Een groeimarkt voor gezond voedsel

Een groeimarkt voor gezond voedsel
Aute ur(s ):
Sjauw -Koen-Fa, A.R. (auteur)
De auteur is werkzaam b ij de Stafgroep Economisch Onderzoek van Rab ob ank Nederland.
Ve rs che ne n in:
ESB, 85e jaargang, nr. 4281, pagina 936, 17 november 2000 (datum)
Rubrie k :
Monitor
Tre fw oord(e n):
nieuw e, markten

Voedingsmiddelen met een gezondheidsaanspraak, ‘functional foods’, vormen een nieuwe groeimarkt. Wat zijn de bronnen van die
groei en het perspectief van functional foods?
De relatie tussen voeding en gezondheid is niet nieuw. Nieuw is wel een omslag in het denken over voeding en gezondheid, namelijk
dat niet voeding als geheel, maar de afzonderlijke ingrediënten met een actieve rol ten aanzien van gezondheid centraal staan. In de
‘oude’ voedingsleer ging men er vanuit dat met een goed samengesteld, evenwichtig en gevarieerd totaalpakket de gezondheid het
meest gediend is. In het nieuwe paradigma ligt de nadruk op een actieve bijdrage die afzonderlijke levensmiddelen en ingrediënten
hebben voor de gezondheid.
Het verhoogde gezondheidsbewustzijn beperkt zich niet tot ouderen die met het levenseinde worden geconfronteerd, maar strekt zich uit
tot jongere groepen in de samenleving. Daarbij wordt het traditionele ‘medische model’, dat gebaseerd is op het diagnostiseren en
behandelen van ziektes, vervangen door een zogenaamd ‘functioneel medisch model’, dat wil zeggen een levenswijze die de risico’s van
een verouderend lichaam (pro)actief probeert te voorkomen. Het gezondheidsstreven is niet louter gericht op bestrijding van ziekten en
de dood zonder meer, maar vooral ook op een zichtbare gezondheid: een esthetisch verantwoord en fit lichaam.
Definitie functional foods
‘Functional foods’, in gewoon Nederlands ook wel ‘gezondheidsbevorderende voeding’ genoemd, zijn traditionelevoedingsmiddelen
(zoals brood, rijst, melk, yoghurt, sla en appels), waaraan één of meerdere extra eigenschappen of componenten zijn toegevoegd waaraan
substantiële positieve effecten op de gezondheid of op specifieke lichaamsfuncties worden toegeschreven. Hierbij valt te denken aan
zaken als jezelf fit voelen, helder kunnen denken en het versterken van het immuunsysteem van het lichaam.
Voorbeelden van voedingscomponenten met een gezondheidsaanspraak zijn: lycopeen (zou prostaatkanker voorkomen), vitamine E (zou
lichaamscellen tegen oxidatie beschermen), foliumzuur (zou de kans op darmkanker verkleinen), jodium (zou krop voorkomen) en cafeïne
(zou het cognitieve vermogen verbeteren).
Voorbeelden van functional foods zijn: energiedranken, speciale voeding voor sporters, probiotische zuivelproducten (dit zijn producten
waaaraan goedaardige bacteriën zijn toegevoegd), zoetwaren en voedingsmiddelen die verrijkt zijn met vitamines, ballaststoffen,
mineralen en spoorelementen, speciale vetzuren of speciale melkzuurbacteriën.
Naast functional foods bestaan er ook voedingssupplementen, ‘novel foods’ of ‘nutraceuticals’ genaamd, zoals vitaminen, mineralen,
vetzuren en aminozuren, die als drank, capsules, pillen of poeders verkocht worden door drogisterijen en reformwinkels. Een derde
categorie ‘gezondheidsproducten’ omvat klinische voeding, die gebruikt wordt in ziekenhuizen en bij speciale diëten.
Technologie
Voedingsmiddelen zijn een bron van vitaminen, vetzuren, aminozuren en mineralen. Deze beïnvloeden de gezondheid van de consument
en zijn op één of andere wijze nuttig voor de cellen of de cellulaire weefsels van ons lichaam, waardoor deze langer vitaal blijven. Er zijn
aanwijzingen dat er in de levende natuur (voornamelijk in planten) tienduizenden componenten aanwezig zijn waarvan wij het bestaan
nog niet weten, laat staan dat het effect daarvan op ons lichaam bekend is. In de komende jaren verwacht de wetenschap echter dit
geheim van de natuur verregaand te kunnen ontrafelen. Eén van de belangrijkste ontwikkelingen op dit gebied is kennis over de
genetische eigenschappen van alle soorten organismen. De complete erfelijke informatie van mens, plant, dier en micro-organisme is of
wordt in kaart gebracht. Op basis van deze informatie kan men de werking en samenhang van de genen gaan ontleden. Hierdoor zal men
veel beter in staat zijn om het natuurlijk aanwezige biologische vermogen in een organisme duurzaam en optimaal te benutten. Dit opent
bijvoorbeeld de weg om het gehalte aan stoffen (vitaminen, mineralen, vetzuren en dergelijke) dat reeds aanwezig in een plant is te
verhogen. Recente voorbeelden hiervan zijn tomaten met extra vitamine C en rijst met vitaminen A en ijzer. Ook kan men met de kennis
over het genoom de relatie tussen voedsel (voedingscomponenten) en allergie en effecten op bepaalde cellulaire functies verklaren.
De grens tussen medicijnen en voedingsmiddelen zal door deze kennisontwikkeling vervagen. Medicijnen zullen gericht zijn op
gezondheid op de korte termijn, terwijl voedingsmiddelen gericht zullen zijn op gezondheid voor de lange termijn, met name vermindering

