•
WAMBERSIE
&
ZOON C.U.A.
CARGADÖORS
SEDERT
1820
ROTTERDAM
•
AMSTERDAM
DORDRECHT
r
U
HB
lERQh
B
Ul
1
aservice
M
.
Ii
1
• •
•
0
‘flvat
ae
0.
“I
Onze bankservice staat ter beschik-
king van de zakenman,
I
die prijs stelt op een vlotte en juiste
behandeling van zijn belangen,
waar ook ter wereld.
I
IookvoorU:deHBUI
HOLLANDSCHE BANK-UNIE
N.V.
AMSTERDAM
– DEN HAAR –
ROTTERDAM
L
_ –
886
Adviezen
en bemiddeling
inzake
levensverzekeringen
en
pensioencontracten
R. MEES & ZOONEN
ROTFERDAM
ECONOMISCH-
STATISTISCHE BERICHTEN
Uitgave van
de
Stichting Het
Nederlandsch Economisch Instituut
Adres voor Nederland:
Pieter de Hoochweg 118, Roiterdam-6.
Telefoon redactie: 0 10 52939. Administratie: 0 10
38040. Giro 8408.
Bankiers:
R. Mees en Zoonen, Rotterdam. Ban que de Corn-
merce, Koninkljjk Plein 6, Brussel, postcheque-rekening
260.34.
Redactie-adres voor België:
Dr. J. Geluck, Zwijnaardse Steen-
weg 357, Gent.
Abonnementen:
Pieter de Hoochweg 118, Rotterdam-6.
Abonnementsprjjs:
franco per post, voor Nederland en de
OverzeeseRijksdelen (per zeepost)
1.
29,—, overige landen
f.
31,— per jaar. (België en Luxemburg B.fr. 400).
Abonnementen kunnen ingaan met elk flummer en slechts
worden beëindigd per ultimo van het’kalenderjaar.
Losse nummers 75 ct.
Aangetekende stukken
in Nederland aan het Bijkantoor
Westzeedijk, Rotterdam-6.
Advertenties.
Alle correspondentie
betreffende
advertenties
te richten aan de N. V. Koninklj/ke Nederl. Boekdrukkerj
H. A. M. Roelants, Lange Haven 141, Schiedam (Telefoon
69300, toestel 1
of
3).
Advertentie-tarief
f.
0,30 per mm. Contract-tarieven op aan-
• vraag. Rubrieken ,,Vacatures” en ,,Beschikbare krachten”
f.
0,60 per mm (dubbele kolom). De administratie behoudt
zich het recht voor om advertenties zonder opgaaf van
redenen te weigeren.
W5iIJ
• U mag veeteisend zijn:
De SIEMAG SALDOQUICK
boekhoudmachines 9 en 15
laten geen probleem
,onopgelost!
De Siemag Saldoquick boekhoudmachines 9 en 15
scheppen orde en inzicht in de talrijke gekompli.
ceerde problemen in de loon., materiaal., voorraad.
en financiële administratie van elk bedrijf, van klein
tot groot. Ze lossen deze problemen snel, doelmatig
en foutloos op. –
Alleen al door de vele automatische funkties en de
tot dusver ongekende mate aan zekerheid behoort
de Siemag onbetwistbaar in de topklasse. Indien
uitgerust met het Siemag Kontrôle Systeem wordt u
o.a. de verbluffende zekerheid geboden dat het oude
saldo te allen tijde juist in de machine wordt ge.
bracht. Kontrôle op het juist inbrengen van oude
saldi is bij dit model Saldoquick dus overbodig.
1
alle
telwerken
solderend onder
nul
Ook de uitermate gunstige prijs verschaft de Siemag
2
met de
hand
aanroepbare tetwerken
een zé interessante voorsprong, dat hij bij geen enkele
mechanisatie-overweging buiten beschouwing mag
3
maximale wagenbreedte 62 cm
blijven!
Achter het moderne, aantrekkelijke uiterlijk van de
4
leverbaar
met
dubbele
oorsteekinrichting
Siemag Saldoquick liggen de antwoorden voor vele
organisatorische vraagstukken, waarvan de oplossing
5
bedragen kunnen print
of
non-print
In
eens te kostbaar of onmogelijk was.
meerdere andere telwerken worden opgenomen
•
6
alle numerieke gegevens vanuit
het
10-toetsenbord
7
fraude-proof door
blokkering
van totaal-
Vraag inlichtingen en demonstratie
bij:
funktie,
generale
omkeer,
•
bediendenummer en programmering.
NTO
Keizers gracht
700 –
Amsterdam
–
Tel.
223717
7-11-1959
–
887
/
t
–
VOUWDOOSJES .
.
HERMETON. EN EXPRESSO VERPAKKING
HOOGGLANS PARAFFINE KARTONS
ALUMINIUM- EN PAPIEREN ZAKKEN
VELLEN EN ROLLEN
PARAFFINE, HEATSEAL- EN ALUMINIUMPAPIER
TRANSPARANTE VERPAKKINGEN:
PLIOFILM – ELPÉPHANE – POLYTHYLENE
ENKEL- EN MEERVOUDIGE RdLLEN VOOR
TELEXAPPARATEN
EIER- EN FRUITVERPAKKINGEN
ANILINE, NILSATON, BOEKDRUK EN KOPERDIEPDRUK
nv. leeuwarder papierwarenfabriek
DoitweEgberts’
I
v
l
ae
Xx
taliak
— —
–
—…’- —-
888
–
-‘
–
–
–
7-11-1959
Het prachtige rijk geïllustreerde boek dat indertijd
verscheen, gewijd aan het Prinsessejacht
is een uitgave van blijvende waarde, waarin men zo
nu en dan graag bladert. Ook in verband hiermee
leent het boek zich bijzonder als cadeau voor een
jonge of als prijs in een wedstrijd.
Prijs slechts f 9.50
Wendt U tot Uw boekhandelaar of rechtstreeks tot de
uitgever N.V. Koninklijke Nederlandsche Boekdrukkerij
H. A. M. Roelants te Schiedam
MWIGBO
LDUS
bouwmaterialen
onverpakt cement
betonmortel
Bredero B2-blokken
Ytong lichte bouwstenen
houthandel
Zweeds vurenhout
hard- en zachtboard
Rowi spaanderplaten
akoestische plafondplaten
betonindüstrie
getrilde rioolbuizen
trottoirbcinden –
tegels
verkeersd riehoeken
keerwanden
4°.
1788.
,AMSTERDAMSCIT-E
WORD UITGEGEVEN BY
MAANDAG
N°.
109
EXTRA- COURANT.
IIENDRJI( i;INSEN.
DEN
8
SEPTEMDER.
MSTET,tMMdeø5
Scplember,
,, &nonze twee
vnetg’.iu.
«
eenig nete lec
gebiider
vii ‘t G’fcut verdnofd hb.
en vn den
2
en
44eez4,
saven .y dta Lezr
ccie
o, bn: ,eedse.edu
,enae den gan1ihen dag v.aicr, v’:genegenea
.Kn-:c Sc.’,ei: van
het een
efi
pndr,, waar irelç dez
,,
£Øjdnp
algeneen, ‘t
»’mpeIuoern,# I
f
prunkte lUit keur
Srns Rco
–
iF.KIN4p,
het vLrblyf vani moc,iO )iLtC ITII. E
t*i
V egei’, in top geh.iaiJ,
en
7Ulki
za, me,, ook vanirnn
EN l(ONlNGLYK IlOO,HEOlN • Tinnen unZ.o Veu.n
•, dee Vaariulgen lii de Stad,. vooral der Zgeuwe Sciulen,
getracht hefr , op ailerleic e-z, te veraaag4’nuin.liet
,, In iie
?tIs,te Gregt’
IIgende. –
i’etoon
,, Voie • de
Jeie Sdt
!!’.,. ‘n ‘s Vts ereogde • hoerichte voor
dien Ae,nJ
24
,’allerLci rang ‘en Ilan t
DE ECONOOM EN DE BERICHTGEVING
-,, WE’1T1GlOVE.iL
• •,, huni Anl3raak aan
,, £euwçn geleden, teer
De berichtgeving anno 1788 bood weinig
lyk en wy zyn ‘er v
economisch nieuws. Plaatselijke gebeur-
,, onze gegeven, .lchets
0
gen aan ip vuLen • wei
tenissen waren toen nog aanleiding tot
geg:’*n zyn
en verzeki
een ,,extra-courant
,. Zo
rsi
naeu oder
I
Onze eeuw geeft daarentegen een geheel
dat ee ERFSTADR01
ander beeld te zien en berichten op
berwaards ilond te
«
do
dat
zulk, CtOe
Waar’
j
eulie cn
elkileed
DE
Tw
E
rr
S CH E BAN K
,, rulgeri,, dat de ii’eat
E,
,
kan GobstalpNsl,ee
VKY
160
kantoren in Nederland
rech:via,.’rilsg*edee
, 111
o
LrYK HUIS
ndaoh-
—-” e-‘
..
….
‘””‘b «” •”-“.
fcnetlle
alg
ok
ondet andeaeit daar
dm07,
d2ZenaI,gi1I0gCfl.
,,
getnaklyk
te
ntaken, vrditn’ den dankbar’n lof
dr
Ingezetenen.
den 31 Augunus, een inerklyk meer thu gewoongeta! Schuhet-
13y het uliflappen til, de C tetfe,,, wind hat flaO Gizel(thtp
de bo!engenoemde
twe tken,
firer.—i-
financieel-economisch terrein verschijnen
dagelijks.
Ook De Twentsche Bank heeft haar eigen
actuele berichtgeving op zakelijk en
financieel terrein. Onze kantoren verschaf-
fen U hierover gaarne nadere inlichtingen.
7-1-1-1959
7-11-1959
889
1
Nationale
Handelsbank n.va
gevestigd te. Amsterdam sinds
1863
Kapitaal en reserves
f 66.200.000.
De Nationale Handelsbank heeft
een ervaring van bijna 100 jaar
op het gebied van alle nationale
en internationale bankzaken. De
behartiging van Uw financiële-en handelsbelangen is in goede
handen bij de Bank met eigen
vestigingen in het buitenland,
bij de Bank die verbindingen
heeft met correspondenten over
de gehele wereld.
Voor nationale en inter-
nationale financiering:
Nationale
Handelsbank
n.v1
gevestigd
te
Amsterdam sinds 1863
‘S-GRAVENHAGE
-.
AMSTERDAM – ROTTERDAM
PENSIOEN-RISICO
-.
-.
biedt een nieuwe verzekering
van weduwenpsioen.
De algemene weduwen- en wezen-
wet geeft in vele gevallen een
weduwe slechts gedurende een
korte periode recht op een wette-
lijke uitkering. Pensioen-Risico stelt
voor werkgevers de mogelijkheid
open een tijdelijk weduwenpensioèn
van f.1326,- per jaar voor de echt-
genoten van hun werknemers te
verzekeren, ingaande zodra de wet-
telijke uitkering wordt gestaakt en
eindigende uiterlijk bij het bereiken
van de leeftijd van 65 jaar.
De premie-voor deze verzekering
is verschuldigd tot de 50-jarige
leeftijd van de. echtgenote van de
verzekerde werknemeren bedraagt:
f. 1 5,- per jaar per verzekerde, in-
dien de uitkering wordt beëindigd
bij hertrouw van de weduwe;
f.
25,-
per jaar per verzekerde,in-
dien de\uitkering bij hertrouw blijft
doorlopen of wordt toegekend, om-
dat de wettelijke uitkering wagens
hertrouw wordt beëindigd.
In het scheppen van een gunstig arbeidsklirnaat
in de Noordelijke Provinciën zien wij een
belangrijk gedeelte van onze taak.
Reng Uw vakanties of weekends door in één
onzer twee bungalow-dorpen:
,,Het Fontenbos” te Oaasterland
of
.,,De Blieke” op Ameland
Inlichtingen worden U gaarne verstrekt door:
N.V.
HET FONTEINBOS
Oldegalileen
58 bis,
Leeuwardeû
Telefoon 05100-22546.
890
.
.
7-11-1959
Bekijk I’
••.
.
–
– –
•:::
•.
••.•
•.
••.
..
–
:
••.
••
41
–
•;_’
Al ruim twee jaar houdt Bouman actief
de ontwikkeling bij van de commerciële
tv in buiten- en binnenland.
Bouman bond zich niet aan een bepaal-
de filmstudio, maar werkt om hun rui-
me praktijk-ervaring samen met tv-
studio’s in Engeland en Duitsland en
met 3 Nederlandse maatschappijen.
Boumari toont u graag de succes-
spots van deze specialisten.
‘t Nieuwe kabinet staat positief
tegenover de .. c.t.v. Zorg dat
ruim 2 miljoen kijkers metéén
uw boodschap zien. Haal ‘t
grootste nuttige effekt uit uw
opdracht. Geef Bournan uw
vertrouwen. Doe ‘t vandaag!
Bel: 05100-21241,.
Voor
inkoop van verkoop
• n.v. Reclame-adviesbureau
erkend advertentiebureau
adviseurs voor marketing en publiciteit
Leeuwarden -. Spanjaardslaan 141
7-11-1959
•
–
telefoon
05100
21241
(4 lijnen)
891
DREHTHIHA•
THOMASSE
•
N & DRIJVER
HOOG EVÉEN
•
Meer dan 800 mensen werken hier samen om een ononder-
broken stroom van blikemballage te vervaardigen. De produkten
vinden hun eindbestemming over de gehele wereld.
•
0
Voor elke vrachtwagen blik, die binnenkomt, verlaten 100
vrachtauto’s beladen met ledige bussen, de fabriek.
•
Vrgaande mechanisatie en automatisering eisen vele geschoolde
–
medewerkers. Machines moeten het werk doen; de mensen
moeten de machines bedienen.
•
/
Drenthe’s belang is industriebelung
BETERE VERBINDINGEN
• BETER ONDERWIJS
• 892
•
• –
7-11-1959
ECONOMISCH-STATISTISCHE BERICHTEN
UITGAVE VA
‘
N DE STICHTING HET NEDERLANDSCH ECONOMISCH INSTITUUT
44e JAARGANG
No. 2208/2209
–
7
NOVEMBER 1959
HET NOORDEN DES LANDS
*
INHOUD
Blz.
Inleiding…………………………………………………………………………….894
De problematiek en de verlangens van het Noorden,
door Mr. W. A. Offerhaus, Mr. H. P. Linthorst
Homan en Mr. J. Cramer …………………………………………………………. 895
Bestuurlijke activiteiten en problemen in het Noorden,
door H. Roeifsema ………………………….
897
De financiering van de ontwikkeling van hèt Noorden,
door Prof Dr. A. I. Diepenhorst ……………….
903
Ruimtelijke aspecten van de ontwikkeling van het Noorden,
door Ir. J. Dieperink ……………………
906
De landbouw in het Noorden,
door Dr. A. Vondeling, 1. i………………………………………
909
Het Noorden en de industriespreiding,
door J. E. Duintjer ……………………………………….
