Een druk op de knop
Onbegrijpelijk die opwinding over werk. Volledige
werkgelegenheid is toch geen enkel probleem? Het
kan zelfs op twee manieren: van overheidswege of
via de markt. De overheid kan altijd voor iedereen
een baan regelen. In Oost-Europa deden ze dat, vóór
de val van de Berlijnse muur. Nu hebben ze daar nog
meer werkloosheid dan wij. Ook een vrije, volmaakte arbeidsmarkt kan iedereen aan werk helpen. Elke
dag tot aan het einde der tijden zal de mens wakker
worden met een hoofd vol onbevredigde behoeften.
Elke ochtend ontbijt op bed bij voorbeeld. Er is oneindig veel werk mogelijk, zij het niet allemaal tegen
riante beloning, want niet alle behoeften zijn even
dwingend. Toch doen we het een noch het ander.
We willen het volle plan noch de vrije markt, want
volledige werkgelegenheid heeft een prijs.
Volledig van bovenaf geplande werkgelegenheid
betekent dat mensen wel een baan hebben maar niet
altijd werk. Ze lopen te niksen of produceren spullen
die de consument niet hoeft. Werk is nuttig en produktief als het voldoet aan de behoeften van de samenleving. Een baan alleen om werklozen bezig te
houden is bezigheidstherapie.
De prijs die we betalen voor gepland werk, voor werkverschaffing, voor
het loskoppelen van behoeften en werk, is verspilling van arbeid.
Ook de volledig vrije markt heeft een prijs. In
een markteconomie is de vraag naar arbeid afgeleid
van de behoeften en die zijn er talloos veel miljoenen. Zeker als we er maar een habbekrats voor hoeven te betalen. In zijn film Ava!on, over het leven
van immigranten in Baltimore laat regisseur Barry Levinson kort iemand in beeld komen die zijn boterham verdiende met het inlopen van nieuwe schoenen voor rijke mensen. Wie ooit blaren aan zijn
voeten heeft gelopen met mooie nieuwe toch knellende schoenen, begrijpt dat het hier gaat om zeer
nuttig werk. Zo is er nog veel meer te bedenken, niet
alleen in de persoonlijke sfeer. Maar we praten dan
over banen zonder aanzien, zonder zekerheid, zonder vreugde, voor een armoeloon. Werk dat niet
meer past, asociaal werk. De volledige werkgelegenheid van de vrije markt heeft een ethische prijs.
Omdat we de volledige werkgelegenheid van het
plan en de markt niet willen, gaan we er tussenin zitten. Naarmate we verder weg gaan van de markt of
het plan wordt echter de inactiviteit groter. Dat is in
een eenvoudig plaatje weer te geven. Trek een lijn
van markt naar plan. Noem de kant van de markt het
nulpunt (0% overheid) en de andere kant waar het
plan zit, is dan 100 (pure, onverdunde overheid).
Voor elk punt op die lijn geven we het werkloosheidsniveau aan. In de eindpunten is er volledige
werkgelegenheid en daartussen voor de mengvormen, zit een werkloosheidsberg
die oploopt naarmate we verder van de eindpunten verwijderd zijn.
Denk voorlopig aan de werkloosheidsberg
als een
eentoppige berg, zoals Mount Fuji. Hij begint bij het
E5B 4-5-1994
dal van de markt, loopt op naar de
besneeuwde top met piekwerkloosheid en daalt dan weer naar het dal
van het plan. Met Mount Fuji is het
oplossen van de werkloosheid heel
simpel: of we skieën naar beneden
naar de markt, door flexibilisering
van de arbeidsmarkt, verlaging van
de wig, invoeren van het ministelsel enz. Of we ‘hanggliden’ naar de
100% overheid door aan het bestaande systeem meer regulering
toe te voegen, b.v. via creatie van
werk in de kwartaire sector, werkgarantieplannen, het belasten van ontslag of het opleggen van arbeidstijdJJ.M. Theeuwes
verkorting. In allebei de richtingen werkt het.
Elk stapje in de richting van de markt of het
plan is een stap in de goede richting. Mount Fuji is
een ‘first best’ -wereld. Mooi, maar te simpel.
De werkelijkheid is geen Fujiberg. De werkelijkheid is ‘second best’. Elke stap gaat wel naar beneden, maar niet altijd in de goede richting. De
werkelijkheid tussen plan en markt is een woeste
bergketen: een Himalaya met toppen en dalen. In dit
hooggebergte van de inactiviteit leiden vele wegen
naar een dal maar is de weg uit het gebergte zoek. In
de Himalaya is elke oplossing slechts een deel oplossing, omdat het verlagen van de werkloosheid
slechts een van de vele doelstellingen is. We kunnen
de werkloosheid aan de ene kant wel laten zakken
maar dan stijgt aan de andere kant de sociale ongelijkheid, of daalt de groei of de koopkracht, of denderen er dag en nacht treinen door de Betuwe.
We hebben ons tussen markt en plan genesteld
omdat we de verspilling van het plan en de immoraliteit van de markt willen vermijden. Omdat er nog
meer is dan werk alleen hebben we voor spelregels
gekozen die onze overlegeconomie en onze sociale
zekerheid regelen en waardoor de oersoep van onze
economie is gestold tot een geaccidenteerd landschap met pieken en dalen. We krijgen de werkloosheid die we hebben gekozen. We kiezen spelregels
en die spelregels vertalen de technologische vernieuwingen, de wispelturigheid van de consument en de
invloed van de wereldeconomie in een gemiddeld
werkloosheidsniveau.
Aan het eind van de rit is de gemiddelde Nederlandse werkloosheid een politieke keuze van de Nederlandse bevolking. De burgers hebben afgelopen
dinsdag voor een nieuwe regering gekozen en die
schrijft een nieuw regeerakkoord waarin de spelregels worden bijgesteld, misschien zelfs veranderd.
De burgers hebben dus deze week voor een nieuw
structureel niveau van de werkloosheid gekozen.
Werkloosheid zat vroeger in het stemhokje aan het
einde van het potlood, nu is het vaak alleen maar
een druk op de knop.