De Sovjetunie en de energieprijzen
PROF. DR. M. J. ELLMAN*
Ten gevolge van de twee wereldwijde olieprijsschokken
van 1973/1974 en 1979/1980 en het bezit van eigen natuurlijke hulpbronnen is de Sovjetunie voor haar inkomsten van
harde valuta zeer afhankelijk geworden van de olie- en gasexport. Dit wordt gei’llustreerd in de label.
Tabel. De opbrengst van de export van energie als percentage van de totale exportopbrengsten van de Sovjetunie uit
handel met het ontwikkelde Westen
1980
1981
1982
72,4
77,9
77,4
Bron: Wharton Econometric Forecasting Associates, Outlook for East-West trade and external financial situation of the Soviet Union and Eastern Europe during 1983-87. Cemratly
planned economies current analysis, jg. II. nrs. 102/103.
Zoals af te lezen valt uit de tabel behoort de Sovjetunie tot
de categorie landen, zoals Saoedi-Arabie, Mexico, Venezuela, Iran enz., die in de handel met het Westen voor de inkomsten van harde valuta hoofdzakelijk afhankelijk is van de export van olie en gas. Dit leidt tot de ironische constatering
dat na meer dan vijftig jaar socialistische planning, voor wat
betreft haar handel met het Westen, de Sovjetunie in de positie van een monocultuureconomie volgens het model van
vele derde-wereldlanden is beland, d.w.z. voor haar buitenlandse valuta vrijwel alleen afhankelijk is van de export van
een enkele grondstof met een sterk fluctuerende prijs 1). Bovendien is de Sovjetunie, net als Nigeria en Mexico, maar in
tegenstelling tot de Golfstaten, een land met een hoog absorptievermogen. Met het stijgen van de wereldenergieprijzen stijgt, met een kleine vertraging, de import van de Sovjetunie. De Sovjetunie is niet in staat geweest om met de ruilvoetwinst in de jaren zeventig continu een overschot op de
betalingsbalans te bewerkstelligen en een aanzienlijke netto
crediteurpositie bij de internationale banken te verkrijgen.
In feite had de Sovjetunie al in 1981 en 1982geringe tekorten
op de handelsbalans met het ontwikkelde Westen en bezat zij
eind 1982 een netto schuld aan het Westen van ongeveer $ 9
mrd.
Een scherpe daling van de prijs van energie op de wereldmarkt zou een zeer ongunstig effect hebben op de inkomsten
van de Sovjetunie van harde valuta. Een daling van bij voorbeeld een derde van de exportprijs van olie en gas zou een daling van ongeveer een zesde van de inkomsten aan harde valuta veroorzaken. Dit betekent dat een scherpe daling van de
prijzen van energie op de wereldmarkt voor de Sovjetunie
een ernstige verslechtering van de ruilvoet en een dramatische achteruitgang van de betalingsbalans zou veroorzaken.
De Sovjetunie zou spoedig in een betalingsbalanscrisis terechtkomen, net als andere landen met een hoge absorptie.
Hoe zou de Sovjetunie hierop reageren?
Een mogelijkheid zou zijn de met harde valuta te betalen
import aanzienlijk te verminderen. Dit zou op verschillende
manieren kunnen gebeuren, bij voorbeeld door op de import
te besnoeien en/of door exporteurs naar de Sovjetunie over
te halen Sovjet-goederen als betaling te accepteren. Een daling van de import zou een ongunstig effect hebben op de investeringen en de consumptie in de Sovjetunie. Het eerste effect zou de voltooiing van een aantal investeringsprojecten
kunnen ophouden. Het tweede effect zou de arbeidsproduktiviteit negatief kunnen beinvloeden.