911
De na-oorlogse industriële ontwikkeling in het Noorden des lands,
door Drs. Th. G. Heyke ……………
913
Ervaringen met een nieuwe textielfabriek in Ter Apel;
door H. J. Blydenstein ………………………
916
Vestiging van een Deense kousenfabriek in Emmen,
door T. Dinesen ………………………………
917
.De huidige en de potentiële betekenis van de recreatieruimte in het Noorden,
door
Jr.
R. van de Waal …..919
De noodzaak van een betere verkeersontsluiting voor het Noorden,
door Ir. W. 1. C. van Vee/en ……….
923
Economische aspecten van de
ontwikkeling van het
Noorden,
door Prof Dr. F. J. de Jong en Prof Dr. H. Rjjken
vanOlst
…………………………………………………………………………
927
Werk- en woonkernen in het Noorden,
door Prof Mr. A. Kleijn …………………………………
943
Het onderwijs in het Noorden, door Prof Dr. H. Nieuwenhuis …………………………………..949
De sociale ontwikkeling in het Noorden,
door Mr. C. Stapel …………………………………..
953
Streekzelfonderzoek, door Drs. C. Voormolen ……………………………………………….957
Middenstand en andere diensten, door Drs. L. J. Locht
…………………………. . ……………959
Meer zijn dan lijken,
door
.
Drs. F. J. Kooistra
………………………………………………
962
De vervening in Drenthe,
door Ir. R. Sj/bolts ………………………………………………..965
De ontwikkeling van Emmen,
door Mr. K. H. Gaariandt ………………………………………
968
Groeiend Drachten,
door J. L. Thalen ……………………………………………………..971
Delfzijl,
door Drs. J. A. F. Roeien ………………………………………………………..974
Boekbespreking:
/
Dr. H. Rijken van Olst: De provincie Groningen en overig Nederland,
bespr. door Prof Dr. L. H. Klaassen 976
Kaart van de probleemgebieden, industrialisatiekernen en aanvullende kernen in Nederland ………
946
*
Dit speciale nummer verschijnt
in plaats van de nummers van 4 en 11 november 1959
COMMISSIE
VAN REDACTIE: Ch. Glasz; L. M. Koyck; H. W. Lambers; J. Tinbergen; J. R. Zuidema.
Redacteur-Secretaris: A. de
–
Wit. Adjunct Redacteur-Secretaris: J. H. Zoon.
COMMISSIE
VAN
ADVIES VOOR BELGIË: F. Collin;
J.
E.
Mertens de Wilmars;
J. van Tichelen;
R. Vandeputte;
A.
J.
Vlerick.
7-11-1959
AUTEURSRECHT vooRBEHouDEN
.
893
.ln(eidinj
Dit speciale nummer is het eerste van een reeks, gewijd aan de regionaal-economische en ruimte-‘
like vraagstukken van ons land. De opzet van deze reeks hadden wij ons als volgt gedacht. Eerst
worden in enkele nummers de problemen van diverse landsdelen belicht en wordt aangegeven op
welke wijze deze naar het oordeel der betrokken auteurs zouden kunnen worden opgelost. Anders
gezegd: de landsdelen wordt de gelegenheid geboden ,,hun” verlangens en visies op economisch en
ruimtelijk gebied kenbaar te maken. Na de publikatie van deze ,,regionale visies” kan de reeks wop-
den afgesloten met een nummer over ons land als geheel, waarin een zgn. ,,landel(/ke visie” op de
betreffende problematiek is neergelegd.
Dat de provincies Groningen, Friesland en Dren the in dit nummer tezamen .èn als één geheel
worden gepresenteerd, heeft zijn bijzondere reden. Deze provincies immers hebben, naar uit de
artikelen herhaaldelijk zal blijken, een in grote trekken gelijke problematiek. Deze verbondenheid
heeft mede geleid tot samenwerking op bestuurlijk niveau, een samenwerking waarvan de onder-
tekening van het eerste artikel getuigenis aflegt. De vorm, waarin deze samenwerking is gegoten en
de taken die de samenwerkende organen zich hebben gesteld – elders begrip wekken voor het
Noorden en het opstellen van een ontwikkelingsplan – worden, mèt de daaraan verbonden activi-
teiten en problemen, in het daaropvolgende artikel uitvoerig besproken. Daarna volgt een beschou-
wing over de aan een ontwikkelingsprogramma verbonden financiële aspecten.
Het past een economisch tijdshrijt de economische aspecten van de Noordelijke problematiek
cent ,aal te stellen. Dit is – het zal de lezer reeds bij een eerste blik in dit nummer opvallen – op
de meest letterlijke wijze geschied. In de centrum-bijdrage wordt nagegaan waarom het Noorden
moet worden beschouwd als achtergebleven gebied en well.ce economisch politieke maatregelen
zouden kunnen leiden tot een inhalen van de ach térstand.
In het artikel over de ruimtelijke aspecten wordt een aaital voorwaarden genoemd, waaraan de
ruimtelijke structuur in het Noorden moet voldoen, opdat de landbouw zo goed mogelijk kan worden
uitgeoefend, de industrie tot ontwikkeling kan komen en de recreatiemogelijkheden kunnen worden
benut. De artikelen over de situatie in de landbouw, de huidige en potentiële betekenis van de
recreatieruimte en de industriële ontwikkeling sluiten daarop aan. Gezien het feit, dat deze
laatste veelal wordt gezien als het middel bij uitstek om het Noorden des lands uit de impasse te doen
geraken is vooral hieraan ruime aandacht geschonken. Eerst wordt de betekenis van de industrie-
spreiding voor het Noorden belicht; daarna volgt een overzicht van de feite! ijke industriële ontwikke-
ling gedurende de voor- en na-oorlogse jaren en deze trits wordt besloten met een tweetal ,,stemmen
uit het bedrijfsleven”. Deze laatste korte bijdragen bevatten de antwoorden van directeuren van
onlangs in het Noorden gevestigde bedrijven op de vraag om in een artikel waarin – wij citeren het
aan hen gericht schrijven – ,,behalve de voordelen, ook de eventuele schaduwzijden van vestiging
in het Noorden kunnen worden belicht” de lezer van ,,objectieve voorlichting” te dienen omtrent de
met deze vestigingen opgedane ervaring.
De beoogde ontwikkeling van het Noorden, zoals deze in bovengenoemde artikelen wordt geschetst,
stelt uiteraard haar eisen op velerlei gebied. Zo dienen bijv. verkeersverbindingen tot stand te worden
gebracht of verbeterd; in de woon- en werkkernen moet een voor harmonische expansie geëigend
klimaat worden gecreëerd, en de onder wijsmogeljkheden en -wenseljkheden moeten onder de loep
worden genomen. Aan deze vraagstukken is in de artikelen over de verkeersontsluiting, de werk- en
woonkernen en het onder wijs aandacht geschonken.
Ook dient de bevolking zich aan de zich ivijzigende maatschappelijke verhoudingen aan te passen.
Hoe deze verhoudingen zijn veranderd en langs welke ‘wegen wordt gepoogd aanpassing in positieve
zin te bewerkstelligen, wordt in het artikel over de sociale ontwikkeling uiteengezet. Het streek-
zelfonderzoek, dat reeds bewezen heeft in dezen van betekenis te zijn, heeft een afzonderlijke
behandeling gevonden.
Zoals gezegd, de problematiek der drie Noordelijke provincies is in grote trekken dezelfde. Er is
echter ook verscheidenheid. Een drietal artikelen van dit nummer is gewijd aan een bijzonder
kenmerk of probleem van elk der provincies, teneinde ook hiervan iets tot uiting te doen komen.
Voorts is, eveneens provinciegewijs, een beschrijving gegeven van de groei van enkele industriekernen.
,,Het onbekende Noorden geldt voor de westerling toch al als eenheid”, aldus lezen wij in een der
artikelen. Moge dit zachte verwijt na het verschijnen van dit speciale nummer, waarin zowel de ge-
meenschappelijke problematiek als de verscheidenheid der drie Noordelijke provincies is belicht,
zijn grond verloren hebben. –
894
7-11-1959
De problematiek en de verlangens
–
van het Noorden
De
verschijning
van dit aan het Noorden des lands ge-
wijde nummer van ,,E.-S.B.” achten wij een bijzonder
verheugend symptoom van de toenemende belangstelling,
welke in brede kringen van ons land voor het wel en wee
•van onze provincies valt waar te nemen.
Onze eigen gezamenlijke bijdrage tot dit nummer moet
zich wel beperken tot een summiere aanduiding van de
problematiek en de verlangens van het Noorden. Wij
kunnen dit des te gereder doen nu een aantal deskundige
auteurs bepaalde aspecten meer uitvoerig zal belichten.
De Regering had
ongetwijfeld
het Noorden des lands in
het bijzonder op het oog toen zij in de Memorie van Toe-
lichting op de Rijksbegroting 1958 reeds opmerkte: ,,De
ontwikkeling in overig Nederland vraagt in de eerste plaats
de aandacht, omdat deze gebieden zelf aanspraak hebben op
een volwaardig aandeel in de nationale vooruitgang. Hoe
meer dit wordt verwezenlijkt, hoe meer ook het westen
daardoor zal worden ontlast”.
Het blijft o.i. de grote verdienste van de Rijksdienst voor
het Nationale Plan, dat hij – met het Centraal Planbureau
– er enkele jaren geleden reeds met zoveel nadruk en be-
wijskracht op heeft gewezen, dat de harmonische ontwik-
keling van Nederland steeds meer in het gedrang raakt.
Bepaalde landsdelen hebben nl. een onevenredig groot deel
van de economische, sociale en culturele krachten tot zich
getrokken,- terwijl in andere delen – met name in het
Noorden – op genoemde terreinen een ernstige achter-
stand is ontstaan. Op grond van de nationale – en de latere
eigen – studies zijn wij in onze gewesten er thans zelfs
van overtuigd, dat de onderlinge verhouding der landsdelen
zich in voor het Noorden ongunstige richting zal
bij/ven
ontwikkelen…. tenzij een geheel van voorzieningen wordt
getroffen, dat erop gericht is de aangeduide ontwikkeling
een krachtig halt toe te roepen.
De disharmonische ontwikkeling der verschillende lands-
delen treedt op verschillende gebieden aan de dag. O.a.
op het terrein der demografische verhoudingen.
Terwijl
omstreeks het midden der vorige eeuw nog geconstateerd
kon worden, dat de relatieve groei van het Noorden boven
de landelijke uitging, is sedertdien het beeld volkomen
gewijzigd. De relatieve Noordelijke groei bedraagt sedert
1880 nauwelijks de helft van die van Nederland als geheel;
sedert 1950 slechts een kwart hiervan.
Deze ontwikkeling vindt haar verklaring in de sterke
migratie naar andere landsdelen en naar het buitenland.
Het daardoor ontstane bevolkingsverlies valt voor 1880-
1950 op rond 750.000 personen te stellen. Deze expulsie
zet zich ook de laatste jaren onverminderd voort. Voor
1950-1956
is het vertrekoverschot weer op 60.000 personen
geraamd. Bepaalde gebieden in het Noorden vertonen het
beeld van een stagnerende, verouderende bevolking; in
andere is zelfs een voortdurende daling van het aantal
inwoners waarneembaar. In sociaal, cultureel en econo-
7-11-1959
misch opzicht zou de voortgang van deze ontwikkeling
tot een ernstige verzwakking van dit landsdeel leiden. Dit
zal ook in nationaal verband niet aanvaard kunnen worden.
Landelijk gezien hebben de uit het Noorden aangetrok-
ken migranten mede de mankracht en de economische po-
sitie van andere landsdeleri – met name van het Westen –
versterkt. Hun vertrek heeft daarnaast ook wel bijgedragen
tot de huidige ruimtelijke moeilijkheden in de Randstad
Holland.
De ontwikkeling van de
werkgelegenheid
is bepalend ge-
weest voor het geschetste bevolkingsverloop in het Noor-
den. Van ouds waren de arbeid in de landbouw, de ver-
vening en de daarmee samenhangende bedrijfstakken in
de Noordelijke provincies van overwegende betekenis. De
genoemde bedrijfstakken bleken evenwel niet in staat te
zijn de groeiende beroepsbevolking in voldoende mate,
arbeid te verschaffen. De ontginningen in de landbouw
liepen ten einde, terwijl als gevolg van de noodzakelijke
rationalisatie en mechanisatie een uitstotingsproces op
gang is gekomen, waardoor de agrarische beroepsbevolking
krachtig werd gereduceerd; in 1950-1956 met ruim 20.000
man of één zesde van de bezetting.. Hoewel de industie
de uitbreidingsmogelijkheden heeft benut, boden deze toch
onvoldoende soelaas. Dit gold eveneens voor de overige
sectoren van ‘de Noordelijke arbeidsmarkt.
De gevolgen van de geschetste ontwikkelingen traden
met name na de tweede wereldoorlog’duidelijk aan het
licht. In het Noorden nam de structuurwerkloosheid em-
stigé afmetingen aan. Zelfs in jaren van nationale hoog-
conjunctuur en van grote tekorten aan arbeidskrachten in
andere landsdelen bleef de werkloosheid in het Noorden
op een in sociaal en economisch opzicht onverantwoord
niveau staan. De onderstaande cijfers spreken hier voor
zichzelf.
Gemiddelde werkloosheid in pCt. van de mannelf/ke berorps-
bevolking.
Noord-Nederland Rest van Nederland
1951
………………..
…
5,1
2,6
1953
…………………
5,9
.
2,9
1955
………………..
4
.
,9
1,1
1957
…………………
4,7
1,1
1958
…………………
6,0
2,5
In verschillende rayons is van jaar tot jaar, eind juni ca.
10-12 pCt. en eind decemberl6-20 pCt. van de mannelijke
beroepsbevolking werkloos. In feite wordt de reële omvang
van het tekort aan arbeidsplaatsen in het Noorden nog ver-
sluierd door de gememoreerde grote vertrekoverschotten.
Fxcessieve expulsie enerzijds en grote structurele werk-
loosheid anderzijds zijn de meest in het oog springende
symptomen van de Noordelijke problematiek. Uit natio-
nale en regionale overwegingen dienen beide zo snel moge-
•
895
r
lijk te worden beteugeld. Het doeltreffendste middel daar
–
toe is een snelle en aanzienlijke verruiming van de werk-
gelegenheid. Gezien de Noordelijke constellatie zal dit
slechts mogelijk zijn door een industrialisatie van flinke
allure. Indien ervan wordt uitgegaan, dat:
tegen het einde van de periode 1960-1980 via een
snelle industrialisatie in het Noorden volledige werkge-
legenheid moet worden bereikt;
in deze periode tevens het tussen het Noorden en
overig Nederland bestaande vertreksaldo dient te ver
–
dwijnen,
dan zal in deze periode voor totaal ca. 85.000 mensen in
het Noorden nieuw werk in de industrie moeten worden
gevonden. Deze o.i. haalbare taakstelling komt neer op
een gemiddelde jaarlijkse uitbreiding met ca. 4.200 arbeids-
plaatsen. Vergeleken met de in 1945 tot heden gerealiseerde
• uitbreiding van 2.200 per jaar betekent dit een verdubbeling.
Van betekenis lijkt daarbij, dat in genoemde periode ca.
• 60 pCt. van het aantal nieuwe arbeidsplaatsen in
nieuwe
bedrijven werd gevonden.
