Polen — de kosten van interventie
PROF. DR. M. J. ELLMAN*
Inleiding
Al maanden lang speculeren westerse kranten en Amerikaanse regeringswoordvoerders over een eventuele Russische militaire interventie in Polen. Dit tot irritatie van
vele Polen, die deze mogelijkheid onwaarschijnlijk achten
en die de discussie erover zien als een provocatie en een
middel van de Poolse regering om haar onderdanen onder
druk te zetten. Tot nu toe heeft er geen militair ingrijpen
plaatsgevonden en alle ,,vredelievende mensen” (om een
populaire Sovjet-term te gebruiken) hopen dat het niet
zal gebeuren. De vraag is: waarom heeft die interventie
nog niet plaatsgevonden? Waarom heeft de Sovjetunie
verschijnselen als onafhankelijke vakbonden, organisaties
van zelfstandige boeren, georganiseerde oppositie van
intellectuelen en ongecensureerde publikaties nog niet
weggevaagd, terwijl zij, zoals de Pravda talloze malen
heeft uitgelegd, niet thuishoren in het wetenschappelijk
socialisme.
Hiervoor is een aantal politieke redenen te noemen.
Het vernieuwings- en hervormingsproces in Polen heeft
b.v. de politieke grenzen waarop de Sovjetunie hamert,
niet overschreden. Daarbij gaat het om de leidende rol
van de communistische partij, het lidmaatschap van het
Warschaupact en het lidmaatschap van de Comecon.
Bovendien is Polen een groot land met een bevolking van
meerdan 35 mln. mensen en interventie zou op aanzienlijk
verzet kunnen stuiten. Daarnaast zou de reactie van de
Verenigde Staten en de NAVO negatief zijn. De eenheid
van de NAVO zou erdoor worden versterkt, en die van
communistische, pacifistische en daaraan verwante
krachten in West-Europa verzwakt, terwijl de militaire
paraatheid van de NAVO zou worden verhoogd. Ten
slotte suggereren de berichten over veel voorkomende
desertie onder reservisten die in het najaar van 1980 zijn
gemobiliseerd 1), dat interventie wel eens binnenlandse
politieke problemen voor de Soyjetregering zou kunnen
oproepen.
Er zijn echter ook belangrijke economische redenen die
de Sovjetunie ervan weerhouden over te gaan tot militaire
interventie. Deze redenen hebben tot nu toe onvoldoende
aandacht gekregen in de westerse media..Deze redenen
zijn:
— de buitenlandse schuld van Polen;
— de bevoorrading van Polen met consumptiegoederen;
— de levering aan Polen van intermediaire en investeringsgoederen;
— de Russische export naar het westen;
— de directe kosten van een interventie;
— de bewapeningskosten op lange termijn.
van het betalingsbalanstekort over dit jaar 2). (In 1980
had Polen een handelstekort ten opzichte van het westen
van ca. $ 800 mln. en een handelstekort ten opzichte van
de Comecon dat overeenkomt met ca. $ 900 mln. De desorganisatie in de industrie, de arbeidstijdverkorting en
de slechte oogst in 1980 beloven niet veel goeds voor
1981.) De Poolse buitenlandse schuld betekent momenteel een bijzonder zware last vanwege de hoge rentestand.
Als Ford 16% interest per jaar moet betalen op een recente
dollarlening, dan merken minder kredietwaardige leners
zeker dat schulden grote ,,cash-flow”-problemen veroorzaken.
Hoewel de Russische betalingsbalans in harde valuta
de laatste tijd gezond is, wat voornamelijk het gevolg is
van de hoge wereldmarktprijzen van olie, aardgas en
goud, heeft ook Rusland zelf een netto schuld aan het
buitenland (de bruto schuld in harde valuta per ultimo
1979 wordt geschat op ca. $ 16 mrd.). Om die reden zou
de Sovjetunie uiterst terughoudend zijn met betrekking
tot het overnemen van de verantwoordelijkheid voor de
enorme Poolse schuld. Als een door de Sovjetunie bezel
Polen zijn verplichtingen niet zou nakomen, zouden de
westerse regeringen en banken dat kunnen zien als het
in gebreke blijven van de Sovjetunie. Dat zou dan betekenen dat in de toekomst de Sovjetunie voor al haar
aankopen in harde-valutalanden boter bij de vis zou
moeten geven en dat zij niet meer de lange kredieten zou
kunnen krijgen die zij altijd probeert te regelen. De Sovjetunie zou duidelijk veel liever zien dat de OESO-landen
de verantwoordelijkheid aanvaarden voor het saneren
van de Poolse schulden en het financieren van betalingsbalanstekorten in de toekomst.