244
Een andere mogelijkheid is de export te vergroten. De Sovjetunie exporteert een aanzienlijke hoeveelheid goud. Ook
zou men de export van olie en gas kunnen vergroten. Gelijktijdig met de prijsdaling van deze produkten zou de Sovjetunie kunnen proberen de geexporteerde hoeveelheden te vergroten om het prijseffect tegen te gaan. Deze mogelijkheid
werd benut in 1982 toen de 5-10% prijsdaling (t.o.v. het
voorgaande jaar) meer dan gecompenseerd werd door een
verhoging van het exportvolume met 22-33%. Het lijkt echter waarschijnlijk dat m.b.t. aardolie de beperkingen van de
produktie- en distributiecapaciteit en de behoeften van de
binnenlandse economic en van haar bondgenoten in de
Comecon een aanzienlijke stijging van de geexporteerde hoeveelheden zullen verhinderen. Voor aardgas ligt de situatie
anders door de stijgende produktie. zodat een verhoging van
de export van gas mogelijk is. De Sovjetunie zou ook kunnen
proberen de export van wapens te vergroten. De wapenexport is al aanzienlijk en is een van de weinige industrieprodukten van de Sovjetunie met goede vooruitzichten voor
groei op de wereldmarkt.
Weer een andere mogelijkheid is het afsluiten van meer leningen. De kredietwaardigheid van de Comecon-landen is
echter al laag en een sterke daling van de energieprijzen zou
de kredietwaardigheid van de Sovjetunie nog verder verminderen. Een aanzienlijke verhoging van het aantal leningen
van het internationale bankwezen lijkt dus onwaarschijnlijk.
Leningen op overheidsniveau, bij voorbeeld exportkredieten
van Westeuropese landen, behoren aan de andere kant wel
tot de mogelijkheden. De daling van de energieprijzen heeft
de onderhandelingskracht van West-Europa ten opzichte
van de Sovjetunie aanzienlijk versterkt. Dit kan politieke
consequenties hebben.
De potentiele betalingsbalanscrisis komt na vier jaar stagnatie van de Sovjet-economie 2). Na de Poolse depressie van
1979-1982, die hoofdzakelijk een betalingsbalanscrisis was
in een systeem van centrale planning, doemt het onheilspellende gevaar van een soortgelijke depressie op voor de Sovjet-economie. Omdat de Sovjetunie minder afhankelijk van
buitenlandse handel dan Polen is en vooral omdat de Sovjetindustrie veel minder afhankelijk is van Westerse onderdelen
en halffabrikaten dan de Poolse industrie, lijkt een depressie
van het Poolse type echter zeer onwaarschijnlijk. Desalniettemin zou het ruilvoetverlies, in combinatie met de aanbodof knelpuntmultiplicator (tenzij deze wordt gecompenseerd
door een of meer goede oogsten), in 1983 of 1984 de eerste
daling van het Sovjet nationaal inkomen sinds 1963 kunnen
veroorzaken.
* De auteur is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Dank
is verschuldigd aan Wharton Econometric Forecasting Associates
voor het gebruik van hun Centrally planned economies current analysis-series. Ook dank ik E. Dirksen voor zijn nuttig commentaar. De
vertaling is verzorgd door E. Visser.
1) De Sovjetunie verdient slechts 65 a 70% van haar harde valuta
door middel van handel met het Westen. De Sovjetunie verkrijgt ook
harde valuta door handel met het Zuiden en de andere Comecon-landen. Ook in deze handel, in het bijzonder met andere Comecon-landen, levert de export van energie een groot gedeelte van de verdiensten op.
2) M. Ellman, Did Soviet economic growth end in 1978?, in J.
Drewnowski (red.), Crisis in the East European economy, Londen.
