De Sovjeteconomie
in een recessie?
Volgens de officiate statistieken
groeit de Sovjeteconomie met een zeker, zij het niet spectaculair, percentage. Met bnp wordt verondersteld te zijn
gestegen met 5% in 1988 en 3,5% in de
eerste helft van dit jaar. Zoals bekend is
de procedure van correctie voor prijsstijgingen en het bepalen van de reele
groeivoeten, die in de officiele Sovjetstatistieken gebruikt wordt, niet voldoende. Gezien het feit dat de inflatie
nu ongeveer 10% per jaar beloopt, is dit
een ernstige tekortkoming. De leidende
Sovjet criticus van de officiele macroeconomische groeistatistieken is G.
Chanin. Hij heeft geschat dat de Sovjeteconomie tijdens de tweede helft van
vorig jaar begonnen is in te krimpen en
dit jaar zal afnemen met 4-5%1.
Als het waar is zou dit zeker een
dramatische ontwikkeling zijn. Maar is
het de waarheid? De beperkte gepubliceerde statistieken over de ontwikkeling in dit jaar geven inderdaad de indruk dat de economie op zijn best stagneert. Volgens het officiele rapport over
de resultaten van de eerste helft van dit
jaar2 is het vrachtvervoer met 1 % gedaald, het aantal afgebouwde huizen
dat centraal gefinancierd is, daalde met
4%, de produktie van kolen daalde met
2%, van olie met 3%, van staal met bijna
1% en van auto’s met 9%. Speciaal de
daling met 2% van het vrachtvervoer
per spoor is erg belangrijk. Onder Sovjet omstandigheden zijn de totale produktie en de hoeveelheid per spoor vervoerde vracht zeer nauw aan elkaar
gerelateerd. Naast het halfjaarlijkse
rapport over de vervulling van het plan
is er nog meer versnipperde informatie
die erop wijst dat afnemende produktie
nu een ernstig probleem is. Een aantal
jaren lang zijn de suikertekorten een
vervelend kenmerk geweest van het
dagelijkse Sovjetleven. Dit werd officieel toegeschreven aan een verhoging
van de vraag die veroorzaakt werd door
het illegaal destilleren van wodka. Onlangs werd echter onthuld dat de belangrijkste oorzaak een vermindering
van de produktie was. In 1988 daalde
de produktie van suiker met 12%3.
Stijgende tekorten_______
Wat heeft deze mislukking van de
officiele pogingen om acceleratie van
de groei (oeskorenie) te bereiken, veroorzaakt? Er lijken twee mogelijkheden
te zijn. De ene is dat de stijging van de
tekorten een negatief effect heeft gehad
op de arbeidsproduktiviteit. Stijgende
tekorten hebben twee belangrijke effecten. Ten eerste verlagen ze de reele
lonen. Collier heeft geschat dat de tekorten in de DDR in 1977 een verlaging
van het reele loon van 13% veroorzaakt
hebben4. Tekorten in de Sovjetunie zijn
tegenwoordig (waar op veel plaatsen
distributiesystemen bestaan voor eerste levensbehoeften) duidelijk veel ergerdan in de DDR in de jaren zeventig,
dus het is te verwachten dat het cijfer
nog veel hoger is dan 13%. Volgens de
toespraak van de bekende econoom
Sjmeljov in het Congres van Volksafgevaardigden in Moskou in juni bedraagt
het ongeveer een derde5. Dit cijfer klinkt
plausibel in het licht van de schattingen
van Collier, hoewel het niet zeker is of
het gebaseerd was op serieuze berekeningen of op een gissing. Omdat tekorten altijd hebben bestaan in de Sovjetunie, zou het onterecht zijn het totaal
van dit verlies aan potentieel reeel inkomen toe te schrijven aan perestrojka.
Desalniettemin is het duidelijk, omdat
de tekorten tijdens perestrojka zijn toegenomen, dat een deel van deze daling
van de reele inkomens onlangs heeft
plaats gevonden. Ten tweede maken de
tekorten het dagelijks leven veel zwaarder. De tijd die besteed had kunnen
worden aan huiselijke of vrije-tijdsactiviteiten moet nu gewijd worden aan het
proberen schaarse produkten te be1. Novoie Vremia, nr. 30, 1989.