van de veroudering. De ontwikkeling van de kennis over werking en samenhang van erfelijke eigenschappen, mede in relatie tot
voedselcomponenten, ‘genomics’ genoemd, zal een enorme impuls kunnen geven aan functional foods 1. Met name de gezondheidszorg
en de agrarische en voedingsmiddelensector zullen hiervan profijt hebben.
Marktaspecten
Marketing
Functional foods bieden de mogelijkheid om in te spelen op de trend naar meer geïndividualiseerde consumptiepatronen. Ze moeten
aansluiten op veranderingen in de gezondheid van individuele consumenten als functie van genetische aanleg, leefomstandigheden en
veroudering. Bovendien maken functional foods het de individuele consument mogelijk om meer controle uit te oefenen op de eigen
gezondheid. Dit sluit aan bij de heersende trend naar welzijnsbewust gedrag door consumenten en bij de vergrijzing van de bevolking.
Producenten van functional foods leggen in hun communicatie met de consument dan ook ondermeer de relatie tussen functional foods
en het belang van een gezonde levensstijl. Verwacht wordt, dat de markt voor functional foods met name te vinden is in het
leeftijdssegment van consumenten van twintig jaar en ouder.
Omzet
De wereldjaaromzet van functional foods wordt geschat op circa $ 32 miljard (1999), waarvan ongeveer tweederde deel wordt gerealiseerd
in de VS en circa tien procent in de EU. Voor 2004 verwacht men, dat de wereldomzet van functional foods zal zijn toegenomen tot boven
de vijftig miljard dollar; een stijging van ruwweg 66 procent ten opzichte van 1999.
tabel 1 geeft een overzicht van de omzet van de belangrijkste categorieën functional foods in de diverse landen van de wereld. In Europa
vormen zuivelproducten (melkproducten met toevoegingen van calcium, vitaminen, probiotica enzovoort) met bijna tweederde aandeel
de belangrijkste categorie. Geschat wordt dat zuivelconcerns, zoals Danone, Nestlé en Sodiaal, een marktaandeel hebben van
respectievelijk 24, 9 en 6 procent.

Tabel 1. Omzet belangrijkste categorie functional foods per land/regio 1995-1999, miljoenen dollars
Land
Japan
Canada
VS
Australië
België
Denemarken
Finland
Frankrijk
Duitsland
Noorwegen
Nederland
Oostenrijk
Zweden
Zwitserland
VK
totaal

categorie

1995

probiotische zuivel
bakkerij-producten
bakkerij-producten
kant en klare graanproducten
zuivel
zuivel
probiotische zuivel
zuivel
sportdranken
zuivel
zuivel
zuivel
zuivel
probiotische zuivel
kant en klare graanproducten

22

333
520
230
4
88
7
47
7
599
9341

823
502
6552
387
21
22
274
524
240
16
165
47
79
43
726
13655

1999

561
9755
331
19
52

Bron: Euromonitor, Eurofood, 3-2-2000.