Het aanbod van consumptiegoederen in Polen
Een van de belangrijkste bronnen van ontevredenheid
in Polen is het veelvuldige gebrek aan consumptiegoederen, vooral aan voedingsmiddelen. De tekorten, een van
de voornaamste oorzaken van de stakingen in de zomer
van 1980, zijn sindsdien toegenomen met het stijgen van
de lonen en het dalen van de landbouwproduktie (in 1980
daalde de landbouwproduktie met 9,3%; de voedselvoorziening is nu ten dele afhankelijk van import uit het
westen). De Sovjetunie, die ook geplaagd wordt door tekorten en die ook een grote voedselimporteur is, zou zich
zeker niet gelukkig prijzen met de verantwoordelijkheid
voor het voorzien in een grote aanvullende vraag naar
schaarse voedingsmiddelen, waaraan in veel gevallen
slechts kan worden voldaan hetzij door additionele import uit harde-valutalanden, hetzij door politiek onwel-
De buitenlandse schuld van Polen
De Poolse schulden bij westerse banken en regeringen,
luidende in harde valuta, belopen ca. $ 25 mrd. Naar
schatting is dit jaar ca. $ 6,5 mrd. nodig voor de betaling
van rente en aflossing op de bestaande schuld. Verder
is er een extra bedrag van $ 3,5 mrd. nodig ter dekking
186
* Hoogleraar economische theprie van de centraal geleide volks>
huishoudingen aan de Universiteit van Amsterdam.
1) Financial Times, 13 februari 1981, biz. 20.
2) R. Fortes, The Polish crisis: Western economic policy options.
Royal Institute for International Affairs, Londen, 1981.
kome concessies aan de particuliere landbouwsector in
Polen en de Sovjetunie. De Sovjetunie zou veel liever
zien dat de EG en de VS de verantwoordelijkheid voor
de voedselverstrekking aan de Polen gedeeltelijk overnemen.
Intermediate en investeringsgoederen in Polen
De Poolse Industrie is om behoorlijk te functioneren
ten dele afhankelijk van de import van halffabrikaten en
investeringsgoederen uit het westen. Zonder deze goederen zijn produktieverliezen, werkloosheid en vertraagde
en onvoltooide investeringsprojecten onvermijdelijk.
De Russische export naar het westen
unie in de zomermaanden aan Polen leningen in harde
valuta had verstrekt ter waarde van 450 mln. roebel. Een
week later, bij de terugkeer van de Poolse leiders na besprekingen in Moskou, meldde de Poolse pers dat meer
dan een half miljard roebel aan additionele kredieten was
toegezegddoorde Russische autoriteiten. Begin december
werd in Moskou en Warschau aangekondigd dat de
Sovjetunie was ingegaan op Kama’s verzoek om meer
hulp voor Polen. Volgens berichten in de Poolse pers
zal deze hulp in 1981 ca. 850 mln. roebel bedragen. Hoewel het totale bedrag aan verstrekte en toegezegde hulp,
voor zover bekend, bijna 2 mrd. roebel bedraagt, geloven
sommige westerse waarnemers dat de werkelijke bedragen
aan in 1980 verstrekte en voor 1981 toegezegde hulp aanmerkelijk hoger zijn. Een week geleden werd bekend
dat de Sovjetunie heeft ingestemd met uitstel van de aflossing van een aantal leningen die zij aan Polen had verstrekt.
Een Russische militaire interventie in Polen zou zeer
waarschijnlijk ook een nadelige invloed hebben op de
Russische export naar het Westen. Het klassieke voorbeeld is het gigantische aardgasleidingproject van de
Sovjetunie naar West-Europa waarover nu wordt onderhandeld. Het doorgaan van dit project hangt af van het
tot stand komen van een overeenkomst met de westerse
landen over leningen en technische uitrusting uit het
westen. Op een dergelijke overeenkomst bestaat weinig
kans in een nieuwe koude-oorlogsfeer. De Sovjetunie
hoopt dat de verkoop van aardgas een belangrijke bron
van harde valuta zal zijn tegen het einde van de jaren
tachtig.