2. Pravda, 29juli 1989.
3. Potsjemoe nje chvataet sachara?,
Pravda, 12augustus 1989. In eendiscussie
in Den Haag op 26 September, georganiseerd door de FEM-executive club en het
Nederlands Gesprek Centrum, heeft de bekende Sovjeteconoom Aganbegyan ontkend
dat de Sovjeteconomie zich in een recessie
bevindt. Volgens hem wordt de situatie wat
betreft de totale output gekenmerkt door
stagnatie of lage groei. Hij heeft de werkelijke groei geschat op 0-1%. Hij zei ook dat de
situatie erger is dan een recessie omdat de
Sovjeteconomie zich momenteel in een crisis bevindt (bedoeld wordt de crisis op de
markt voor consumptiegoederen en het tekort op de staatsbegroting).
4.1. L. Collier jr, Effective purchasing power
in a quantity constrained economy: an estimate for the German Democratic Republic,
The Review of Economics and Statistics, vol
LXVIII, nr. 1, februari 1986.
5. Pravda, 9 juni 1989.
1057
machtigen en het onderhandelen met
de eigenaars daarvan. Dit is tijdverspilling en bovendien een bron van ergernis. De verhoogde tekorten en het
zwaardere dagelijkse leven hebben de
arbeidsproduktiviteit zonder twijfel verlaagd (en zijn bovendien een van de
oorzaken van de stakingen die onlangs
hebben plaats gevonden).
De andere mogelijke oorzaak van de
recessie vormen de slecht doordachte
pogingen de economie te hervormen.
Ondernemingen meer autonomie geven in een monopoliesituatie met acute
tekorten leidt niet tot een grotere bevrediging van de consumenten. Het leidt
tot inflatie en verkleining van de produktie. Waarom zouden ondernemingen de
moeite nemen om meer te produceren
als het gemakkelijker is om minder te
produceren en het noodzakelijke inkomen te verwerven door de prijs te laten
stijgen, wat de klanten wel moeten accepteren omdat ze geen alternatief
hebben? Zoals een woordvoerder van
het onlangs opgerichte Verenigd Front
van Russische Hoofd- en Handarbeiders terecht heeft opgemerkt, werken
de ondernemingen tijdens de hervormingen volgens het principe ‘beter minder maar duurder’6. De noodzaak voor
macro-economisch evenwicht als conditie voorsuccesrijke economische hervormingen is bekend7, maar is niet in
acht genomen in de Sovjetunie toen in
1987 het hervormingspakket werd aangekondigd.
Het is onmogelijk met de huidige beschikbare kennis de schuld tussen
deze twee oorzaken te verdelen.
Impopulaire maatregelen
Hoe zal de situatie zich naar alle
waarschijnlijkheid ontwikkelen? Nu al
voorspellen enige economen een grote
depressie, die te vergeliiken is met die
in Polen van 1979-1982 . Het is duidelijk dat als de economische politiek het
land blijftdestabiliseren, deze mogelijkheid niet mag worden uitgesloten. Ik
ben echter geneigd te denken dat dit
zeer sombere scenario een terugkoppeling via het politieke systeem over het
hoofd ziet. De leiders hebben al een
pakket bezuinigingen aangenomen in
maart van dit jaar dat aantoont dat zij in
ieder geval de noodzaak inzien van het
verlagen van het begrotingstekort (geschat op 13% van het bnp in het begin
van 1989)9. Verdere drastische bezuinigingen zijn te verwachten in het plan
en de begroting voor volgend jaar. In
zijn oproep op de televisie aan de natie
op 9 September waarschuwde president Gorbatsjov het publiek dat de overheld een drastisch programma had
voorbereid en zou presenteren op het
aanstaande Congres van Volksafge-
1058
vaardigden om de financiele onevenwichtigheden te lijf te gaan10. Hij maakte duidelijk dat deze maatregelen niet
erg populair zullen zijn. Vooral vier
maatregelen zullen zeer waarschijnlijk
problemen veroorzaken. Ten eerste zijn
de autoriteiten van plan een lening uit
te geven tegen 5%, via de werkplek11.
