp bij aanvang van Balkenende-IV (CPB, 2007). Naar schatting is circa drie miljard euro (0,5 procent bbp) aan extra houdbaarheidswinst
nodig om te voorkomen dat de houdbaarheid van de overheidsfinanciën tijdens
Balkenende-IV niet verslechtert. Overigens is ook deze schatting onzeker
vanwege de forse conjunctuurcorrectie. Desondanks is de kans reëel dat de
regering niet een derde van het houdbaarheidstekort wegwerkt, zoals oorspronkelijk in het Coalitieakkoord afgesproken, maar het houdbaarheidstekort met bijna
een derde groter maakt. Naar eigen zeggen volgt de regering het trendmatige
begrotingsbeleid en reageert niet tussentijds op verslechteringen in het robuuste
EMU-saldo; door de onzekere conjunctuurcorrectie is het robuuste EMU-saldo
volgens de regering ongeschikt als sturingsvariabele. Maar dit geldt evenzeer voor
het structurele EMU-saldo en daar stuurt de regering wel op. Het trendmatige
begrotingsbeleid is dan een excuus om de structurele verslechteringen tijdens
Balkenende-IV, ook al zijn die in mindere mate terug te voeren op het gevoerde
begrotingsbeleid, door te schuiven naar de volgende regeerperiode.

Gas en gasfonds
Door de gasbaten worden de magere begrotingsprestaties al jarenlang verbloemd. Het verkopen van gas is hetzelfde als het verkopen van bezittingen; het
overheidsvermogen wordt uitgehold, waardoor er minder overblijft voor toekomstige generaties. Publieke consumptie is bovendien niet structureel gedekt met
belastingen, maar met tijdelijke gasbaten. Mede door de uitputting van de gasvoorraad heeft Nederland een houdbaarheidsprobleem in de overheidsfinanciën.
De Kam (2008b) en Wierts en Schotten (2008) van De Nederlandsche Bank
stellen voor om de gasbaten te storten in een investeringsfonds (sovereign-wealth
fund) dat de gasbaten belegt in de financiële markten. De overheid kan vervolgens over de rendementen van het gasfonds beschikken. De regering verwees
dit idee direct naar de prullenmand. De kabinetsvisie bevat twee misverstanden.
Ten eerste, de overheid kan altijd lenen op de kapitaalmarkt om overheidsinvesteringen of uitgaven te financieren en is daarvoor niet aangewezen op de
gasbaten. Ten tweede, politici investeren vaak in onrendabele projecten, zie de
vele beleidsrampen met prestigieuze infrastructuurprojecten zoals de Betuwelijn,
de HSL-Zuid, en de zeesluis in IJmuiden. Wierts en Schotten (2008) schatten
dat van elke gaseuro zeventig cent wordt uitgegeven en niet wordt geïnvesteerd.
Hoewel een gasfonds voorkomt dat gasbaten worden uitgegeven, is tegelijkertijd
een harde financieringsregel vereist voor overheidsinvesteringen. Politici kunnen
immers altijd meer schulden maken en die wegstrepen tegen het vermogen in
het gasfonds, zonder dat er iets wezenlijks verandert aan de netto vermogenspositie van de overheid. Onafhankelijke kosten-batenanalyses van het CPB moeten
uitwijzen hoe groot het rendabele deel is van de overheidsinvesteringen waarvoor
mag worden geleend. Het onrendabele deel dient met hogere belastingen te
worden gefinancierd om verslechteringen van de netto-vermogenspositie van de
overheid te voorkomen (Jacobs, 2007).