De noodzakelijke industrialisatie van het Noorden zal
een grote krachtsinspanning van dit landsdeel zelf vragen.
Wij mogen zeggen, dat Provinciale Besturen, Gemeente-
besturen, Kamers van Koophandel en Fabrieken, Econo-
misch-Technologische Instituten e.d. duidelijk zien wat van
hen verwacht wordt en een grote activiteit aan de dag leggen.
Wij achten het daarnaast bijzonder verheugend, dat ook
Regering en Parlement van de dringende noodzaak van de
Noordelijke industrialisatie overtuigd zijn. In de Rijksbe-
groting komt dit ook tot uitdrukking in de middelen, die
thans jaarlijks voor het regionaal industrialisatiebeleid be-
schikbaar worden gesteld.. Geleidelijk aan krjgt dit beleid
duidelijker gestalte. Wij denken aan de aanwijzing: der
industrialisatiekernen en aan de premiëring van gebouwen
en terreinen in deze kernen. De Ministeivan Sociale Zaken
en Volksgezondheid heeft voorts voor deze kernen de toe-
passing van de verplaatsingskostenregeling en van de
trainingstoeslagregeling aangekondigd.
In de praktijk blijken de nieuwe faciliteiten reeds vruch-
ten af te werpen. Of de bereidheid om zich in het Noorden
te vestigen, resp. bestaande industrieën uit te breiden, even-
wel voldoende zal zijn,menen wij in het licht van de ge-
noemde taakstelling te moeten
betwijfelen.
Wij vragen ons
dan ook af, of – gezien de uitzonderlijke Noordelijke
situatie – daar geen extra-prikkels dienen te worden ge-
geven. Zo ware bijv. te denken aan premiëring van de
arbeidskosten van additioneelaan te stellen arbeidskrachten.
Het effect van het regionale industrialisatiebeleid zou
daardoor in sterke mate worden vergroot.
Naast de industrialisatieproblemen vormen de
agrarische
vraagstukken
en de vragen op het terrein van de
overige
sectoren
een wezenlijk onderdeel van de Noordelijke pro-
blematiek. Hier liggen – bijv. op het platteland – vragen
op het terrein van de ontsluiting, de verkaveling en de water-
beheersing. De noodzakelijke sanering en verhoging van
de produktiviteit in de landbouw zullen door ingrijpende
cultuurtechnische werken tot stand moeten komen. Hiervan
wordt o.a. een sterke vermindering van de seizoenwerk-
loosheid verwacht. In het voorgaande is terloops reeds het
effect van het aan de gang zijnde uitstotingsproces vermeld.
Dat een forse industrialisatie en snelle agrarische hervor-
mingen ook de maatschappeij/ke verhoudingen
in het voor-
heen traditioneel agrarische Noorden sterk beïnvloeden
en dat zij op dit terrein belangrijke vragen oproepen, zij
hier slechts terloops aangestipt.
Bijzondere aandacht is geleidelijk aan ook gevonden voor
de ernstige achterstand op het terrein van de
infra-structuur.
De perifere ligging ten opzichte van de nationale zwaarte-
punten – met name in het Westen des lands – is een bijna
onoverkomelijke hindernis bij het industrialisatieproces
indien goede, snelle verbindingen ontbreken. De wegen
naar het Westen en andère landsdelen zullen dan ook zo snel
mogelijk moeten worden verbeterd. De inpoldering van
het IJsselmeer zal in dit opzicht gunstig werken. Zo zullen
de door de nieuwe polders geprojecteerde Rijkswegen de be-
staande afstanden sterk relativeren en met name de rijtijden
aanmerkelijk bekorten. Inmiddels zullen ook de interne
verbindingen in het Noorden dienen te worden verbeterd.
Wat geldt voor de verkeerswegen geldt evenzeer voor de
vaarwegen. De winst aan vrachtverkeer en industriële be-
drijvigheid, die met de Fries-Groningse kanalen reeds werd
verkregen, dient een aansporing te zijn om deze kanalen
te verdiepen en ook elders in het Noorden bestaande water-
verbindingen te verbeteren en nieuwe te scheppen. Goede
zeehavens – Delfzijl en Harlingen – vormen hierbij het
sluitstuk.
De leefbaarheid van het Noorden zal mede moeten
worden verbeterd door voorzieningen op het terrein van
de
volkshuisvesting.
Het peil van de woningen is in grote
delen van het Noorden bepaald slecht te noemen. Door
krotopruiming en nieuwbouw op grote schaal zal hierin
verbetering moeten worden gebracht. Aanvullende voor-
zieningen als zwembaden, verenigingsgebouwen, gymnas-
tieklokalen, sportterreinen e.d. vragen daarbij eveneens
voortdurende aandacht. Dit geldt eveneens de voorzienin-
gen die gericht zijn op de
culturele
bloei van het gebied.’
Het Noorden deelt nog te weinig in de nationale cultuur-
spfeiding.
p
,
1
De lezer zou uit een en ander de indruk kunnen krijgen,
dat de mogelijkheden in het Noorden in feite maar beperkt
zijn. Deze indruk zou echter’ volkomen onjuist zijn. Wan-
neer wij zien wat in bepaalde gebieden reeds tot stand is
gekomen, dan wel nog groeiende is – zie Emmen, Stads-
kanaal, Delfzijl, Drachten, enz. -, dan moet de conclusie
wel zijn, dat de eerder genoemde achterstand geenszins
vanzelfsprekend is. Binnen het kader van de verwachte
verdere ontwikkeling van Nederland moet het mogelijk
zijn het Noorden op te trekken tot een niveau, dat verge-
ljkbaar is met dat van de andere landsdelen.
Het Noorden is bereid zijn aandeel in de daarvoor nodige
activiteiten op zich te nemen. Het zal daarbij echter moeten
steunen op een nationaal beleid, dat volledig oog heeft
voor de noden en mogelijkheden van het Noorden. Het zal
voorts moeten kunnen beschikken over de gelden, die nodig
zijn om de summier aangeduide voorzieningen te treffen.
Wij zijn er ons van bewust, dat daarvoor aanzienlijke bij-
dragen uit de nationale middelen nodig zullen zijn. Gezien
het nationale karakter van het totale project, dat vergelijk-
baar is met Deltawerken, Europoort e.d., achten wij dit
volledig verantwoord.,Een harmonische landelijke ont-
wikkeling en een grotere nationale welvaart zullen mede
hierop gebaseerd moeten zijn.
Groningen
–
Mr. W. A. OFFERHAUS
Leeuwarden.
Mr. H. P. LINTHORST HOMAN
Assen.
Mr. J. CRAMER
896
.
—
7-11-1959
• De besturen der drie Noordelijke provincies
hebben ter
verwezenlijking
van hun doel: inscha-
keling van het Noorden in de plannen voor een
gezonde, nationale ruimtelijke ordening, hun
krachten gebundeld in een bestuurlijke commis-
sie. Deze commissie heeft zich als voornaamste taak gesteld elders in het land begrip en belang-stelling voor de
moeilijkheden
en mogelijkheden
van het Noorden te wekken. Tegelijk met deze
commissie is de Werkgroep Noorden des Lands
in het leven geroepen, die een plan moet ontwer-
pen voor de ruimtelijke ordening van het gehele
Noorden. In eeii
dergelijk plan moet een visie op
de toekomstige ontwikkeling van het Noorden
worden geboren.
In aansluiting op hetgeen in de
zesde Industrialisatienota voor de
regionale indus-
trialisatie is uitgestippeld schetst schrijver de wor-
steling om een visie, die in
het
Noorden gaande
is. Hij
betoogt, dat alleen met een ,,vormvaste”
visie kan worden opgetornd tegen de weerstand,
die de ontwikkelingsplannen van het Noorden
in
het Westen -ontmoeten.
Bestuurlijke
activiteiten
en
problemen
in het Noorden
De drie noordelijke provincies, Groningen, Friesland en
Drenthe, verkeren in een bijzondere positie en dus zal
het weinig verwondering baren, dat de besturen dier ge-
westen bijzondere activiteiten ontwikkelen; elk afzonderlijk,
maar ook gezamenlijk.
De bijzondere positie bestaat, kort aangeduid, in de
omstandigheid, dat zelfs bij een gunstige conjunctuur de
werkgelegenheid geen gelijke tred weet te houden met de
groei der beroepsbevolking. Bovendien daalt in de agra-
rische sector – mede aangeraakt door de wil en de nood-
zaak tot mechanisatie – het aantal arbeidskrachten ge-
stadig. Werden elders in den lande vnl. door industrialisatie
voldoende nieuwe bestaansbronnen voor een groeiende
bevolking ontsloten, in het Noorden des lands kon deze
industrialisatie het stijgende arbeidsaanbod niet opvangen.
De gevolgen laten zich denken: hoge werkloosheidscijfers,
vooral in de oudere ‘jaarklassen, een hoog migratïesaldo
in de produktieve groepen, een vrij sterke emigratie. Wat
concreter gezegd: duizenden Groningers, Friezen en Dren-
ten moesten zich een bestaan verwerven in het Westen of
Zuiden, in de laatste jaren ook in het midden van het land;
soms gaven zij de voorkeur aan vestigiiig in Amerika of
Australië.
Deze trek uit het Noorden is overigens geen nieuw
verschijnsel. Sinds het laatste kwart van de vorige eeuw
zijn Groningen, Friesland en Drenthe expulsiegebied,
doch de ontvolking, met name van de plattelandsgebieden,
dreigt langzamerhand vormen aan te nemen, die in haar
gevolgen kunnen worden omschreven met: onevenwichtige
bevolkingsopbouw, vergrijzing van dorpen en streken.
geestelijke drainage, sociale en culturele verstarring.
Het illustreren van deze ontwikkeling met cijfermateriaal
moge hier achterwege blijven. Dat geschiedde elders
1).
Wat
het Noorden nu wil, zal duidelijk zijn: bestrijding van de
excessieve, eenzijdige migratie door versnelde industriali-
satie op een moment, dat verdere samenballing van econo-
1)
Men zie o.a.: ,,Het Noorden in Nederland”, uitgegeven
onder auspiciën van de provinciale besturen van Groningen,
Friesland en Dretithe, Van Gorcum en Co. te Assen 1958, blz. 6 en 7.
mische bedrijvigheid in het Westen, met name in de rand-
stad Holland, in meer dan één opzicht niet gemakkelijk
oplosbare problemen heeft opgeroepen
2).
Bevordering
van spreiding der hiervoor in aanmerking komende indus-
triële vestigingen kan het Noorden, zowel als het Westen
van klemmende vraagstukken verlossen. Van een andere
sfeer uit benaderd kan men zeggen: het Noorden verlangt
inschakeling in de plannen voor een gezonde, nationale
ruimtelijke ordening, waarbij gemikt wordt op een meer
evenwichtige, economische ontwikkeling van héél ons land,
die tevens een betere spreiding der bevolking inhoudt.
Gebleken nu is, dat de provincies Groningen, Friesland
en Drenthe bij het streven naar erkenning van bovengenoen-
de doelstelling op elkaar zijn aangewezen. De stem van
één gewest alleen legt onvoldoende gewicht in de schaal;
het onbekende Noorden geldt voor de westerling toch al
als .éénheid en waar de problematiek der drie provincies
kwalitatief en kwantitatief ongeveer dezelfde is, lag het
voor de hand, dat de besturen hun krachten ‘gingen bunde-
len. Zij besloten tot de vorming ener bestuurlijke commissie,
nadat ook van de zijde van de Rijksdienst voor het Nationale
Plan in besprekingen over het ontwerpen van een plan
voor de ordening der Noordelijke ruimte te kennen’ was
gegeven dat men zich niet al te veel aan de structureel
vrij willekeurige grenz:n der drie provincies zou kunnen
storen. Aan het werk der bestuurlijke commissie nemen
deel drie leden van elk der colleges’ van Gedeputeerde
Staten en één ambtelijke• figuur van elk der provinciale
griffies. De commissie heeft een eigen secretaris.
Tegelijk met de bestuurlijke commissie is een zgn.
Werkgroep Noorden des Lands in het leven geroepen.
Deze werkgroep omvat ‘drie leden van de bestuurlijke
commissie (iedere provincie wijst een lid aan) en verder de
directeuren van de provinciale waterstaatsdiensten, van de
drie planologische diensten en van de drie economisch-
technologische organisaties, terwijl de Rijksdienst voor het
Nationale Plan in de werkgroep een waarnemer-adviseur
2) Zie de publikatie: ,,Het Westen en overig Nederland”
Staatsdrukkerij en Uitgeverijbedrijf, ,’s-Gravenhage.
7-11-1959
‘
897
1′
—
–
/
heeft aangewezen. De secretaris van de bestuirlijke com-
missie is tevens secretaris van de werkgroep.
De bestuurlijke commissie heeft zich als voornaamste
taak gesteld elders in het land begrip en belangstelling voor
de moeilijkheden en de mogelijkheden van het Noorden
des lands te wekken. Zij voert – bij voorkeur in het eigen
gebied – besprekingen met de Regering en haar ambte-
naren, met kamerleden, met vertegenwoordigers van werk-
gevers- en werknemersorganisaties. Zij verzorgt publi-
katies, verstrekt gegevens en inlichtingen, kortom, de
bestuurlijke commissie treedt naar buiten op, heeft de
bedoeling de eenmaal gewekte bijzondere belangstelling
voor het Noorden niet te doen verslappen en niet minder,
onjuiste voorstellingen over dat gebied te bestrijden. Goede
en verantwoorde propaganda is tegenwoordig ook op
bestuurlijk terrein noodzakelijk. Professor Korteweg wees
er indertijd op, dat bijv. het collectief geheugen van het
Westen het Noorden parten speelt: bij Drenthe denkt men
daar nog aan heidevelden en schaapherders! Ten Noorden
van Zwolle is het land met kranten dichtgeplakt!
3).
De bestuurlijke commissie zal zo lang op hetzelfde aam-
beeld moeten blijven hameren, tot het Noorden des lands
die economische positie heeft bevochten, waarop het recht’
mag doen gelden. Dat dit op de duur zal gelukken, staat
eigenlijk buiten
twijfel,
omdat Groningen, Friesland en
Drenthe tezamen uiterlijk – ruimtelijk-geografisch – en
innerlijk – naar menselijke potentie – eigenschappen
bezitten, die tot een hoger algemeen niveau van welvaart
kunnen leiden. In bijna alle Europese landen mogen dan
de afgelegen randgebieden economisch in ontwikkeling
achterop liggen, dit feit rechtvaardigt niet zijn bestendi-
ging
4).