1982. Nederlandse vertaling, Internationale Spectator, juli 1982.
Dit sombere vooruitzicht zal ongetwijfeld de binnenlandse
economische politiek van de Sovjetunie bei’nvloeden. Het
lijkt waarschijnlijk dat de nieuwe Sovjet-leiders een of andere duidelijke politiek zullen ontwikkelen om de situatie aan
te pakken. Veel commentaren in het Westen hebben Andropov geprezen als een mogelijke liberaal, de beschermer van
Kadar en de potentiele pleiter voor doorvoering van hervormingen van het Hongaarse type in de Sovjetunie. Deze mogelijkheid kan zeker niet geheel worden uitgesloten. Echter,
de crisis in de kapitalistische wereld en de activiteiten van de
man die lange tijd hoofd van de staatsveiligheidsdienst was
en die in de jaren zeventig met succes de pogingen om onafhankelijke maatschappelijke organisaties op te richten onderdrukte, wijzen in een andere richting. Zo ook de eerste
stappen van Andropov. Hoewel hij een aantal prijzen op 1
februari 1983 aanzienlijk heeft verhoogd, heeft hij uitdrukkelijk ontkend (in zijn januari-rede voor de arbeiders in Moskou) dat prijsstijging de algemene methode zou worden om
tekorten op te heffen. De commentaren in de Sovjet-pers zijn
in de laatste maanden erop gericht geweest de tekorten toe te
schrijven aan de handelaars op de zwarte markt, corruptie en
de slechte arbeidsdiscipline. Om de arbeidsproduktiviteit te
verhogen heeft de politie in de steden gecontroleerd waarom
tijdens normale werktijd winkelende mensen niet op hun
werk waren. In de gepubliceerde versie van zijn bijeenkomst
met de arbeiders van Moskou luidt het sleutelwoord ,,discipline” 3). Alles bij elkaar lijkt Andropov niet de kandidaat
die economische hervormingen in de industrie doorvoert.
Het lijkt veel waarschijnlijker dat corruptie, onbekwaamheid, traagheid en dronkenschap aan de kaak gesteld zullen
worden. dat er opgeroepen zal worden tot een grotere discipline en tot het veelvuldiger gebruik van administratieve methoden, zoals het op grote schaal invoeren van veranderingen in het kader en/of de herinvoering van het systeem dat
tussen 1940 en 1956 in gebruik was, waarbij arbeiders alleen
met toestemming van de onderneming waar ze op dat moment werkten, van baan mochten veranderen. Dergelijke
maatregelen zouden geen enkele bijdrage aan de oplossing
van de economische problemen kunnen leveren, maar zouden wel de indruk bij de bevolking kunnen wekken dat hun
leiders serieus bezig zijn met het verhelpen van de duidelijk
nen zijn. Het embargo van Carter op graanexport naar de
Sovjetunie was bedoeld om de Sovjetunie te dwingen Afghanistan te verlaten. In plaats daarvan lijkt het belangrijkste
gevolg te zijn geweest dat de Sovjetunie was genoodzaakt
krachtige pogingen te ondernemen de eigen landbouw te verbeteren. Het is nauwelijks waarschijnlijk dat bij voorbeeld
een vergroting van de Sovjet-export van wapens of gas of een
verzoening tussen West-Europa en de Sovjetunie in de bedoeling van Washington ligt.
Ten tweede zal de totstandkoming van de controversiele
Sovjet-Westeuropese gaspijpleiding ernstig worden bemoeilijkt. Hoewel de kosten van deze pijpleiding niet zijn veranderd, zijn de te verwachten opbrengsten gedaald en is het belang ervan voor importeurs van energie in een tijd van overvloed van energie op de wereldmarkt verminderd. De wereldmarkt zou zo effectiever zijn dan de druk van de regeringReagan om dit immense project te vertragen.
Ten derde zal binnen de Comecon de onderhandelingspositie en het inkomen van de Sovjetunie worden aangetast,
terwijl die van de olie-importerende landen verbetert. In
combinatie met de overschotten op hun lopende rekening,
die de laatste momenteel boeken, zou dit hun huidige miserabele kredietwaardigheid aanzienlijk verbeteren. Voor
landen zoals de DDR, Roemenie en Hongarije komt deze
ontwikkeling als een geschenk uit de hemel.
Ten vierde zal door de te verwachten aanzienlijke vermindering aan inkomsten van harde valuta voor de Sovjetunie
de landen in de derde wereld relatief steun van dit land
Ten vierde zal door de te verwachten aanzienlijke vermindering aan inkomsten van harde valuta voor de Sovjetunie
de steun van dit land aan landen in de derde wereld relatief
zwaarder gaan drukken. Dit opent de mogelijkheid voor het
Westen te proberen landen als Angola, Mozambique, Ethiopie. Cuba en Vietnam hun huidige houding in de buitenlandse politiek te veranderen door een geschikte combinatie
van steun en dreigementen.