Structurele hervormingen
De economie kampt met capaciteitsproblemen op korte termijn, en op lange
termijn met problemen vanwege de vergrijzing. Om die problemen te beperken
moet het arbeidsaanbod toenemen, maar de regering gaat structurele hervormingen in de arbeidsmarkt uit de weg, zoals ook blijkt uit de impasse rond het ontslagrecht. De loonkostensubsidies voor kwetsbare werknemers zijn prima, maar

588

ESB

93(4544) 3 oktober 2008

blijven een lapmiddel. Het werkelijke probleem, de
verstoringen in de loonstructuur, blijven voortbestaan
waardoor kwetsbare werknemers moeilijk aan de bak
komen. Hervormingen in de arbeidsmarkt, sociale
zekerheid en loonvorming blijven urgent om de outsiders toegang te verschaffen tot de arbeidsmarkt.
Ook de vergrijzing vraagt om veel verdergaande
hervormingen. De regering verdient alle lof voor het
begin met de fiscalisering van de AOW-premies,
maar de winst daarvan wordt grotendeels weer
weggegeven met de doorwerkbonus, waarvan werknemers van 62 jaar en ouder profiteren. Jongeren
moeten worden voorbereid op een hogere pensioenleeftijd om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën te vergroten. Maar de kosten van de vergrijzing
mogen niet eenzijdig op de jongeren worden afgewenteld om de solidariteit tussen de generaties te
borgen. Daarom moeten welvarende ouderen worden
voorbereid op hogere bijdragen aan de AOW en de
gezondheidszorg voordat het te laat is.

Conclusie
De regering geeft in de Miljoenennota een te rooskleurige voorstelling van zaken. De spanning op
de arbeidsmarkt en de turbulentie in de economie
zorgen voor budgettaire en economische risico’s. De
doelstelling voor een structureel overschot van een
procent bbp raakt uit beeld. Het houdbaarheids­
probleem in de overheidsfinanciën wordt bij de
huidige inzichten fors groter, niet kleiner. De regering
zou structurele maatregelen moeten nemen om te
voorkomen dat ze de overheidsfinanciën niet slechter
achterlaat in 2011 dan waarmee ze begon in 2007.
De politieke vraag is echter of de regering in de
aanloop naar de verkiezingen en bij een neergaande
conjunctuur de moed heeft om na jaren van zoet nog
zuur te presenteren.
Literatuur
Bovenberg, A.L. en B. Jacobs (2007) Bos moet tijdig keuzes
maken. De Volkskrant, 4 oktober 2007.
CPB (2006) Macro Economische Verkenning 2007. Den Haag: CPB.
CPB (2007) Actualisatie economische verkenning 2008–2011. CPB
Document No. 151. Den Haag: CPB.
CPB (2008) Macro Economische Verkenning 2009. Den Haag: CPB.
Ewijk, C. van, N. Draper, H. ter Rele, E. Westerhout en J.
Donders (2006) Ageing and the sustainability of Dutch public
finances. Bijzondere Publicatie 61. Den Haag: CPB.
Het Financieele Dagblad (2008) Koopkracht werkenden gaat
vooruit, 29 augustus 2008.
Jacobs, B. (2007) De Zalmnorm en het begrotingsbeleid
1994–2007. Tijdschrift voor Openbare Financiën, 1.
Kam, F. de (2008a) De smalle marges van het begrotingsbeleid.
ESB, 93(4544), 582–585.
Kam, F. de (2008b) Gasbaten: beleggen of investeren?. NRC
Handelsblad, 9 augustus 2008.
Kranendonk, H. (2003) Het structureel EMU-saldo: de methoden van
het CPB en de Europese Commissie vergeleken. CPB Memorandum.
Den Haag: CPB.
Tweede Kamer der Staten Generaal (2008) Nota over de Toestand
van ’s Rijks Financiën. Vergaderjaar 2008–2009, 31700, Nr. 1.
OESO (2008) OECD Economic Outlook 83 database 2008. Parijs:
OESO.
Wierts, P. en G. Schotten (2008) De Nederlandse gasbaten en
het begrotingsbeleid: theorie versus praktijk. DNB occasional
studies 6, No. 5. Amsterdam: De Nederlandsche Bank.