Over de bestuurlijke commissie moeten ovrigens geen
misverstanden bestaan. Zij is geen orgaan, dat, op wettelijke
basis gegrondvest, boven de besturen der drie provincies
is geplaatst. Zij heeft geen eigen bevoegdheden; zij valt
bij de meeste beslissingen terug op de colléges van Gedepu-
teerde Staten. Sommigen betreuren dit. Besluitvaardigheid
en slagvaardigheid zouden in het gedrang komen. Gepleit
wordt daarom voor de instelling van één of meer boven-
provinciale organen, bijv. door middel van de Wet op de
gemeenschappelijke regelingen. Zij, die zo spreken, zien,
in hun misschien gerechtvaardigd ongeduld, voorbij, dat
een samenwerking, zelfs die tussen provincies in één land,
een groeiperiode moet doormaken en tevens, dat het bij
rustige overweging niet zo eenvoudig blijkt, een goed-
afgebakende taak voor boven-provinciale organen aan te
geven. Ter
vergelijking
moge erop worden gewezen, hoe
moeilijk het is,, voor het IJmondgebied, voor het gebied
van de Europoort of voor de Haagse agglomeratie tot de
vorming van bijv. een stadgewest, een district of een ander
boven-gemeentelijk bestuursorgaan te geraken. Het crea-
tieve denken is op dit punt nog niet tot afsluitende resul-
taten gekomen. De traditionele driedeling in ons staats-
bestel – Rijk, provincie, gemeente – werkt waarschijnlijk
vertragend op dit denken
5).
Niettemin zou het aanbeveling verdienen een studie-
commissie aan het werk te zetten ter beantwoording van de
Zie het artikel var Prof. S. Korteweg in ,,Sociaal Maand-
blad Arbeid”, juli/augustus 1958, Be jaargang nr. 7/8 over
,,Het Noorden en de zesde industrialisatienota”.
Voor een boeiende, historische beschouwing over het
achterblijven der Nederlandse randprovincies zij verwezen naar
het werk van Prof. Dr. H. J. Keuning, ,,Mozaïek der functies”
(1955),
hoofdstuk V.
–
vraag, of, waarom en in hoeverre een boven-provinciaal
bestuursorgaan ter oplossing van de Noordelijke proble-
men gewenst of noodzakelijk is. Zij zou dan – voor het
geval de vraag van het ,,of” positief beantwoord zou worden
– moeten aangeven, welke taken en bevoegdheden aan het
gemeenschappelijk orgaan zouden moeten worden toe-
bedeeld. Een dergelijke studie zou reeds daarom nuttig
zijn, omdat voor- en tegenstanders, aarzelaars en onge-
duldigen, met betrekking tot deze materie eens tezamen
zouden kunnen peilen, hoever men in het spanningsveld
tussen centralisatie en decentralisatie in de Noordelijke
leefruimte zou kunnen gaan. Ongetwijfeld zou een gemeen-
schappelijk bestuursorgaan voor drie provincies, in welke
vorm bok gegoten, de bevoegdheden van de drié colleges
van Gedeputeerde Staten en van de drie Provinciale Staten
inperken, zo niet formeel, dan toch materieel, tenzij men
met een schijnorgaan genoegen zou willen nemen. Een
studie omtrent de wenselijkheid van boven-provinciale
organen. zou zeker ook kunnen omvatten het aftasten van
de mogelijkhedèn voor één gezamenlijke economisch-
technologische organisatie, één gezamenlijke planologische
dienst, één gezamenlijk orgaan voor de bevordering der
industrialisatie.
Wenden wij ons thans tot de taak, die de Werkgroep
Noorden des Lands op haar schouders zag geladen. Zij
heeft te ontwerpen een plan voor de ruimtelijke ordening
van het gehele Noorden en een stelsel van concrete maat-
regelen, die uitvloeisel van zulk een ruimtelijk plan zullen
zijn. Uitgangspunt voor dit ontwikkelingsplan of struc-
tuurplan
6)
is de stelling, dat het mogelijk moe(worden
geacht om tussen 1960 en 1980 ca. 60 pCt. van het bevol-
kingsverlies, dat zonder stimulerende maatregelen zou
moeten worden geïncasseerd, aan het Noorden te binden.
Dat komt neer op het binden van 210.000 personen op een
natuurlijke aanwas van 320.000 personen tussen 1960 en
1980 en het scheppen van arbeidsplaatsen in die periode
voor circa 77.000 personen
7).
Voorwaar toch geen te hoog
doelwit voor drie provincies gezamenlijk. Omstreeks 1980
zou dan in de migratiebeweging tussen het Noorden en
overig Nederland een evenwichtstoestand moeten intreden.
Hoe de studie in de werkgroep omtrent de samenstelling
vail het ontwikkelingsplan vdor de drie provincies verloopt,
valt niet te voorspellen. Een unicum is het toch wèl, dat
drie provincies tezamen zulk een plan doen ontwerpen. Een
teken, dat de wil tot samenwerking in elk geval in sterke
mate aanwezig is!
Uit tussentijdse rapportering
7)
is reeds gebleken, dat
realisering van een goed plan haar eisen obk aan de over-
heidsfinanciën zal stellen. Maar doen de plannen in het
Westen des lands dit soms niet? Zullen de kasten per
arbeidsplaats, de ,,social costs” inbegrepen, in het Westen
des lands, niet belangrijk hoger zijn dan in het Noorden?
Versnelde industrialisatie van dat Noorden ter bestrijding
van te sterke expulsie kan in nationaal verband, ondanks het
Zie Blauwe Reeks nr. 28 Veren(ging van Nederlandse
Gemeenten: ,,Herziening van ae gemeentewet”, hoofdstuk 2
over ,,Het bestuur van aggiomeraties en van gemeenten in
streekverband”. Ook: ,,Het bestuur van agglomeraties en
conurbaties” in ,,De Nederlandse Gemeente” van 19 juni 1959,
nr. 25 door Mr. J. M. Kan naar aanleiding van een discussie tussen Mr. H. A. M. T. Kolfschoten en Mr S. 0. van Poelje.
Het woord ,,structuurplan” wordt door deskundigen in
dit verband minder juist geacht, omdat men het in de toekomst
wenst te reserveren voor de gemeenten.
Zie ,,Financiele aspecten der toekomstige ontwikkeling
van het noorden des lands 196011980″.
898
–
7-11-1959
daaraan ten koste gelegde, voordelig blijken! En zelfs al
zou dat niet altijd zo zijn, dan zou het sociale aspect van
de Noordelijke problematiek toch moeten leiden tot de
slotsom, dat versnelde industrialisatie een gebiëdende
noodzaak is.
Intussen is de opzet van een plan voor de ruimtelijke
ordening (ontwikkelingsplan) een allesbehalve eenvoudige
aangelegenheid. Immers, daarin moet een visie geboren
worden. Een visie, die voor een toekomstig beleid in vele
opzichten een keuzebepaling inhoudt en past in het raam
der nationale doelstellingen. Juist vanwege de noodzaak
tot het doen van keuze mag worden gezegd, dat zich rôndom
het veroveren en innerlijk aanvaarden van een visie op de
toekomst in het Noorden een geestelijke worsteling afspeelt,
die de gemoederen in vele sectoren van het maatschappelijk
leven beroert, zonder dat men nog iets over de uiteindelijke
inhoud van het ontwikkelingsplan weet. Er zijn in de
afgelopen jaren echter verschillende detailstudies versche-
nen, waaruit reeds enkele conclusies konden worden ge-
trokken.
– Naar buiten toe moge voor genoemde worsteling nog (te)
weinig blijken, wie geen vreemdeling in het Jeruzalem van
het Noorden is, weet, dat zij binnenskamers in volle gang is.
Dat alles klinkt wat zwaar en behoeft nadere verklaring.
Het gemakkelijkst is misschien deze verklaring te geven
in aansluiting op hetgeen in de zesde Industrialisatienota
van het Ministerie van Economische Zaken
8)
aan lijnen
voor de regionale industrialisatie is uitgestippeld. Het
gehele Noorden werd daarin tot zgn. probleemgebied
verklaard en in dit probleemgebied werd de aanwijzing van
industriële ontwikkelingskernen aangekondigd, voor welke
kernen faciliteiten bij vestiging en uitbreiding van indus-
trieën zouden gelden (premiëring van industrieterreinen
en gebouwen). Het regionale industrialisatiebeleid heeft
ten slotte in ari1 1959 enige gestalte gekregen, toen de
kernen in Groningen, Friesland en Drenthe werden aan-
gewezen en kort daarna de premieregeling bekend werd
gemaakt.
Welke nieuwe grondslagen nu koos de Regering voor
het regionale industrialisatiebeleid? Teneinde de principiële
betekenis daarvan beter te doen uitkomen volgt hieronder
eerst een korte voorgeschiedenis. Zoals gezegd, moet het
Noorden industrialiseren, wil het behoed worden voor het
doorzieken van de werkloosheid en het wegtrekken van ee
onevenredig deel der produktieve bevolkingsgroep. Het
is interessant te zien, hoe men na de tweede wereldoorlog
dit vraagstuk heeft aangevat. Verschillende fasen tekenen
zich daarbij af. In de provincies zelf begon men soms met
de opstelling van algemene wenslijsten, waarin praktisch
alles werd opgesomd wat men gaarne aan werken op allerlei
gebied (openbare werken, volksgezondheid, onderwijs,
culturele voorzieningen) wilde zien uitgevoerd
9).
In de
volgende fase probeerde men het Noorden van rijkswege
te helpen door de aanwijzing van zgn.. ontwikkelingsgebie-
den
10).
De visie, die bij deze aanwijzing werd gehuldigd,
8)
De zesde Industrialisatienota werd op
19 mei
1958
aan
de Tweede Kamer aangeboden.
0)
Zie bijv. ,,Rapport van de provinciale Groninger Wel-
vaartscommissie”, Kon. Verenigde Drukkerij Hoitsema N.V.
Groningen
1954.
10)
Zie wijziging van het tiende hoofdstuk der rijksbegro-
ting van’ het dienstjaar
1951,
waarin de deelneming van het
Rijk in de uitvoering van de eerste fase van ontwikkelingsplannen
voor Z.W. en 0. Groningen, 0. Friesland, N.O. Overijssel,
0. West-Friesland (N.H.), Z.W. en Z.O. Noord-Brabant en
N. Limburg werd geregeld, oktober
1951.
ROTTERDAMSCHE BANK
VOORLICHTING OP HET
GEBIED VAN DE INTER-
NATIONALE HANDEL EN
HET INTERNATIONALE
BETALINGSVERKEER
MEER DAN 300 VESTIGINGEN IN NEDERLAND
(Advertentie)
hield in een poging, om gebieden met grote structurele
werkloosheid door het verlenen van enkele faciliteiten te
industrialiseren. Men hoopte derhalve industrieën over een
vrij groot plattelandsgebied te kunnen spreiden. Deze
regeringspolitiek, overigens vrijwel algemeen aanvaard,
bracht onvoldoende resultaten, omdat het uitgangspunt
onjuist bleek. Industrie zoekt naar samenballing in stedelijke
sfeer, naar concentratie. Spreiding over het platteland ligt
niet in de natuurlijke ontwikkelingslijn. Industrieën hebben
elkaars steun en
nabijheid
nodig, ook ter vestiging van een
gunstig industrieel klimaat. Het zou ‘een soort wonderzijn,
indien het Noorden op deze tendens een uitzondering zciu
vormen. De zesde Industrialisatienota verlaat dan ook het
onbegaanbaar gebleken pad 1951, aanvaardt de concentra-
tiegedachte en wil in het Noorden een betrekkelijk klein
aantal industriële ontwikkelingskernen tot bloei brengen.
De kernaanwijzing van april 1959, die als het ware voor-
uitloopt op het ontwikkelingsplan, heeft vrij veel beroering
teweeg gebracht. Er werd een nieuwe fase in het industria-
lisatiebeleid ingeluid. Geen spreiding van industrie meer
over alle gebieden met een hoge structurele werkloosheid,
maar samentrekking in slechts enkele plaatsen, die reeds
een zekere aanzet van industriële, het liefst ook van stede-
lijke ontplooiing te zien hebben gegeven en dus niet werden
gekozen, omdat zij te kampen hebben met grote werkloos-
heid. Deze kernaanwijzing werkt ontegenzegljk discrimi-
natöir in verschillend opzicht. Het laat zich immers aan-
zien, dat de uitverkoren kernen de kans krijgen tot verdere
groei en bloei. Bedrijven buiten de kernen vallen bij vesti-
ging of uitbreiding niet onder de faciliteitenregelingen. Of
het alle kernen zal gelukken, tot industriële ontwikkeling
te komen, is intussen de vraag. In dit verband zij opge-
merkt, dat het Ministerie van Economische Zaken reeds
onderscheid maakt tussen ontwikkelingskernen (,,primaire
kernen”) en stimuleringsgebieden (,,secondaire kernen”).
In de praktijk is dit verschil in benaming tot op heden nog
niet geheel duidelijk geworden. De faciliteitenregeling voor
industriële vestiging
–
of uitbreiding is voor primaire en
secondaire kernen dezelfde. Zullen in de toekomst de
verschillen misschien allereerst komen te liggen in de sociale
en culturele sector, die in de primaire kernen méér, in de
secondaire minder voorzieningen zal ontvangen?
7-11-1959
899
Dat de kernaanwijzing weerstanden ontmoet, is begrijpe-
lijk. Zij wil de landelijk gewenst geachte industriële
decen-
tralisatie
(voor zover mogelijk) bevorderen door
regionale
industriële ceniralisatie.
Met andere Woorden: de natuur-
lijke bevolkingsaanwas in het Noorden en de uitstoting
van mankracht uit de agrarische sector wil men opvangen
in de in het eigen gebied gelegen industriële concentratie-
punten. Dat betekent ongetwijfeld interne migratie en
verdere ontvolking van delen van het eigenlijke platteland,
vooral van die delen, die een grote structurele werkloos-
heid kennen. De kernen mogen een redelijke bevolkings-
groei verwachten. De provincies als geheel zien haar exces-
sieve ontvolking bestreden. Bepaalde eigen gebieden ver-
liezen daarentegen in de toekomst opnieuw economisch
niet te binden jonge produktieve krachten; nu echter aan
de kernen der eigen provincies.
In deze interne migratie schuilt de vreugde van de éne,
de teleurstelling van de andere gemeente. Delen van het
platteland zullen moeten berusten in het vertrek van men-
sen. Dit leidt tot de gedachte, om ook voor agrarische
gebicde.i concentratie van bevolking te aanvaarden, m.a.w.
tot schaalvergroting voor het platteland
11
). Om de leef-
baarheid van dat platteland in stand te houden zullen
agrarische kernen tot ontwikkeling moeten worden ge-
bracht, die in sociale en culturele outillage, weliswaar in
eigen stijl, moeten kunhen wedijveren met de meer stede-
lijke levenssfeer der industriële kernen. Tevens zullen die
agrarische kernen zodanige verbindingen met de stad moe-
ten verkrijgen, dat de cultuur van de stad bereikbaar is.
Het woord ,,wedijver” is hierboven opzettelijk gekozen,
omdat de strijd tussen de levensstijlen van stad en platteland
in de mens zelf reéds lang ten gunste van de std is beslist.
Voor de middenstand is de vorming van agrarische kernen
op het platteland trouwens nog de enig overgebleven kans
12
).
Wie schaalvergroting van het platteland als een noodzake-
lijke ontwikkeling ziet, weet, dat niet elk dorp of gehucht
meer zal kunnen uitgroeien. Op het platteland zelf zal men
moeten wennen aan de idee van bevolkingsconcentratie in
het eigen gebied, hoe gaarne men het kléine en kleinste
dorp ook zou willen behouden. Hoeveel jonge mensen zul-
len er nog willen wonen en leven, afgezien van de omstan-
digheid, of zij er werk vinden?