Er moet worden opgemerkt dat vanuit het gezichtspunt
van de Sovjetunie de situatie niet alleen sombere kanten
heeft. Hier zijn drie redenen voor. Ten eerste wordt een aanzienlijk deel van de Sovjet-energie verkocht op contractbasis
en niet op de vrije markt, zodat de verkregen prijs niet on-
zichtbare problemen.
middellijk reageert op de prijsfluctuaties van de vrije markt.
De verslechtering van de voedselvoorziening in de laatste
jaren heeft een wijdverbreide onvrede bij de bevolking van de
Sovjetunie veroorzaakt. Een verdere achteruitgang (bij voorbeeld het snijden in de voedselimport als gevolg van het tekort aan harde valuta) zou de situatie verscherpen. Als de
autoriteiten er niet in slagen de schuld op handelaars op de
zwarte markt, speculanten. imperialisten, dronkaards, luie
Ten tweede kan de dating van de energieprijzen tijdelijk of
slechts gering zijn. Als de wereldeconomie weer opleeft in
1984, of als er een politieke explosie rond de Golf of elders
plaatsvindt, dan zullen we te zijner tijd misschien geconfronteerd worden met een nieuwe snelle prijsstijging, zoals in
1973/1974 en 1979/1980. In de tussentijd zijn misschien een
aantal of alle leden van de OPEC in staat de prijsdaling af te
zwakken. Ten derde bestaat een groot deel van de import
van de Sovjetunie uit graan en andere voedselprodukten. Als
de Sovjetunie goede oogsten heeft in 1983 en 1984, zal het
mogelijk zijn de import drastisch te verminderen zonder negatieve gevolgen voor de binnenlandse produktie of voor de
consiimptie. Het zou zeer vermetel en bijzonder onwaarschijnlijk zijn te veronderstellen dat de Sovjetunie ieder jaar
een slechte oogst heeft. Bovendien zouden efficiente hervormingen in de landbouw, die verspilling tegengaan en die het
nemen van initiatieven bevorderen. een groot gedeelte van
de import overbodig maken. Efficiente agrarische hervormingen leveren, zoals blijkt uit ervaringen in China en Hongarije, weinig politieke kosten op en aanzienlijke politieke
opbrengsten. Dit zal Andropov aanspreken en kan (indirect)
Reagans gift aan de bevolking van de Sovjetunie zijn.
arbeiders, joden, liberate intellectuelen enz. te schuiven, zou
deze ontwikkeling kunnen uitmonden in rellen of stakingen.
De ernstige verslechtering van de Sovjet-economie zal mogelijkerwijs belangrijke internationale politieke gevolgen
hebben. Ten eerste betekent dit een belangrijke overwinning
voor de regering-Reagan. Vanuit een keynesiaans oogpunt
leek het door het kabinet-Reagan gevoerde beleid volstrekt
waanzinnig. Maar er zijn ook andere kanten aan deze politiek, met name ten opzichte van de Sovjetunie. Aan de ene
kant hebben de VS door de verhoging van de militaire uitgaven de Sovjetunie gedwongen hetzelfde te doen en hebben zij
zo een belangrijke last op de Sovjet-economie gelegd. Aan de
andere kant hebben zij door de verergering van de wereldrecessie de grondstoffenprijzen omlaag gedrukt en de positie
van olieproducerende landen, en daarmee de exportinkomsten van de Sovjetunie, aangetast. De politiek van de regering-Reagan ten opzichte van de Sovjetunie staat nu op de
rand van een geweldig succes. Er moet echter worden opgemerkt dat dit succes gevolgen kan hebben die geheel anders
zijn dan bedoeld waren en zelfs ongewenst voor de VS kun-
ESB 16-3-1983
M. J. Ellman
3) Pravda, 1 februari 1983.
245