Daar de inflatie op het moment tweemaal dit percentage bedraagt, komt dit
neer op een reele rentevoet van -5%
per jaar en zal dus nauwelijks aantrekkelijk zijn. Als bovendien het intekenen
op deze lening in de praktijk verplicht
zal blijken te zijn, komt dit neer op een
significante daling van het loon. Ten
tweede kunnen de drastische verminderingen in het geplande investeringsniveau voor volgend jaar in combinatie
met de vermindering van de strijdkrachten leiden tot een werkloosheidsprobleem voor sommige groepen en in
sommige gebieden. In Midden-Azie bestaat het probleem van jeugdwerkloosheid reeds en de radicale herstructurering van de economie zal dit probleem
alleen maar verergeren. Dit zal waarschijnlijk de nu al alarmerende situatie
omtrent de misdaad nog verslechteren.
Ten derde is inmiddels een maatregel
van kracht die bedoeld is het gevaar
van een loon-prijsspiraal te voorkomen.
In de eerste helft van 1989 bedroegen
de loonsverhogingen op jaarbasis 10%
en de prijsverhogingen op jaarbasis ook
circa 10%. Vanaf begin oktober zijn er
sterk negatieve prikkels (zeer hoge belastingen) op ondernemingen die loonsverhogingen uitbetalen van meer dan
3%. Grote populariteit onder werknemers kan deze maatregel niet verwachten. Ten vierde kan ook het nieuwe partiele stakingsverbod ontevredenheid
veroorzaken.
De huidige periode is een periode
van een wankel evenwicht tussen een
overheid, wier economische politiek tot
nu toe gefaald heeft de beoogde resultaten te bereiken, en een bevolking die
steeds meer politiek actief en ontevreden wordt. Het overheidsbeleid van acceleratie van de groei heeft gefaald. Het
overheidsbeleid van economische hervormingen heeft tot nu toe de levensstandaard van de Russische arbeiders
niet weten te verhogen. De huidige
overheidsplannen voor een drastisch
herstructureringsbeleid (om het aandeel van de consumptie in het nationaal
inkomen te vergroten, de aandelen van
investeringen en militaire uitgaven te
verkleinen en om het begrotingstekort
te verkleinen) zullen impopulaire
aspecten hebben (zie boven). Een van
de meest in het oog lopende resultaten
van het falen van viereneenhalf jaar
perestrojka om de levensstandaard van
de Russische arbeiders te verhogen,
gecombineerd met de mogelijkheden
stakingen te organiseren en onafhankelijke organisaties op te richten, is wel
het opwekken van een Russische arbeidersbeweging die tegen de economische hervormingen is gekant. Dit
heeft nu al geleid tot voorstellen die de
mogelijkheden voor de activiteiten van
cooperaties (die pas vorig jaar zijn gelegaliseerd) willen beperken en het zou
bovendien nog verdere ernstige consequenties kunnen hebben. Aan de andere kant kan het herstructureringsprogramma, dat het aandeel van het nationaal inkomen dat besteed wordt aan
consumptie in belangrijke mate moet
verhogen en het begrotingstekort moet
terugbrengen tot 60 miljard roebel in
1990 (ongeveer 6,5% van het bnp), leiden tot een stabilisering van de situatie.
De beperkingen in investeringen en militaire uitgaven zijn analoog aan de omvorming van een oorlogseconomie in
een vredeseconomie en kunnen, nadat
de onvermijdelijke kinderziektes doorstaan zijn, enorme voordelen opleveren
voor de bevolking. Een vermindering
van het begrotingstekort in twee jaar
met 50% in roebels, ofwel van 13% van
het bnp tot 6,5% is echter een zeer veel
sneller aanpassingsprogramma dan
welke Nederlandse regering van de jaren tachtig dan ook heeft pogen te realiseren. Het zal interessant zijn te observeren of het beter is de pijn te spreiden over veel jaren, zoals hier gedaan
is, of dit snel te klaren, zoals de Sovjetoverheid tracht te doen.
M.J. Ellman
De auteur is verbonden aan de Faculteil der
Economische Wetenschappen, Universiteit
van Amsterdam.
6. Sovietskaia Rossija 13 September 1989,
biz. 2.
7. M. Ellman, Socialist planning, tweede editie, Cambridge, 1989, biz. 78.
8. Zie ook het artikel van A. Aslund in The
Washington Post, 15 augustus 1989.
9. Voor een gedeeltelijke tekst van de maatregel zie Izvestija TSKA KPSS, 1989, nr. 5.
10. Pravda, 10 September 1989.
11. Izvestija, 5 September 1989.