Zie over de noodzaak tot schaalvergrotiig de jarverslagn
van de Cultuurtechnische Dienst over
1957, 1958
en voorts
,,De ontwikkeling van de landelijke gebieden”, uitgave van het
Ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening,
samengesteld door de commissie ter bestudeing van de ruimte-
lijke ordening in de landbouw
1959.
Of de rijdende winkel niet met succes, zijn intrede op het
platteland zou kunnen doen, is een vraag, die hier buiten be-
schouwing blijft. Elders, bijv. in Zwitserland, bewijst hij zich
als zeer bruikbaar.
Met klagende, romantisch getinte verhalen houdt men
het platteland in zijn huidige vorm en structuur niet in
stand. Hoe meer men de ruilverkaveling en de landbouw-
kundige sanering ter hand neemt, hoe meer de noodzaak
tot schaalvergroting zich zal doen gelden. Men bedenke
daarbij steeds, dat de landbouw op zichzelf geen bijdrage
tot de oplossing van de structurele werkloosheid kan
leveren; integendeel, de mechanisatie in de landbouw-
sector verkleint de werkgelegenheid. Het platteland mag
alleen gezond heten, wanneer het bevolkingsgetal overeen-
komt met het economische draagvlak en daarnaast dan
wordt gezorgd voor zodanige sociaal-culturele voorzie-
ningen, dat de bevolking kan worden gebonden en niet
uit bijkomende overwegingen toch vertrekt.
Welke vrees nu bekruipt het platteland? Dat hel bij alle
aandacht voor de industriële ontwikkeling der aangewezen
kernen, zal worden vergeten. Is het ,,gevoelsmatige”
verzet tegen de concentratiegedachte reeds aanwezig
13),
de weerstand zal groeien, indien niet duidelijk wordt uit-
gesproken, dat het ook met de sanering van het platteland
ernst is. Het ontwikkelingsplan voor het Noorden zal 66k
de visie op de ontwikkeling van het platteland moeten
geven, een visie, dje niet is gebaseerd op de wensdroorn,
welke overal alle mensen wil vasthouden, matr die wel
het nodige houvast biedt. Aan een wensenlijst van wat elke
gemeente op allerlei gebied gaarne wil verwezenlijken,
heeft niemand iets; zulk een lijst is eigenlijk alleen maar
goedkoop, omdat zij toch niet tot uitvoering kan komen.
Een reële visie zal voor sommige gemeenten, althans voor
een aantal dorpen, een teleurstelling betekenen (geen ver-
dere groei, voortgaande migratie). Zich overgeven aan
illusies, die in strijd zijn met een reeds lang aan de gang
zijnd proces, is op de duur echter veel erger.
De worsteling om een visie op de ontwikkeling van het
Noorden is nog geenszins beëindigd. Men ou zelfs kunnen
beweren, dat zij nauwelijks is begonnen. Ja, of zij op het
ogenblik volledig kan worden uitgestreden, is nog de vraag.
Blijkbaar is de idee van bevolkingsconcentratie in industriële
en in agrarische kernen te revolutionair om dadelijk alge-
meen aanvaard te worden, nu zij zou kunnen worden
gesteund door stimulerende maatregelen.
Natuurlijk zijn er variaties op de ontwikkelde visie
mogelijk. Eén dier sinds kort aanbevolen variaties is, dat
let platteland pendelgebied voor de industriële kernen kan
(moet) worden. Het kan woongebied zijn voor de indus-
triële werkers in de centra. Misschien zou dit voor de
dorpen vlak bij de centra goed mogelijk zijn. Bedacht dient
echter te worden, dat de centra in het Noorden nog niet
zijn uitgegroeid tot grote steden.- Vooralsnog is het niet
Zie bijv. in het culturele maandblad ,,Groningen”, jaar-
gang T, april
1959,
blz.
70/7 1
het artikel ,,Ons dorp is niet dood”.
(Adv&flente)
Kabels met papier- en met plasticisolatie voor hoogspanning, laagspanning
en telecommunicatie. Kabelgarnituren, koperdraad en koperkabel, staaldraad en bandstaal
N.V. NEDERLANDSCHE KABELFABRIEKEN
•
DELFT
900
.
7-11-1959
duidelijk, of de voordelen van het pendelen op langere
afstand groter zijn dan de nadelen
14).
Voor een bepaalde
sociale laag moge het pendelen een normale zaak zijn
geworden, ondanks de moderne verplaatsingsmogeljk-
heden is dat voor de grote groep der werknemers niet
natuurlijk. In elk geval zou eèn degelijk sociologisch
onderzoek aanbeveling verdienen; alvorens men, behalve
over industriële en agrarische kernen, ook no’g gaat spreken
over pendelkernen. De wens mag hier niet de vader van de
gedachte worden of anders gezegd: de wens om zoveel
mogelijk mensen aan de gemeente te binden is geen basis
voor een gezonde plattelandsstructuur. De aanbidding van
het zielenaantal is toch al te groot in het Nôorden (in
Nederland)! Intussen heeft tot op heden een degelijk,
sociologisch onderzoék naar het pendelen en de pendelaar
niet plaats gevonden. – –
In bovenstaande schets werd, nog eens kort samengevat,
de volgende visie naar voren gebracht: aanvaarding van
een niet te groot aantal industriële kernen van behoorlijke
omvang (15.000 – 40.000 inwôners naast enkele reeds
bestaande steden-kernen van grotere omvang), een aantal
agrarische kernen op het eigenlijke platteland (dorpen vân
ca. 1.000 – 2.500 inwoners); alle groeiende met de voort-
gang der industrialisatie en de sânering van de landbouw-
gebieden.
Het zal een ieder duidelijk zijn, dat in de eerste plaats de
gemeenten de hierboven geschetste visie, als zij eenmaal
zou worden aanvaard, gestalte zullen moeten geven. Elke
gemeente zal binnen het raam der visie functioneel, struc-
tureel moeten gaan denken. De vraag, die zij zich moet
stellen is: welke functie, valt mij in het geheel. der ontwikke-
ling toe? Als die functie is herkend en wat meer is, erkend,
zullen veel uitbreidingsplannen een betere basis ontvangen.
Voor sommige dorpen zullen het meer saneringsplannen
dan uitbreidingsplannen worden. De ervaring leert echter,
dat functioneel denken niet gemakkelijk is. Het wordt
trouwens ook niet gemakkelijk gemaakt! Hogere instanties
moedigen het nauwelijks aan!• Eén voorbeeld’: het Minis-
terie van Economische Zaken liet het oude beleid voor
regionale industrialisatie (ontwikkelingsgebieden) los en
trok voor die gebieden per 1juli1959 de faciliteitenregeling
• in. Het is in het geheel niet duidelijk, of het Ministerie
voor Maatschappelijk Werk, dat het oude industrialisatie-
beleid, gericht dus op de ontwikkelingsgebieden, maat-
schappelijk (sociaal en cultureel) begeleidde, zich op het
nieuwe kernbeleid heeft ingesteld. Dat men een zekere
nazorg nodig acht, is begrijpelijk en juist. Wat eenmaal is
toegezegd, dient gestand te worden gedaan. Men verricht
daarmee niets overbodigs.. Maar het zou het beeld der
toekomstige ontwikkeling versterken, indien alle ministe-
ries, ook dat voor Maatschappelijk Werk, zich in elk geval
onomwonden achter het kernbeleid zouden plaatsen. Thans
wordt wellicht ten onrechte de indruk gevestigd, dat Maat-
schappelijk Werk het oude beleid voortzet, terwijl Econo-
14)
In het in
1953/57
verschenen rapport ,,Smallingerland in
overgang”, drie delen, uitgebracht door het Katholiek Sociaal-
Kerkelijk Instituut wordt in deel 3, hoofdstuk 4: ,,Nieuwe
fabrieksarbeiders” een beschouwing gewijd aan. ,,Pendelen of
migreren” (blz. 148 e.v.). Een algemeen oordeel o’.er deze kwestie,
zo zegt het rapport, is nog niet te geven. Eén citaat moge hier
worden overgenomen: ,,De enige tendentie, die
wij
hierin hebben
kunnen ontdekken, is deze, dat de intellectuelen de neiging
hebben hoog op te geven van de ,,zegeningen van het dorps-
leven”,’ terwijl de geïnterviewden, die zelf arbeider zijn of uit
hoofde van hun functie nauw met de arbeiders’ in aanraking
komen, doorgaans de wenselijkheid, c.q. de noödzakelijkheid
van een eerder of later verhuizen naar Drachten accentueren”.
/
mische Zaken van de provinciale besturen verlangt, dat zij
het nieuwe beleid krachtig steunen. Dit gebrek aan coör
–
dinatie versterkt niet het vertrouwen in de bedoelingen
der regeringspolitiek en vormt meer dan eens aanleiding
tot het ondergraven dezer politiek.
Zij, die het kernbeleid niet kunnen of willen aanvaarden,
vinden o.a. hier motieven voor de stelling, dat nieuw en
oud beleid ineenvloeien, geen principiële verschillen ver
–
tonen. Het is daarom ook jammer, dat het Ministerie van
Economische Zaken over ontwikkelingskernen is gaan.
spreken. Dat woord herinnert te veel aan bntwikkelings-
gebieden. Waarombijv. niet van industriële kernen gespro-
ken? Het is te hopen, dat de Regering straks het beeld ener
toekomstige ontwikkeling steunt, ook in woord en termino-
logie, opdat die steun, als het op daden aankomt, beter
gericht zij. Elke onduidelijkheid in het beleid, hoe dan ook,
is voor velen aangrjpingspunt tot pogingen om aan dit
beleid te ontsnappen. De grote lijnen daarvan worden
dan weer vervaagd en dus onhanteerbaar. Als één ding
nodig is, is dat het voorkomen van een brokkelig, ondoor-
ichtig beleid. Toevallige factoren zouden dan opnieuw de
aanpak van de Noordelijke problemen bepalen of persoon-
lijke invloeden zouden op allerlei gebied de beleidslijn
weer met succes kunnen doorbreken. Meer dan eens kan
worden geconstateerd, dat vertegenwoordigers der Rege-
ring zich bedienen van een terminologie, die behoort tot
een fase in de regeringspolitiek, welke reeds is verlaten.
Zou dit komen, omdat men zelf nog weifelt?
Waarom voeren wij hier zo sterk een pleidôoi voor een
vormvaste visie, voor de aanvaarding van een leidende
idee in de ontwikkelingsgang van het Noorden? Allereerst,
omdat slechts dan kan worden opgetornd tegen de tegen-
stand, die de ontwikkelingsplannen voor het Noorden
in het Westen ontmoeten. Spreiding der industrie wordt
daar zeker niet algemeen toegejuicht. Sommigen willen
liever het Westen verder laten volstromen, door maar liever
nog weer nieuwe grote steden te bouwen. Het Noorden
kan beter voor industrialisatie worden ,,behoed” en de
functie van recreatiegebied voor het Westen vervullen
15).
Dit zou betekenen, dat het Noorden sociaal-economisch
in sub-ordinatie dienstbaar zou worden gemaakt aan de
randstad Holland. Het Noorden mag het volle Westen
dienen als gebied, waar men nog kan ademen, zonder zich
zelf tot een volwaardig economisch gebied te ontwikkelen.
Verder is het dringend nodig, dat tegenover ,,Den Haag”
duidelijk wordt, wat het Noorden zelf nu eigenlijk precies
wil. Zolang de één dit, de ander dat wil, zal steeds worden
gesteld: ,,Weet u zelf, wat u van het Noorden wilt maken?”
en zal de opmerking worden gehoord: ,,Zolang u het in de
eigen kring niet over de richting vn de te nemen maat-
regelen eens bent, vaart u in de mist”. En daaruit vloeit
meteen het derde argument voor een vormvaste visie
voort. De verwezenlijking van plannen zal veel geld kosten,
waarbij
ongetwijfeld
met het modewoord ,,prioriteiten”
zal moeten worden gewerkt. M.a.w.: wanneer men ten.
aanzien van het kernbeleid (industrieel, zowel als agrarisch)
de beschikbare middelen effectief wil gebruiken, zal men
telkens een keuze moeten doen. Keuze doen betekent
rangorde kennen. Keuze doen is weten, wat het meest
belangrijk is. Zolang men alles tegelijk wil, omdat een
leidende gedachte ontbreekt, zal er te weinig werkelijk
gebeuren of te veel verkeerd gebeuren. Dat hierbij belangen
_
1_1_
)Zi6 bijv. ,,Het Vrije Volk” van zaterdag
15
augustus
1959,
waarin in deze richting wordt gesproken in een interview met
Dr.’ W. Steigenga, planoloog te Rotterdam.
7-11-1959
•
–
901
zullen botsen, staat wel vast, maar als men de visie op de
ontwikkeling aan zijn kant heeft, zal de keuze ten slotte
worden aanvaard. Een ontwikkelingsplan is derhalve
nodig voor extern en voor intern gebruik. Gebaseerd op
reële prognose voor de bevolkingsgroei, provinciaal,
regionaal en gemeentelijk, zal zilk een ontwikkelingsplan
perspectieven openen, die anders slechts vaag zullen worden
onderscheiden. Men beseffe telkens weer, dat alle pijn, om
achteruitgang in bevolkingstal – want daarom gaat het
ook intern – onmogelijk kan worden gestild
16).
Men moet
er vrede mee kunnen hebben, indien maar in regionaal of
provinciaal, dus in groter verband, het ontvolkings- en
vergrijzingsprobleem tot een oplossing wordt gebracht.
Een natuurlijke ontwikkelipg houdt men toch niet tegen en
wanneer over enkele jaren de woningmarkt zou kunnen
worden vrijgegeven, zal zich waarschijnlijk nog een nieuwe
migratiegolf naar de centra bewegen, omdat dââr de
woningbehoefte thans nog het grootst is.
Het kernbeleid van het Ministerie van Economische
Zaken heeft dus teweeg gebracht, dat de eerste contouren
van een ontwikkelingsbeeld zijn opgeroepen. Het behoeft
voor het platteland vanwege andere ministeries (bijv. dat
van Landbouw en Visserij) een suppiement, dat zeker in
het Noordelijke ontwikkelingsplan nader zal worden aan-
geduid. Om te beginnen zou het regionale industrialisatie-
beleid
bijv.
op de één of andere manier kunnen worden
verbonden met het meerjarenplan 1958 voor ruilverkaveling
en andere cultuurtechiüsche werken in Nederland. Zulk
een verbintenis zou vôor het Noorden des lands de gewenste
ontwikkeling aanmerkelijk kunnen stimuleren. Uitvoering
van dat meerjarnplan, voor zover het betrekking heeft, op
het Noorden des lands, is ook daarom van grote betekenis,
omdat de oudere generaties van agrarische werkers nu nog
beschikbaar zijn. Over, laat ons zeggen, twintig jaar, is het
te laat. De plattelandsjongeren kiezen zich, voor zover
zij geen zelfstandige boer kunnen worden, geen agrarisch
beroep meer. Als zij toch nog in deze sector terechtkomen,
kan nauwelijks meer van een keuze gesproken worden!
