Heldringprijswinnares Sheila Sitalsing verzuchtte in haar eindejaarscolumn in de Volkskrant dat Nederland is overgenomen door ‘overalleszeikers’, misantropen en kliklijnbellers. Dat moet dit jaar toch beter kunnen.
Populisme
De manier waarop we met elkaar omgaan en economische dynamiek zijn communicerende vaten. Groei en werkgelegenheid ontstaan alleen als burgers en bedrijven risico’s durven te nemen. Dat gebeurt alleen als de voedingsbodem vruchtbaar is. Populisme is het welig tierende onkruid op die bodem; mededogen kan daarentegen fungeren als natuurlijke compost.
Patroon
Populisme speelt in op onderbuikgevoelens en trekt zaken bewust uit hun verband. Het leidt ogenschijnlijk tot verwoede debatten, maar het welles-nieteskarakter staat werkbare oplossingen voor maatschappelijke problemen in de weg. Boe!-roepers hebben een uitlaatklep, maar omdat populisme niet oplossingsgericht is, werkt het zelfversterkend. ‘Ze hebben alweer niets met onze grieven gedaan!’ Daarnaast zet populisme groepen mensen in de samenleving tegen elkaar op. Niet direct een vruchtbare bodem die het vertrouwen schept om risico’s te nemen.
De combinatie van sociale media en de dunne marges waaronder de geschreven pers moet opereren, maakt het mogelijk voor populisten om media effectief in te zetten. Steeds vaker zien we het volgende patroon: eerst verschijnt een ronkend artikel in een om lezersaantallen smachtende krant, vervolgens fungeren sociale media als geoliede ophitsmachines en tot slot gaan de praatprogramma’s eroverheen.
‘Winnaars’
Historicus Ewout Klei schreef in een reactie op een in NRC Handelsblad verschenen opinieartikel van acht ‘pamflettisten’ (waaronder ondergetekende) dat het er niet meer om lijkt te gaan wie de beste argumenten heeft, maar om wie het beste ‘theatermaakt’. De ‘winnaars’ van het debat zijn diegenen met de extravagantste complottheorie, de heftigste hyperbool of het meest pathetische zelfgekozen martelaarschap. Zelfs middenpartijen en opiniemakers bedienen zich van populisme ‘light’ in plaats van voor hun principes te gaan staan.
Het blijkt verleidelijk — ook voor mij — om populisten met gelijke munt te betalen en hun geschriften weg te zetten als feitenvrije ondergravingen van ordentelijk bestuur. Maar dat zou het gevoel van een ‘samenzwering van de elite tegen het volk’ kunnen versterken.
Mededogen
De strijd kan beter gevoerd worden door de onderliggende onvrede te adresseren en door met mededogen te reageren op diegenen die om uiteenlopende redenen ontevreden zijn met de samenleving. Op die manier kunnen debatten over Europa, private schuld of culturele minderheden weer inhoudelijk worden en kan het zwart-witdenken met pasteltinten gekleurd worden. Ik ga er dit jaar mijn best voor doen.
Deze column verscheen op 6-1 in het FD
Nawoord over de begrippen populisme en mededogen
In de vele reacties op mijn column bleek er wat verwarring te bestaan over de begrippen populisme en mededogen. In de column kan ik begrippen moeilijk eerst formeel definiëren. Maar in deze blog kan ik er iets dieper op in gaan. Het stukje hieronder over mededogen komt uit mijn boek.
Het begrip ‘mededogen’ is goed uit te leggen als je het contrasteert met medelijden. Medelijden klinkt tamelijk negatief. Als je medelijden hebt met iemand, is dat zowel tamelijk onprettig voor jezelf als voor degene met wie je medelijden hebt. Mededogen is een veel breder en positiever begrip. Het duidt op het empatische vermogen je te verplaatsen in een ander en daarbij mildheid te betrachten. Dat betekent dat je bij je waarnemingen een zekere afstand kunt nemen van jezelf, je eigen interpretaties van waarnemingen, je oordeel, mening of eigenbelang. Omgekeerd: hoe minder je daarin slaagt, des te gekleurder (want zelfgerichter) je beeld van de wereld wordt. Zelfgerichtheid kan gemakkelijk een blokkade vormen voor eigenschappen die het sociale verkeer bevorderen, zoals begrip, oprechtheid of aanpassingsvermogen. Medelijden is een toestand die kan optreden naar aanleiding van een gebeurtenis. Mededogen is veeleer een eigenschap die altijd aanwezig is, hoewel ze soms meer op de voorgrond treedt en soms minder.
Populisme is geen eenduidig gedefinieerd begrip. Ik vind de wiki wel goed over populisme. Wat ik vooral bedoel (en waar ik tegen blijf strijden) is het zogenaamd uit monde van ‘het volk’ spreken, de suggestie wekken dat maatschappelijke problemen eenvoudig kunnen worden opgelost, het gebruik van stromannen en het introduceren van complottheorieën. Het gevolg van deze wijze van communiceren is namelijk dat burgers opgehitst worden, angstig worden en teleurgesteld raken. In de Nederlandse politiek maken vooral de PVV en (in iets mindere mate) de SP gebruik van deze stijlfiguren.
Auteur
Categorieën