Nederland
In ons land brengt een aantal voedingsmiddelenbedrijven functional foods onder een merknaam op de markt. tabel 2 geeft een overzicht
van de belangrijkste Nederlandse bedrijven op het gebied van functional foods. Via acquisitie en overname van gerenommeerde
bedrijven in de functional foods- en nutraceuticalssector, proberen grote, traditionele bedrijven zich een positie op de internationale
markt te verwerven. Men beoogt met deze strategie de groeimogelijkheden en de betere marges die de markt van gezondheidsvoeding
biedt, te benutten.

Tabel 2. Nederlandse bedrijven met functional foods
bedrijf
Campina Melkunie
CSM
Friesland Coberco Dairy Foods
Kelderman Broodspecialisten
Numico
Remia
Ton Puts Speciaalprodukten

product/merknaam
Campina, Mona
Karvan Cevitam, King,
Sportlife, Roosvicee
CoolBest, Friesche Vlag,
Hollandia
Kelderman
Extran, Olvarit,
Zonnatura
Remia
Delight-line

Unilever
Wessanen

Becel, Dextro, Sense
Athlon, Gaylord Hauser,
Vivis

Bron: Food and Agribusiness Research/Rabobank International

Om een voorsprong in de markt voor gezondheidsvoeding te kunnen bestendigen, verrichten de bedrijven gerichte
onderzoeksinspanning. Zo heeft Numico een onderzoekslaboratorium op het gebied van functional foods in Wageningen opgezet waar
circa tweehonderd personen werkzaam zijn. Unilever beschikt over een ‘health institute’ met circa 150 onderzoekers.
In 1998 werd het Technologisch Topinstituut Voedselwetenschappen opgericht, waarin onderzoeksinstellingen en bedrijven waaronder
Unilever, Cebeco Groep, COSUN, AVEBE en de NZO (Nederlandse Zuivel Organisatie) samenwerken op het gebied van
voedseltechnologie, waarbij voeding en ziekten het zwaartepunt vormen. Dit instituut wordt gefinancierd door overheid, bedrijfsleven en
onderzoeksinstituten.
Wat het nieuwe vakgebied ‘genomics’ betreft, wordt in de OESO in de komende jaren voor miljoenen euro’s in onderzoek en ontwikkeling
gestoken. De VS lopen daarin vooraan, terwijl in Japan, Oostenrijk en Duitsland geheel nieuwe genomics onderzoeks- en
ontwikkelingscentra worden opgericht. Voor de Nederlandse economie vormt kennis een belangrijk concurrentiewapen. Nederland
beschikt over gerenommeerde onderzoeksinstituten op medisch-, biologisch-, agrarisch- en voedingsmiddelengebied, die als basis
kunnen dienen voor het ontwikkelen van genomics. In Nederland is echter sprake van een versnippering van kennis over tal van
instituten. Dit vormt een belemmering voor een grootschalige en breed opgezette aanpak. Wetenschappelijke instellingen hebben
daarom kort geleden een plan neergelegd bij de betrokken ministers. Zij pleiten voor vorming van een consortium waarin
kennisinstellingen en bedrijven participeren en waarbinnen het genomics-onderzoek tot bloei kan komen.
Op basis van de positie van Nederland op de wereldmarkt worden vijf speerpunten van de Nederlandse genomics onderkend:
ontwikkeling van voedingsmiddelen tegen veroudering; milieuvriendelijke en gezonde plantaardige producten; gezonde en verbeterde
voeding; veilig en gezond voedsel door industriële micro-organismen; welzijn van dieren en veilige dierlijke producten. Functional foods
zijn met name te vinden in de eerste drie categorieën.
Dilemma’s en barrières
Producenten van functional foods hebben een neiging om zoveel mogelijk gezondheidsclaims te leggen, zonder echter daadwerkelijk op
het gebied der geneesmiddelen terecht te komen. Het is namelijk zowel in Nederland als in andere EU-landen wettelijk verboden medische
aanspraken voor eet- en drinkwaren te stellen. Voedingsmiddelen vallen in Nederland onder de Warenwet en diverse daaraan
gekoppelde Warenbesluiten en -regelingen, terwijl geneesmiddelen gereguleerd worden door de Wet op de Geneesmiddelenvoorziening.
Nutraceuticals kennen sinds 1995 een eigen (zelf)reguleringssysteem, namelijk de Code Aanprijzing Gezondheidsproducten.
Indien een voedingsmiddelenproducent de gezondheidsaanspraak als een stellig gegeven presenteert, zijn wetenschappelijke bewijzen