Reeds enkele malen werd naar voren gebracht, dat
de visie, zoals deze zich begint af te tekenen op de toekom-
stige structuur van het Noorden, ook in eigen kring verzet
ontmoet. Het verweer blijft echter zwak, omdat men er tot
dusver geen alternatief tegenovër heeft kunnen stellen.
Dit alternatief zou moeten inhouden, dat het tegen elke
tot dusver te constateren ontwikkeling in, redelijk is te
verwachten, dat het gehele Noorde.lijke gebied gelijkmatig
kan groeien; dat migratie, ook intern, kan worden voor-
komen of althans sterk kan worden ,ingeperkt. Het verzet
blijft daarom steken in een zekere negativiteit.
Het meest positief zijn de tegenstemmen van hen, ‘die
het voor mogelijk houden, het gehele Noordelijke gebied
in het industrialisatiebeleid te betrekken. Het platteland
zou dan voor de vestiging van kleinere of middelgrote
industrieën in aanmerking komen. De grotere en grote
bedrijven zouden bij voorkeur de centra moeten opzoeken.
In dit verband wijst men gaarne op de ontwikkeling in
Zwitserland, waar toch ook in afgelegen bergdorpen
industrieën zouden zijn en worden gevestigd. Nu moet men
met vergelijkingen altijd voorzichtig
zijn.
Het Zwitserse
voorbeeld klopt al dadelijk niet op onze situatie. Zeker, er
16)
Vgl. ,,Het No’orden in Nederland” door Mr. W. A. Offer-
haus, Commissaris der Koningin in ‘de provincie Groningen,
uitgave Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschap-
pen. Overdruk rede 1959 voor deze Akademie. N.V. Noord-
Hollandse Uitgevers Mij. te’ Amsterdam.
is op het Zwitserse platteland een zekere industrie, maar
voornamelijk één met een sterk ambachtelijke inslag
(damestextiel, Stickerei, Kserei en houtwaren). Ook in
Zwitserland werkt overigens de concentratie van industrie
en van bevolking in sterke mate (Zürich!). Ook de Zwit-‘
serse bergd6rpen zien de bevolking wegtrekken. Herstel
van ambachtelijke bedrijven ligt hier in Nederland zeker
niet in de lijn der ontwikkeling. Slechts kleine verzorgende
bedrijven (garages e.d.) hebben een goede kans.
Hoewel wij derhalve vasthouden aan de geschetste visie,
moet deze natuurlijk niet star en dogmatisch worden gehan-
teerd. Het leven, ook het economische leven, biedt verras-
singen te over. Gelukkig! Het Ministerie van Economische
Zaken hield daarmede rekening door o.a. omtrent de
kernen te bepalen, dat na vijf jaar’en kern kan promo-
veren (van secondaire tot primaire kern) of kan degraderen
(als kern kan worden uitgeschakeld).
Thans nog een enkel belangrijk punt! Het Noorden zal er
goed aan’ doen straks, nadat een ontwikkelingsplan tot
stand is gekomen en ook door de Regering is aanvaard,
de eigen orgaanvorming nog eens onder de loep te nemen.
Het is misschien al te boud gesproken, wanneer wordt
beweerd, dat na 1945 welvaarts- en welzijnsorganen, als
paddestoelen uit de grond opschoten. In elke fase van het
denken over een toekomstige ontwikkeling van het Noor-
den ontstonden lichamen, die op die fase aansloten. Als
een fase verleden tijd is geworden,
blijven
in de regel de
geschapen organen bestaan. Een zekere ,,Funktionsbedürf-
nis” speelt hier een rol. In elk geval zal nagegaan dienen
te worden, welke lichamen en organen, die de welvaarts-
ontwikkeling willen bevorderen, passen bij een nieuw
opgezet structureel beleid. Zonder in bijzonderheden te
treden mag toch worden gezegd, dat soms bestaande orga-
nen een struikelblok kunnen zijn of dreigen te worden,
omdat
zij
uit eigen wezen vast zijn blijven haken in een
beleid, dat geen toepassing meer vindt.
De Regering heeft de bijzondere positie, zoals die in het
begin van dit artikel is aangeduid, erkend
17).
Zij zal in
nauwe samenwerking met het Noorden zelf het beleid
verder concrete vorm moeten geven. Dat verschillende
rjksdiensten bij het zoeken naar een structuurbeleid vol
ijver en met toewijding behulpzaam zijn, mag met erkente-
lijkheid worden vermeld; zij stellen het Noorden kennis
en ervaring ter beschikking, zonder de welke de lijnen van
het beleid minder duidelijk zouden kunnen worden getrok-
ken. Hetzelfde geldt voor ambtenaren van verschillende
ministeries. Als straks de geboden hulp ook uitmondt in
de beschikbaarstelling van rijksgelden
18),
zal uit de geza-
menlijke arbeid eën vruchtbaar resultaat voortvloeien in
het belang van een evenwichtige groei en bloei van heel
ons land. De bestuurlijke commissie Noorden des lands
en de ‘daaraan, ondergeschikte werkgroep zullen alles in
hun werk stellen dit te bevorderen.
Bij het behandelen van ons onderwerp is getracht een’
objectief toeschouwer te zijn. Of dit is gelukt, mag gerust
worden betwijfeld, omdat het eigen spelersstandpunt voor
iemand, die midden in de Noordelijke broblematiek staat,
haast wel onvermijdelijk tot uiting moest komen. Dit
spelersstandpunt komt misschien het duidelijkst tot uiting
in het pleidooi voor een vaste visie op de ontwikkeling van
In de Troonrede 1959 worden de Noordelijke provincies
als bijzonder object van zorg genoemd.
In de Miljoenennota 1959 wordt een voorzichtig
begin
gemaakt met de beschikbaarstelling van middelen voor het
Noorden des lands.
902
–
.
7-11-1959
Het financieringsvraagstuk omvat de functionele
relatie tussen aanwendings- en verkrjgingsmoge-
ljkheden. Het vraagstuk van de financiering van
de ontwikkeling van het Noorden begint dan ook reeds bij de eerste verkenningen voor
het
opstel-
len van een investeringsprogramma. In het door
de besturen der Noordelijke provincies opgestelde
globale investeringsprogramma zijn de welhaast
traditionele stimuleringsinsfrumenten gebezigd..
Voor een eerste opzet is dat waarschijnlijk ook
wel het meest doelmatig. Men zu ook aan andere
instrumenten kunnen denken, zoals: extra-inves-
teringsaftrek; een stelsel van subsidies en belas-
ting per arbeider; plaatselijke verhoging van de
grondprijs; tijdelijke subsidiëring van de arbeids-
kosten via de sociale lasten, en een ontwikkelings-
fonds. Deze instrumenten worden door schrijver
kritisch besproken.
De keuze van
slechts één
in-
strument heeft, vanwège zijn onwelkome
en on-
evenredig toenemende neven-effecten
grote be-
zwaren. Voor de programmering van de optimale
combinatie van meer instrumenten is echter een nadere kwantificering van de doeleinden en van
het effect der instrumentele variabelen voorwaarde.
IIa
financiering
van de ontwikkeling
van het Noorden
Het financierïngsvraagstuk pleegt Vrij algemeen te
worden opgevat als een vermogensverschaffingsvraagstuk.
Persoonlijk geef ik er echter de voorkeur aan het te be-
schouwen als een kapitaalverschaffingsvraagstuk. Daar-
door komt mijns inziens duidelijker naar voren, dat het
in laatste instantie gaat om het verkrijgen van concrete
beschikkingsmacht over goederen en diensten. Ook
de ingewikkelde samenhangen tussen investeringspro-
gramma, financieringsmogelijkheden en daadwerkelijke
financiering springen, in deze beschouwingswijze meer
direct naar voren. Financieren beperkt zich niet tot het
aantrekken van de benodigde middelen, in de trant van:
wat gaat dat kosten en waar halen we het vandaan? Het
vraagstuk is heel wat gecompliceerder omdat het de functio-
nele relatie omvat tussen aanwendingsmogelijkheden en
verkrijgingsmogelijkheden. Zo beschouwd begint, het
vraagstuk van de financiering van de ontwikkeling van
het Noorden niet nâdat een investeringsprogramma of
claimnota is aanvaard, maar reeds bij de eerste verken-
ninged voor het opstellen van zulk een programma.
Wanneer als doel wordt gesteld de opvoering van de
werkgelegenheid in de stuwende sector, en het blijkt dat
daartoe een autonome verbetering van de infrastructuur
(vervolg van blz. 902).
het Noorden, waarin sommigen misschien een te recht-
lijnige gedachtengang zouden willen ontdekken. Het zij
zo, maar de divergerende krachten in het Noorden zelf
dwingen als het ware tot het formuleren van een zo strak
mogelijk ontwikkelingspatroon. Bovendien is onze schets
mede bedoeld, de begonnen discussie verder op gang te
brengen.
De tijd, dat de problemen van het Noorden in landelijk
verband niet of nauwelijks meetelden, is wel voorgoed
voorbij. Dat wekt ook het vertrouwen, dat onderling beraad,
gekoppeld aan goed samenspel met Den Haag, een ei;id
zal maken aan tegen elkaar botsende meningen in eigen
Noordelijke kring. Immers: ,,du choc des opinions jaillit
la vérité”.
Groningen.
H. ROELFSEMA.
een belangrijke bijdrage kan leveren, dan is het finan-
cieringsprobleem niet gesitueerd in de vraag hoe die ver-
betering zal moeten worden bekostigd, maar dan is men
eigenlijk al met de financiering bezig geweest: die nood-
zakelijk geachte verbetering is een voorwaarde voor het
aantrekken van de voor de werkgelegenheid vereiste
kapitaalsuitrusting; zij vormt de aanzet van een finan-
cieringsfiguur die overigens verdere financiële consequenties
heeft.
De provinciale besturen van Groningen, Friesland en
Drenthe hebben globale ramingen doen opstellen in-
zake de financiële consequenties van de voorzieningen
welke haars inziens nodig zijn om de welvaart en het wel-
zijn van de Noordelijke provincies op te voeren tot een
niveau dat voor een harmonische nationale ontwikkeling
aanvaardbaar is. Het resultaat dezer ramingen is vervat
in de tabel bovenaan bl. 904.
In het licht van het in de aanhef van deze beschouwing
aangeduide gezichtspunt is het zaak de aandacht te con-
centreren op het ,verband tussen kolom 4 en de door
ons aan het overzicht toegevoegde kolom 6. Zonder
twijfel kunnen ook de voor gestimuleerde ontwikkeling
nodig geachte investeringen voor het Noorden een werk-
gelegenheidsverruimend effect resorteren, maar hun be-
doeling ligt toch primair ‘in het uitlokken van de in
kolom 6 genoemde particuliere investeringen, welke
de werkgelegenheid, de welvaart en het welzijn goeddeels
zullen bepalen.
Welke stimulerende factoren wil men in actie stellen?
Bij de landbouw gaat het om cultuurtechnische werken
zoals ontsluiting, waterbeheersing, grondverbeteri ng,, ka-
velinrichting in overeenstemming met programma 1 van
de Cultuurtechnische Dienst. Wat de industrie betreft
werd uitgegaan van een bijdrage van 75 pCt. – in plaats
van 50 pCt. – voor het aanleggen van terreinen en van
een premie voor de gebouwen van 60 pCt. van de bouw-
kosten, terwijl met voorfinanciering in de kernen voor de
helft der gevallen rekening is gehouden. In de stuwende
en verztrgende sector is gedacht aan overheidsgebouwen,
maar ook, zij het in geringe mate, aan faciliteiten voor
7-11-1959
903
Raming der investeringen in het Noorden in de
periode 1960-1980
(afgerond in miljoenen guldens)
.
.
Overheids-
investeringen
Extra overheids-
investeringen bij
E
s
.
E
gestimuleerde
Aardder
,..
ontwikkeling
•; øsj•3
in
vesteringen
îI:
•
•
o.,1.
.
T
,o.
il
•°
____
2
3
4
5
6
.
x
,x
x
x
x
x
f. 1 mln. f. 1 mln. f. 1 mln. f. 1 mln. f. 1 mln. f. 1 mln,
A. Werkgelegenheid
landbouw
1.890
, 920
650
270
255
970
industrie
4.570
420
125
295
265
4.150
stuwende en
verzorgende
diensten
–
3.090
185
75
110
35
2.905
B. Interlocaal ver-
keer en Water-
staat
wegen
1.265
1.265
705
560
560
—
kanalen, ha-
vens, bedijkin-
gen, inpolde-
ringen
920
920
700
220
220
—
spoorwegen en
luchtverkeer
185
185
75
110
65
—
C. Openbare nuts-
voorzieningen
990
990
535 . 455
25
—
D. Woonklimaat
woningen
4.055
2.810
1.750
1.060
360
1.245
onderwijs
205
205
130
75
75
—
overige voor-
zieningen
1.290
1.075
415
660
640
215
E. Recreatie en
toerisme
220
140
25
115
100
80
Tosal
18.680
1
9.115
1
5.185
1
3.930
1
2.600
1
9.565
a) Bedragen, welke in mindering kunnen worden gebracht (aflossingen, reIn-
buties e.d.).
particulieren inzake terreinen en gebouwen alsmede
fondsen voor bouw- en inrichtingskredieten. Interlokaal
verkeer, waterstaat en openbare nutsvoorzieningen spreken
voor zichzelf. Terzake van de woningen is verondersteld
dat het tekort wordt opgeheven en de kwaliteit op ver-
antwoord niveau wordt gebracht. Voor het onderwijs
wordt beoogd een belangstellingsniveau tenminste gelijk
aan het in het Westen des lands reeds bereikte . De overige
voorzieningen hebben betrekking op het woonklimaat,
waarbij de ontwikkeling van de industriële en woonkernen
centraal wordt gesteld.
Het valt op, dat als instrumenten slechts gekozen zijn
die, welke in de bestaande, men zou haast zeggen traditio-
nele aanpak, worden gebezigd: de bijdrage in de aanleg
der industrieterreinen, de premieregeling voor de bouw
en ten slotte de directe verbetering van de infrastructuur.
Voor een eerste opzet is dat waarschijnlijk ook wel het
doelmatigst. Men kan dan moeilijk met allerlei nieuwe,
nog niet aan de publieke opinie, laat staan aan de praktijk,
-getoetste stimulantia aan komen; al was het alleen maar
omdat de kwaritificering van hun invloed zo mbeilijk is,
waardoor programmering van de optimale ,,mix” geen
klein bericht vormt.
Aan welke andere instrumenten zou men in dit,verband
kunnen denken? Daar is in de eerste plaats een Noorde-
lijke extra-investeringsaftrek, welke mij echter vrijwel
even doeltreffend voorkomt als een kanon bij de muggen-
jacht. Zij werkt om te beginnen in het algemeen slechts
gunstig voor reeds winst opleverende bedrijven. Aan dit
bezwaar dat overigens alleen voor nieuwe bedrijven en
dochterondernemingen geldt, en dus niet voor uitbrei-
dingen, verplaatsingen en nevenvestigingen, zou deels
tegemoet kunnen worden gekomen door het openstellen
van de mogelijkheid tot activering van de aftrek en af-
schrjving daarvan over een nader’ vast te stellen aantal
winstgevende jaren. Dit wordt echter ‘rij ingewikkeld
en het als stimulans bedoelde voordeel werkt met zo grote
vertraging, dat de contante waarde daarvan weinig effectief
zal zijn.
