Wie de afgelopen weken wel eens langs een weiland is gekomen, kan het niet gemist hebben: volgende week zijn de verkiezingen voor de Provinciale Staten en de waterschappen. De peilingen wijzen op een flinke opmars van de BoerBurgerBeweging, terwijl ook de PVV en JA21 het goed lijken te gaan doen – allen protestpartijen die fel gekant zijn tegen het kabinetsbeleid en de ‘gevestigde orde’ in Den Haag. Winst van deze partijen zou in een patroon passen: al sinds de opkomst van Pim Fortuyn begin deze eeuw, is er sprake van een politieke polarisatie, waarbij met name partijen ter rechterzijde de gevestigde orde onder vuur nemen. Tijdens de vorige verkiezingen voor de Provinciale Staten, was de FvD de grote winnaar.
Voor economen blijft de politieke polarisatie lastig om goed te vatten. Enerzijds zijn er aanwijzingen dat economische ontwikkelingen een rol spelen, zoals de ongelijke verdeling van de opbrengsten en kosten van de globalisering (Rodrik, 2018). Anderzijds spreken veel van de protestpartijen vooral overal identiteitskwesties, zoals over een verlies van de Nederlandse cultuur en het boerenleven.
Multidisciplinaire bril
Voor een beter begrip van de politieke polarisatie zullen we daarom verder moeten kijken dan alleen de economie. Dat leert het boek dat Sjoerd Beugelsdijk, hoogleraar aan de economische faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen, zo’n anderhalf jaar geleden schreef. Beugelsdijk beweegt zich op het snijvlak van economie en de sociologie en heeft veel internationale publicaties op zijn naam staan over international business en de rol van culturele verschillen daarbij, in navolging van Geert Hofstede. De laatste jaren werkt Beugelsdijk ook nadrukkelijk aan zijn maatschappelijke impact als wetenschapper, getuige onder meer zijn onderzoek bij het Sociaal en Cultureel Planbureau en dus zijn boek over de politieke polarisatie.
In De verdeelde Nederlanden beschrijft Beugelsdijk vier elementen die de huidige polarisatie kunnen verklaren. Dat doet bij op een bijzonder toegankelijke manier, zodanig dat het regelmatig voelt alsof hij open deuren intrapt. Vrijwel ongemerkt zet hij echter een analytisch kader neer, waarbij hij zich baseert op een brede literatuur – zo blijkt vooral als men de voetnoten volgt naar het 25 paginalange notenapparaat achterin het boek. Hij maakt uiteraard gebruik van publicaties in de internationale tijdschriften, maar verwijst net zo makkelijk naar boeken, beleidsrapporten, krantenberichten en ESB-artikelen.
Vier elementen die bijdragen aan polarisatie
Globalisering is een van de elementen die de polarisatie verklaren: die leidt tot spanningen tussen winnaars en verliezers. Dat deel van het boek leest voor economen als gesneden koek. De andere elementen staan echter wat verder van ons bed. Zo is een tweede element de individualisering, die in Nederland veel verder is gevorderd dan in veel andere landen (ook dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar de kerk nog altijd een grote rol speelt in het maatschappelijk leven). Doordat we ons niet meer als vanzelf verbonden voelen aan een groep in de samenleving, zijn we permanent zoekend naar groepen waar we toe behoren en wordt identiteit sneller een gespreksonderwerp.
En zodra identiteit ter sprake komt, komen er ook snel verschillen naar boven. Zo blijken we verschillend te denken over wat onze Nederlandse identiteit bepaalt: de ‘traditionalisten’ denken bij Nederland met name aan nationale symbolen en tradities als Koningsdag en Sinterklaas, terwijl ‘universalisten’ eerder denken aan burgerlijke vrijheden zoals die van meningsuiting. Die verschillende visies op de Nederlandse identiteit, vormen het derde element van de polarisatie. Ook denken we verschillend over de grenzen van Nederland – een onderwerp dat tot een nieuwe politieke scheidslijn heeft geleid: een deel van de politiek ziet de grenzen van gemeenschappen als vloeibaar, terwijl een ander deel ze juist graag geografisch en cultureel scherp afbakent. Deze verschillende visie op de grenzen van Nederland vormt het vierde element van de polarisatie.
Wat eraan te doen
Prijzenswaardig is dat Beugelsdijk in zijn boek niet blijft steken in de analyse van het probleem, maar ook een substantieel deel van het boek wijdt aan het bespreken van negen manieren om de polarisatie te beperken. Dat deel is tegelijkertijd de kracht als de achilleshiel van het boek. Het is krachtig omdat het handelingsperspectief biedt aan de lezer die anders wat onbevredigd en in mineur gestemd achter zou blijven. Het is echter ook de achilleshiel omdat de oplossingen alle kanten op gaan: van abstract naar erg specifiek. En van sympathiek maar moeilijk uitvoerbaar, naar makkelijk te realiseren maar ogenschijnlijk weinig substantieel. Zo is een meer op feiten gebaseerde politieke discussie zeker wenselijk, maar roepen de voorgestelde oplossingen vooral vragen op. Want hoe stimuleren we een kwalitatief hoogwaardige onderzoeksjournalistiek en leggen we sociale media aan banden zonder journalistieke en burgerlijke vrijheden fors in te perken? De suggestie voor een andere omgang met de migratiecijfers lijkt daarentegen zeer makkelijk te realiseren, maar het is moeilijk voor te stellen dat de PVV-stemmer hierdoor zijn mening zal bijstellen.
Dé oplossing biedt het boek dus niet, zoals Beugelsdijk zelf overigens als eerste onderschrijft, maar de negen oplossingsrichtingen helpen de discussie wel op weg en de invulling ervan draagt bovendien verder bij aan een beter begrip van de polarisatie. Al met al helpt het boek zo in ieder geval om mijn gedachten te nuanceren als ik langs een weiland met omgekeerde vlaggen kom. En wellicht draagt dat op zichzelf al bij aan de oplossing.
Literatuur
Rodrik, D. (2018) Populism and the economics of globalization. Journal of International Business Policy, 1, 12–33.
Auteur
Categorieën