vereist. Deze blijken echter over het algemeen moeilijk te vinden, omdat de wetenschap nog niet zo ver is, of omdat klinische proeven te
kostbaar zijn. Om de gezondheidsaanspraak te staven via klinische proeven, zijn namelijk omvangrijke investeringen vereist. Voor de
voedingsmiddelenindustrie vormt dit een barrière. In de farmaceutische industrie is met het ontwikkelen en op de markt brengen van een
nieuw geneesmiddel gemiddeld $ 500 miljoen gemoeid. Deze industrie heeft echter een omvangrijk onderzoeks- en ontwikkelingsbudget
(tien tot twintig procent van de omzet vergeleken met de één tot twee procent van de voedingsmiddelenindustrie). Ook liggen de
handelsmarges van geneesmiddelen veel hoger dan die van de voedingsmiddelen. Met het oog hierop zullen de voedselproducenten
afzien van heldere, expliciete gezondheidsclaims en zullen zij hun gezondheidsbevorderende producten bijvoorbeeld aanprijzen met
globale toespelingen in de reclame. Kwaliteitscontrole schiet hierdoor zijn doel voorbij.
Ook doemen er allerhande vragen op juridisch, politiek en ethisch gebied op, waaronder gevaar voor vervaging van de grenzen tussen
voedingsmiddelen en geneesmiddelen en bescherming van de consument tegen misleiding. In de praktijk is de situatie extra
gecompliceerd, doordat het juridisch onderscheid tussen medische en gezondheidsaanspraken niet helder is geformuleerd en ruimte laat
voor een grote grijze zone.
Perspectief
Het lange-termijn succes van functional foods hangt sterk af van de onderbouwing van de werkzaamheid en veiligheid van de
componenten. De toegenomen kennis over genomics zal de onderbouwing van gezondheidsclaims in de toekomst makkelijker en minder
kostbaar maken.
Ook de regelgeving rond gezondheidsaanspraken is voor het succes van groot belang. Harmonisatie daarvan op internationaal niveau is
gewenst om het marktpotentieel te kunnen benutten. Meningsverschillen tussen consumentenorganisaties en producenten van
functional foods over de gezondheidsaanspraken accentueren, dat er een dringende behoefte is aan een heldere wet- en regelgeving 2.
Met betrekking tot deze regelgeving wordt op dit moment op Europees niveau gewerkt aan hanrmonisering van regels, bijvoorbeeld op
het gebied van novel foods.
De toegang tot de markt van functional foods is weggelegd voor kennisgedreven industriële bedrijven in de voedingsmiddelenbranche.
Dit zijn in principe de grote bedrijven (zie onder meer tabel 2) maar er is, gezien de relatief jonge markt, ruimte voor kleine initiatieven. Om
de ontwikkeling van functional foods te stimuleren, wordt er door sommige deskundigen gepleit voor het invoeren van een tijdelijk
exclusief gebruiksrecht (patentering), waarmee de ontwikkelingskosten kunnen worden terugverdiend.
Bij dit alles blijft wel de vraag of de huidige consument op een werkelijke doorbraak van functional foods en de bijbehorende technologie
zit te wachten. Hiervoor moet hij of zij immers bereid zijn om ondermeer zijn eigen genetische paspoort te (laten) bepalen, zijn of haar

eetpatroon hierop af te stemmen, de genetische modificatie-technologie te accepteren en aanzienlijk meer voor zijn of haar voedsel te
betalen. Vele consumenten zijn hierop nog niet voorbereid

1 Genomics is een nieuw vakgebied dat zich richt op het blootleggen, begrijpen en benutten van de biologische functie en samenhang
van het genetisch materiaal aanwezig in de cellen van alle levende organismen.
2 Een bekende casus is het proces dat de Consumentenbond tegen twee zuivelfabrikanten aanspande. De aanklacht was, dat een
reclametekst op een product een toespeling bevatte op medische aanspraken. De gewraakte tekst luidde “Helpt het cholesterolgehalte te
verlagen”. De tekst “Past in een cholesterolverlagend dieet” zou wel mogen, omdat deze slechts een toespeling op
gezondheidsaanspraken maakt.

Copyright © 2000 – 2003 Economisch Statistische Berichten (www.economie.nl)