Bovendien heeft dit, instrument een in ieder geval op
korte termijn averechts werkend neveneffect: het stiniu-
leert de arbeidsextensiviteit, waarbij overigens direct aan-
getekend moet worden dat dit onder bepaalde omstandig-
heden de kwaliteit van de produktie zal kunnen verhogen,
wat voor het kwalitatieve aspect van de te scheppen werk-
gelegenheid zeker niet van belang ontbloot is. Voorts
veronderstelt het een van geval tot geval splitsen van in-
vesteringen in uitbreidings-, inkrimpings-, rationalisatie-
en vervangingsinvesteri ngen, wat praktisch ondoenlijk
mag worden geacht, en daarom zelfs als werkverschaffings-
object moet ‘worden ontraden. Al met al lijkt dit niet de
meest aangewezen richting om in te slaan.
Een suggestie van geheel andére orde is die welke Drs.
,L. H. Klaassen
1)
in 1957 deed: men laat de ondernemers
in het Westen een bijdrage per arbeider betalen, en het
zo verkregen bedrag. wordt gebruikt om de ondernemers
buiten het Westen een subsidie per arbeider te verlenen.
De bedragen zouden zo moeten worden vastgesteld dat
het verschil in maatschappelijke kosten daardoor zou
worden weggenomen. Dit vergelijkingsstelsel heeft mij
te veel onbekenden. Wij weten van de maatschappelijke
kosten bitter weinig af, en ik ben tegenwoordig geneigd
dit niet zo heel erg te vinden, omdat wij van maatschappe-
lijke opbrengsten wellicht nooit iets te weten zullen komen.
Op billijkheidsgronden komt .Klaassen tot de conclusie,
dat de subsidies en belastingen zowel voor bestaande als
voor nieuwe ondernemingen zouden moeten gelden, en
hij acht ruimte aanwezig voor de mogelijkheid dat de
gestelde maatregel per saldo een ongunstige uitwerking
heeft op bepaalde belangrijke elementen van de nationale
economie. Klaassens voorstel is zeker belangwekkend,
maar zijn methode snijdt wel erg diep in. Het streven om
de maatschappelijke en de private kosten van de voort-
brenging meer met elkaar in overeenstemming te brengen
verdient de aandacht, maar het geheel toerekenen van
dit verchil aan de produktiefactor arbeid leidt vrijwel
‘automatisch tot nieuwe verwringingen.
Een duidelijk omlijride gedachte is gelanceerd door
Drs. L. 3. Locht
2)
Na een kort overzicht van de bezwaren
tegen de planologische methode, die van het optreden van
de Overheid als marktpartij en die van de verlaging van
de kostprijzen buiten het Westen onderzoekt hij de moge-
lijkheid tot verhoging van de kostprjzen in dat Westen.
Hij pleit dan met name voor een verhoging van de prijs
waartegen de gemeenten in het Westen grond voor indus-
triële doeleinden beschikbaar mogen stellen. Om zelfs
de schijn van verslechtering van de Nederlandse concur-
rentiepositie te vermijden wil hij deze prijsverhoging koppe-
len aan een voor alle ondernemers geldende belasting-
verlaging, en wel tot een gelijk bedrag als door deze maat-
regel in de Westelijke gemeentekassen vloeit.
,,De economische problematiek van de ruirtitelijke orde-
ning”. Voordracht Economisten-landdag, Enschede
1957.
,,Industriespreiding als beleid”, in
,,E.-S.B.” 1957,
blz.
985.
904
7-11-1959
ik kan mij heel goed indenken dat zowel dit voorstel
tot belastingverlaging als dat tot verhoging der gemeente-
lijke inkomsten de direct daarbij betrokkenen als muziek
in
de oren zullen klinken. Men sluite ,daarbij, die oren
echter niet voor de tegenmelodie. De geprojecteerde maat-
regel richt zich ujtsluitend op nieuwe vestigingen en uit-
breidingen, waarvoor nog geen terrein werd gereserveerd,
zodat voor verplaatsing slechts bij uitbreidingsmoeilijk-
hedén een stimulans wordt geboden.
Locht toont aan, dat de instrumentele kostprijsverho-
ging alleen bij bedrijven met hogere terreinindex en loon-
quote van wezenlijk belang wordt, zodat typisch stedelijke
bedrijven slechts geringe bezwaren ondervinden, maar
men kan zich met Klaassen’) afvragen, in hoeverre reeds
nu.niet een zeer groot deel van de groei van het Westen
plaatsvindt in bedrijfstakken die technisch eenvoudig on-
mogelijk ergens anders kunnen gedijen.
Veel vruchtbaarder acht ik dan ook de gedachte, welke
van verschillende
zijde
werd geopperd, om de door de
ondernemers in het Noorden voor additioneel aan te
trekken mannelijke werknemers te betalen sociale lasten
tijdelijk door de Overheid te doen subsidiëren. Men zal
er goed aan doen deze methode te beschouwen als een vorm
‘van subsidiëring van het additionele loon, waarbij als
instrumenteel aangrijpingspunt de sociale lasten zijn ge-
kozen, omdat deze voldoende manoeuvreerruimte laten
en de praktische uitvoering vergemakkelijken. Dit voor-
stel heeft. boven de meeste reeds genoemde – premie-
regeling, infrastructuur, investeringsaftrek, grondprijs-
verhoging – het onmiskenbare voordeel van de directe
aanpak: bij de kostencategorie arbeid. Het vertoont directe
affiniteit met de gedachte van verrekerilonen zoals die door
Tinbergen ten aanzien van de onderontwikkelde gebieden
wordt ontwikkeld.
Het is weliswaar denkbaar, dat van dergelijke miiat-
regelen een stimulans tot verlaging van de kapitaalinten-
siteit zou uitgaan, maar waar het toch om een tijdelijk
voordeel gaat moet men de uitwerking in deze richting
niet oversc-hatten. Zij heeft bovendien voor uitbreiding
en nieuwe vestiging het voordeel, dat er een zekere ver-
traging bij de definitieve vormgeving van de structuur
van het produktieproces wordt uitgelokt. Men krijgt de
gelegenheid nog eens wat langer uit te kijken en dat, heeft
zonder twijfel een aantrekkelijke kant.
Een maatregel in de geschetste trant biedt welkome
aansluiting met de interessante suggestie van Drs. W. G.
Dobbenburg en Drs. J. Bergman
3)
om het loonverschil
tussen het Westen en overig Nederland op te heffen.
Een dergelijke, voor een zeker deel tijdelijk gesubsidieerde,
loonsverhoging kan ook voor de dynamiek van het Noorden
van grote betekenis zijn. Enerzijds neemt zij Seen der toch
wel voornaamste trekpleisters voor de trek naar het Westen
weg. Anderzijds echter kan men haar zeker beschouwen
als een uitstekend middel tot verheffing van de streek,
ook in sociâal-cultüreel opzicht. De geïnduceerde groêi
in maatschappelijk niveau kan van blijvende aard zijn en
de functie van de extra-bestedingsruimt’e overnemen tegen
de tijd dat de kosten van levensonderhoud zijn gestegen
tot het niveau van het Westen, waarmede de primaire
prikkel is uitgewerkt. Het is daardoor een wellicht onge-
bruikelijke maar zeker belangrijk te achten stimulans voor
de infrastructuur.
Daarnaast blijft dan zeker plaats over voor’ premie-
3)
Overig Nederland en het Westen, E.T.I.O., Zwolle
1956.
regelingen en autonome verbetering van de infrastructuur.
Bovendien zou men nog kunnen streven naar een ontwikke-
lingsbank voor het Noorden welke de bestaande leemten
in de financiering van expanderende ondernemiiigen
opvangt. Daarbij gaan de gedachten wel in de eerste
plaats naar de reeds bestaande ondernemingen, waaronder
er zonder
twijfel
een aantal schüilt, dat mogelijkheden
voor een behoorlijke uitgroei biedt, maar dat toch nog
een hele ontwikkeling – en dit in de ruimste zin des
woords – zal moeten doormaken, wil het aansluiting
kunnen vinden bij de bestaande organen van de kapitaal-
markt.
Het zal daarbij meestal gaan om bedrijven die mede
ten gevolge van hun omvang nog maar een geringe renda-
biliteit bezitten, waardoor de mogelijkheden tot interne
financiering te gering zijn om op eigen kracht over de
drempel ‘te komen. Het ontwikkelingsfonds zou deze
eerste voorbereidende aanloop tot de later te nemen échte
aanloop kunnen steunen. Weinig particulieren, om van
institutionele beleggers maar te zwijgen, zullen immers
bereid gevonden kunnen worden hieraan rechtstreeks
mede te werken. Het fonds zal dus een uitgesproken tran-
formatiekarakter moeten dragen.
Een belangrijke hinderpaal zal dikwijls liggen in de be-
kwaamheidsstatus van de leiding, zowel technisch, com–
mercieel, financieel als organisatorisch. Meerdere van
deze bedrijven vertonen typische verstarringsverschij nse-
len. Door duidelijk de voorwaarden waaraan moet worden
voldaan van geval tot geval te stipuleren, en vooral bij
het geleidelijk realiseren daarvan adviserend, verwijzend,
coördinerend en toeziend op te treden, zou het fonds
deze verstarring kunnen helpen doorbreken. Daardoor
kan ook het voor werkelijk externe financiering zo be-
langrijke vertrouwen in de continuïteit van de leiding
worden gewekt.
Hoezeer het ook wenselijk te achten zou zijn dat het
fonds voor zijn passieve financiering een beroep zou kun-
nen doen op particuliere beleggers en bedrijven, en dat
daarbij vooral de in de eigen regio aanwezige bronnen
van vermogensaanbod, zowel ondernemend als niet-
ondernemend, zouden worden aangeboord, toch kunnen
de verwachtingen in dezen niet erg hoög gespannen worden.
Het is zeker niet pessimistisch om als meest reële moge-
lijkheid de medewerking van de institutionele beleggers
aan te merken.
Wat de actieve financiering aangaat zal het fonds de
mogelijkheid moeten bezittèn om van alle geëigende finan-
cieringsfiguren gebruik te maken, waarbij onder andere
te denken ware aan het converteerbare rekening-courant
krediet, de converteerbare obligatie en het preferente
aandeel. Voor de noodzakelijke transformatie zou de hulp
ingeroepen moeten worden van de Overheid, buy, door
een beroep op het Garantiefonds.
Hoewel de bemoeiingen van een dergelijk ontwikke-
lingsfonds voor een deel in een iets ânder vlak liggen dan
die van Herstelbank en Nederlandse Participatie-Maat-
schappij zou de Organisatie, mede in verband met de kosten,
wellicht in een soort van Noordelijk filiaal kunnen worden
gezocht. Daarin zou dan bovendien nog eens duidelijk tot
uitdrukking worden gebracht dat in het Noorden niet met
ândere, schappelijkere maatstaven gewerkt zal moeten
worden – wat trouwens slechts tot een stroppenbank zou
leiden! – maar dat de te treffen maatregelen, met hun
voorzorg en hun nazorg toegespitst moeten worden op de
regionale verhoudingen. Een nauwe samenwerking met de
7-11-1959
905
Het achterblijven in ontwikkeling van het Noor-
den des lands moet vooral worden toegeschreven
aan de perifere ligging van dit gebied en het tot
nu toe ontbreken van voldoende compensatie
voor deze negatieve factor. De ontstane dis-
harmonie zal moeten worden opgelost, wil
althans het Noorden zijn taak in het streven
naar een sociaal en economisch optimale ont-
wikkeling van- ons land naar behoren vervul-
len. Met name uitbreiding van de industrie zal
daartoe moeten dienen. Daarnaast behoudt het
gebied een belangrijke agrarische produktie. De
ontwikkeling van de recreatiefunctie ten aanzien
van de meer verstedelijkte delen van het land staat
nog -slechts aan het begin. Op basis van deze drie
functies,
nI.
de industriële, de agrarische en de
recreatieve, kan een aantal voorwaarden worden
geformuleerd, waaraan de ruimtelijke structuur
van dit gebied moet voldoen. Het is noodzakelijk,
dat de te treffen stimulerende maatregelen zodanig
worden
gecoördineerd,
dat aan elk facet de juiste
waarde wordt toegekend.
Ruimtelijke
aspecten van de
ontwikkeling
van het Noorden
De ruimtelijke aspecten van een beperkt gebied hebben
steeds betrekking op meer dan alleen de ruimte binnen de
grenzen van dat gebied. Er bestaan immers altijd relaties
met een veel grotere regio, waarvanhet gebied deel uit-
maakt. Zo kan men de ruimtelijke aspecten van de ont-
wikkeling van het Westen des lands niet los zien van die
van Overig Nederland en op hun beurt maken de ruimtelijke
aspecten van Nederland weer deel uit van die van West-
Europa. De sinds een halve eeuw sterk toegenomen commu-
nicatiemogelijkheden hebben de wisselwerking tussen de
economische en de sociale ontwikkeling in geografisch
onderscheiden gebieden in belangrijke mate gestimuleerd.
De onderlinge samenhang en afhankelijkheid worden
daardoor geaccentueerd. Dit geldt in het klem voor een
kern en zijn verzorgingsgebied en in het groot voor gehele
werelddelen: Het is dan ook niet alleen uit morele over-
wegingen, dât men zich bewust wordt van de noodzaak
hulp te bieden aan zgn. onderontwikkelde landen.
Zo ontstond ook het begrip ,,Het Westen
….
en overig
Nederland” niet alleen uit de behoefte aan rechtvaardigheid
tegenover de periferie van ons land, maar stellig ook door-
dat men zich bewust werd vande onoplosbare problemen
waarvoor het Westen binnen afzienbare tijd wordt gesteld,
indien niet een ombuiging van de ruimtelijke ontwikkeling
in ons land als geheel wordt bewerkstelligd. Of men daarbij
in het Westen reeds voldoende duidelijk d6 dwingende
noodzaak hiervan onderkent, zoals wel het geval is in
andere landen zoals Frankrijk, Engeland en Griekenland, is
niet geheel zeker.
In Overig Nederland nemen het Noorden en het Zuid-
westen geheel eigen plaatsen in. Als indicatie van de ont-
wikkeling in de verschillende gebieden – het Westen:
Nodrd- en Zuid-Holland en Utrecht; het Noorden: Gro-
ningen, Friesland en Drenthe; het Oosten: Gelderland en
Overijssel; het Zuiden: Limburg en Noord-Brabant; het
Zuidwesten: Zeeland – kan worden gekozen de toeneming
van de bevolking, zoals deze is weergegeven in de tabel
en de grafiek op blz. 907.
Deze cijfers demonstreren hoe in de tweede helft van de
19e eeuw toen de industrialisatie in ons land een grotere
vlucht begon te nemen, het Westen daarvan het meest
profiteerde. Pas na 1900 volgde het Zuiden en na de eerste
wereldoorlog het Oosten. De ruimere spreidingsmogelijk-
heden van de industrie, als gevolg van de toepassing van
(vervolg van blz. 905)
Rijksnijverheidsdienst, de Economisch Technologische In-
stituten en het Noordelijk T.N.O.-instituut zij daarbij
uiteraard geboden.