Besluit
Op het moment lijkt het ,,mode” om de regeringGierek te veroordelen voor haar rampzalige economische
beleid. Dat beleid had echter ook zijn goede kanten.
Het heeft de Poolse economic in zo’n slechte toestand
gebracht dat vanuit het standpunt van economisch imperialisme, Polen eerder een passief- dan een actiefpost is.
Vanuit het gezichtspunt van de Sovjetunie zou ,,normalisering” van de toestand door het Poolse leger en de politic
ongetwijfeld de beste oplossing zijn voor de Poolse crisis.
Hopelijk zal op deze wijze niet alleen de toestand ,,genormaliseerd” worden, maar zullen voor de Sovjetunie
De lange-termijnkosten van bewapening
De kosten van bewapening drukken tegenwoordig
zwaar op de Russische economic. Hoe zwaar deze last
precies is, weten westerse waarnemers niet 3). Volgens
een prominente Sovjet-econoom waren in het midden
van de jaren zestig, op een totale beroepsbevolking van
ca. 100 mln. mensen, tussen de 30 en 40 mln. mensen
werkzaam in de wapenindustrie 4). Dit cijfer lijkt excessief
hoog, maar zonder twijfel is het werkelijke aantal zeer
aanzienlijk. Bovendien leggen militaire activiteiten be-
slag op een groot deel van de teste ingenieurs, wetenschapsmensen en fabrieken. Amerikaanse econometristen
nemen aan 5) dat in de Sovjetunie, net als in WestEuropa 6), militaire uitgaven concurreren met investeringen op het gebied van schaarse hulpbronnen. Verdere
toeneming van de militaire spanning zou een zware last
leggen op de Russische economic. Een dergelijke ontwikkeling zou komen op een moment dat er toch al ernstige
problemen in de Sovjet-economie zijn) en zij zou die moei-
lijkheden nog vergroten. Ten slotte zou ook de interventie
zelf kostbaar zijn. Het mobiliseren van reservisten en het
onttrekken van transportcapaciteit aan de civiele sfeer
zou produktieverliezen veroorzaken. Brandstof- en
munitievoorraden zouden worden uitgeput, terwijl boven-
ook de kosten van een militaire interventie vermeden
worden. De enige belangrijke krachten die belang hebben
bij een Russische militaire interventie, zijn de Reagans
en de Thatchers. Zij zouden een interventie ongetwijfeld
zien als een rechtvaardiging voor hun beleid en als een
vernietigend oordeel over de ,,naieve” ontspanningsgezinden in West-Europa.
Alien die belang hebben bij het vermijden van de ergste
excessen van de hernieuwde koude oorlog kunnen slechts
hopen dat het gezonde advies van prof. Portes ter harte
wordt genomen 8). Deze heeft gepleit voor een positieve,
gezamenlijke aanpak van westerse crediteuren en regeringen, voor het saneren van de Poolse schulden, voor het
verstrekken van aanvullend westers krediet tot het midden van de jaren tachtig, voor het invoeren van een stabilisatie- en bezuinigingspolitiek in Polen en voor economische samenwerking tussen het westen en de Sovjetunie
bij het opkrikken van de Poolse economie (dit impliceert
dat Ruslands legitieme veiligheidsbelangen in Polen worden erkend). Een dergelijk programma zal natuurlijk zeer
moeilijk zijn uit te voeren. Het alternatief zou echter zeer
kostbaar zijn en zeer gevaarlijk voor iedereen.
Michael Ellman
dien waarschijnlijk enig militair materieel (tanks, vrachtwagens enz.) verloren zou gaan.
3) P. Hanson, Estimating Soviet defence expenditure, Soviet
Studies, juli 1978.
Russische financiele hulp aan Polen
Opgemerkt dient te worden dat Polen ook zonder een
Russische militaire interventie al een aanzienlijke
last legt op de Sovjetunie. Begin September vorig jaar
verklaarde de Poolse vice-premier Jagielski dat de Sovjet-
25-2-1981
4) Socialist Commentary, oktober 1965.
5) D. W. Green en C. I. Higgins, SOVMOD I. A macroeconometric model of the Soviet Union, New York, 1977.
6) R. P. Smith, Military expenditure and capitalism, Cambridge
Journal of Economics, maart 1977.
7) M. Ellman, De ekonomiese krisis in de Soyjet-Unie, Oost
Europa Verkenningen, april 1980.
8) Portes, op. cit.
187