Samenvattend kan worden geconcludeerd, dat er een
aantal instrumenten voor een op de ontwikkeling van
het Noorden gericht beleid beschikbaar is. Waar echter
het probleem zo veelzijdig is heeft een eenzijdige aanpak,
waarbij men slechts voor één instrument kiest, grote be-
zwaren. Vrijwel ieder instrument heeft onwelkome neven-
effecten. Als de mate waarin zo een instrument wordt aan-
gewend, wordt opgeschroefd, neemt het neven-effect meer
dan evenredig toe. Daarom is het verstandig, meerdere
instrumenten naast elkaar, elk met geringe intensiteit, te
bezigen. De neven-effecten zijn dan geringer, meer verspreid
en bieden dikwijls zelfs een mogelijkheid tot onderlinge
compensatie. Bovendien krijgt men meer aangrijpingspun-
ten, hetgeen voor een aahpassing en heroriëntering van het
beleid uitgesproken voordelen biedt.
Voor de programmering van de optimale ,,mix” tussen
de aanvaardbaar geachte instrumenten is echter een nadere
kwantificering van de doeleinden en van het effect der
instrunientele variabelen voorwaarde. Zo dringt zich ook
hier weer de behoefte naar voren aan een Noordelijk cen-
trum waarbinnen de zo hoog nodige kennis omtrent het
relevante cijfermateriaal aanwezig is en op peil wordt ge-
houden. Ook hier zou een filiaal, en wel van het Centraal
Planbureau, uitredding kunnen brengen. Een Noordelijke
dependance, die in coördinatie en subordinatie onderzoe-
kingen, iiirognoses en confrontaties kan opzetten, en daar-
mede ook het Noordelijk beleid kan dienen ‘vormt een be-
langrijk instrument voor de ontwikkelingspolitiek.
Groningen.
Prof. Dr. A. 1. DIEPENHORST.
906
7-11-1959
Bevolkingsgroei
200
175
150
125
100
75
50
25
0
1830
1850
1870
1890
1910
Bro
‘
n:
Cijfers C.B.S.
Groeipercenrages der bevolking per periode per gebied
Neder-
Overig 1
1
Zuid-
Periode
1
West Neder-
1
Noord
Oost
Zuid 1
land
land
West
1830-1849
1
17
16
18
1
22
20
12
17
1850-1869
17
21
15
1
20
17
8
II
1870-
18
89
1
26
39
17
1
19
18
17
12
1890-1909
1
30
39
22
1
16
27
25
17
1910-1929
34
37
31
18
30
49
7
1930-1949 1 28
26
29
1
19
31
38
8
1950-1958
1
12
12
13
1
4
16
18
5
vloeibare brandstof en elektriciteit en voorts de betere
transportmogelijkheden vormden de aanleiding, dat men
kon gaan profiteren van het ruime aanbod van goedkope
arbeidskrachten in die gebieden. Het Noorden, dat in de
eerste helft van de 19e eeuw hoge groeipercentages vertoont,
en het Zuidwesten kregen geen aandeel in die ontwikkeling,
ondanks de aanwezigheid van een geboorte-overschot, dat
voldoende-was om een aanzienlijke toeneming der bevol-
king te veroorzaken. Op een bevolking van ruim 700.000
personen i&1880 verloor het Noorden door het wegtrekken
van inwoners en door het missenvan hun nageslacht in de
periode 1880-1958 rond 750.000 personen.
Zowel voor het Noorden als voor het Zuidwesten moet dit
achterblijven in ontwikkeling worden toegeschreven aan de
perifere ligging en aan het ontbreken van compensaties
vdor deze negatieve factor. Zo lieten de verbindingen met
andere landsdelen veel te wensen over en waren er onvol-
doende bodemschatten zoals in Zuid-Limburg of relaties
met gebieden over de rijksgrens. De hiervoren geschetste
uitvloeiinj van de industriële activiteit naar het Zuiden en
het Oosten ging niet voort naar het Noorden, integendeel,
er ontstond bij sommige bedrijven de neiging vanuit het
Noorden een meer centrale plaats in ons land te zoeken.
Zo groeide een disharmonie tussen de ontwikkeling in
de verschillende delen van Nederland, waarin vooral het
Noorden en het Zuidwesten extremen vormen. In vele
plattelandsgemeenten is de situatie zo, dat het bevolkings-
cijfer aanzienlijk terug loopt, of slechts traag groeit. Dit
resulteert in terughoudendheid bij het ontwikkelen van
initiatieven, zowel op sociaal en
cultureel als op economisch ge-
bied, hetgeen op zijn beurt de
neiging tot migratie naar elders
bevordert. –
Wanneer het Noorden zijn
taak in het streven naar een
in sociaal en economisch ppzicht
_________ _________ • optimale ontwikkeling van ons
land naar behoreii wil kunnen
vervullen, dan moet de ontstane
disharmonie worden opgelost.
De hiervoren geschetste uitvloei-
ing van de in het,Westen be-
• gonnen versnelling der ontwik-
_________
keling bleef hier langer uit dan
in andere landsdelen. Dit behoeft
in verband met, de perifere lig-
ging niet te verwonderen. Nu
echter is, gezien de moeilijkheden
waarvoor het Westen zich ziet
geplaatst, de tijd rijp om de ach-
terstand van het Noorden weg
te nemen. De voorspoedige ont-
wikkeling van plaatsen als
Emmen, Drachten en Delfziji vormt een duidelijk bewijs
voor deze stelling.
Elders in dit nummer wordt uiteengezet, dat het met
name uitbreiding van de industrie is, die als middel zal
moeten dienen om het negatieve migratiesaldo te vermin-
deren. Daarnaast behoudt dit gebied een vanouds zeer
belangrijke agrarische produktie. Nog maar aan het begin
staat voorts de ontwikkeling van de recreatiefunctie ten
aanïen van andere, meer verstedeljkte landsdelen. Deze
functie moet worden gezien als dienstverlening aan die
landsdelen, met name aan het overvolle Westen. Binnen het
Noorden beschouwd kan op basis van deze drie functies:
een industriële, een agrarische en een recreatieve, een
aantal voorwaarden worden geformuleerd, waaraan de
1
ruimtelijke structuur .van het gebied moet voldoen.
De industriële functie vraagt, naar thans wel algemeen
wordt erkend, de aanwezigheid van vestigingsplaatsen
met een stedelijke allure. Een goede verkeersligging en de
aanwezigheid van een voldoende arbeidsaanbod kunnen
hierbij vanzelfsprekend niet iorden gemist, maar duide-
lijker dan een tiental jaren geleden blijkt de noodzaak vooral
voor de staf en voor het middelbare kader een milieu te
bieden, dat cultureel en maatschappelijk aan hoge eisen
voldoet. Dit is slechts mogelijk inkernen, die een inwonertal
van voldoende omvang hebben °m de noodzakelijki voor-
zieningen in stand te kunnen houden. De concentratie
waartoe deze gedachtengang leidt, brengt mee, dat het
arbeidsaanbod gevarieerd en daardoor minder kwetsbaar
wordt, terwijl de voor de industrie te treffen maatregelen
als ontsluiten van industrieterrein, energievoorziening,
vuilwaterafvoer, e.d. meer efficiënt kan plaatsvinden dan
bij een verspreide vestiging.
Hoewel ér in het Noorden stellig een aantal kernen is,
dat de gewenste stedëlijke kwaliteiten reeds in meerdere
of mindere mate bezit, moet toch worden opgemerkt, dat
grote gedeelten van dit landsdeel thans op dit punt minder
bieden dân het Westen, hetgeen dus een negatieve vesti-
gingsfactor is .De onderlinge afstand en de omvang van de
aanwezige kernen beantwoorden nog onvoldoende aan de
te stellen eisen. Om deze lacune weg te nemen
is
de versnel
DE ONTWIKKELING VAN HET PROCENTUELE AANDEEL PER GEBIED IN DE
TOTALE GROEI VAN NEDERLAND (AANDEEL 1830_1850= 100)
ZUID
/
–
WEST
NED.
—
OOST
:<
NOORD
ZUIDWES(
930
1950 59
7-11-1959
907
NOUS
ROY*
BAKHUIZEN
•
TEL. 05148-341
staalconstructiewerkpiaatsen
fabriek van
massa-smeedwerk
s keletbouw
hoogspanningsmasten
hijsmastén
bruggenbouw
onze eigen
technische afdeling
verzorgt
desgewenst de berekeningen en tekeningen
(Advertentie)
de ontwikkeling van een beperkt aantal kernen noodzake-
lijk. Deze kernen zullen zodanig over het gebied moeten
zijn verspreid, dat zij elk afzonderlijk kunnen dienen als
centrum voor een omliggend gebied.. Onderling zullen zij
een hiërarchie vormen; de kleinere zullen een inwonertal
van omstreeks 20.000 inwoners moeten verkrijgen; de
grootste dient 200.000 â 250.000 inwoners te tellén, een
voldoende formaat om over alle voorzieningen te kunnen
beschikken, die deze stad aan zijn inwoners en aan dit
landsdeel behoort te bieden om het Noorden de plaats in
de Nederlandse samenleving te geven die het toekomt.
Tussen die beide soorten van kernen liggen, in eèn welover-
wogen stelsel, kernén van divere orden van grootte, elk
met het daarmee evenredige patroon van voorzieningen.
Vanzelfsprekend zal de industrie buiten dit stelsel van
kernen niet worden geweerd, maar hier zal toch de nadruk
moeten vallen op het bevorderen van een klimaat waarin
de landbouw onder zo gunstig mogelijke omstandigheden
kzn worden uitgeoefend. Dit betekent niet alleen de nood-
zaak van zorg voor cultuurtechnische maatregelen in de
meest ruime zin, maar ruimtelijk bezien, ook een verdere
uitbouw van het voor de industrialisatie geschetste stelsel
van kernen met een verzorgende groep. Om het platteland
leefbaar te houden en daarmee de vlucht uit de agrarische
beroepen te stuiten zal ook hier naar concentratie moeten
worden gestreefd, waarbij in het algemeen, gegeven de
feitelijke situatie, de kleinste kernen ten minste 500 â 1.000
inwoners zullen dienen te tellen. Grotere verzorgende
kernen zullen het patroon van de industriële moeten op-
vullen. Wellicht kunnen sommige van deze plattelands-
kernen tevens een taak vervullen als woonplaats voor
forensen. Voor de beide hiervoren bedoelde groepen van
kernen geldt natuurlijk dat, zowel ten aanzien van de
ligging als de omvang, in sterke mate aanpassing zal moeten
worden gezocht bij de gegeven geografische toestand.
Nauwlettend zal er voor moeten worden gewaakt, dat,
waar nodig, corrigerende maatregelen worden genomen,
wanneer de industriële ontwikkeling op enigerlei wijze ten
detrimente van de landbouw zou werken.
Zoals reeds werd aangestipt is het Noorden een gebied,
dat ten aanzien van de recreatie in ons land een belangrijke
taak op zich kan nemen. De Friëse Waddeneilanden en
meren, en de bossen en woeste gronden die voornamelijk
in Drenthe liggen, hebben een onamecapaciteit, die nog
kan worden verveelvoudigd. Grote delen van het cultuur-
landschap in dit landsdeel hebben een eigen bekoring voor
de toerist. Nu de recreatiebehoefte in ons land als gevolg
van sociale maatregelen en meerdere welvaart snel toe-
neemt, ligt hier een taak voor het Noorden: De ontwikke-
ling van de gelegenheid tot recreatie vereist diverse uiteen-
lopende maatregelen. Zo zal de ontsluiting te water en voor
verkeer per fiets en motorvoertuig moeten worden verbe-
terd en er zullen meer steunpunten in de vorm van jacht-
havens, gelegenheid voor dag-, weekend- en vakantie-
verblijf moeten komen. De bevordering van de recreatie-
mogelijkheden in het Noorden behoort voorts tot de on-
misbare klimaatverbeterende maatregelen. Met de verbete-
ring van de volkshuisvesting en de verdere ontwikkeling
van de sociaal-culturele uitrusting van dit gebied worden
hierdoor voorwaarden geschapen die de gewenste versnelde
industrialisatie bevorderen.
Ten slotte een opmerking over de verkeersontsluiting,
die elders in dit nummer uitvoeriger wordt behandeld.
De verschillende functies van het Noorden stellen elk hun
eigen eisen aan het verkeer. Voor het gebied als geheel moet
worden gesteld, dat de geografische ligging enigszins af
–
zijdig is voorzover hieruit bezwaren voortkomen dienen
deze te worden bestreden door de aanwezigheid van zeer
goede externe hoofdverbindingen. Intern dient het stelsel
van te stimuleren kernen onderling zodanig te zijn ver-
bonden, dat deze tezamen als een goed functionerende
motor voor het gehele gebied kunnen dienen. De ontslui-
tng van het platteland moet worden voortgebouwd op het
aldus gevormde wegenstramien.
Deze beschouwing over ruimtelijke aspecten van de
ontwikkeling van het Noorden worde afgesloten met te
wijzen op de noodzaak, dat de hier te treffen stimulerende
maatregelen zodanig worden gecoördineerd, dat aan elk
facet dat erbij betrokken is, de juiste waarde wordt toege-
kend. Slechts na het afwegen van alle hierbij betrokken
materiële en idieële belangen is het mogelijk de zo gewenste
stimulering van dit landsdeel tot een harmonisch resultaat
te doen leiden. .
Groningen.
Ir. J. DIEPERINK.
908
.
7-11-1959
De problemen van de landbouw in het Noorden
zijn in het algemeen dezelfde als die in overig
Nederland. Wat de situatie ten aanzien van de di verse produktiefactoren betreft is het Noorden er
in de meeste gevallen ongunstiger aan toe dan de
rest van ons land; in enkele gevallen echter gun.
stiger. De achilleshiel van de Nederlandse land.
bouw is de bedrjfsgrootte en het veel te grote
aantal jonge mensen, dat in de landbouw een zelf-
standige beroepsuitoefening denkt te vinden. Het
eerst- en hoogstnodige om de landbouw in het
Noorden te helpen is een zeer snelle industriali-
satie. Eerst als hier perspectief komt, kunnen de
andere noodzakelijke maatregelen t.b.v. de land-
bouw werkelijk zinvol worden. De daarvoor beno-
digde middelen kunnen worden gevonden als in
de toekomst’bij de bepaling van het garantiebeleid
eerder en meer wordt gelet op direct structuurver.
beterende maatregelen en wat minder eenzijdig
op het prijsbeleid in engere zin.
10
–
landbouw
in het Noorden
Vergeleken met andere streken van ons land is het
Noorden bij uitstek een agrarisch gebied. Het is tegelijker
–
tijd één probleemgebied en deelt die onaangename positie
met het eveneens
eenzijdig
agrarisch Zeeland. Beide feiten
staan niet los van elkaar; in tegendeel, het ene is een gevolg
van het andere. De werkgelegenheid in de landbouw krimpt
voortdurend en sterk in; er is sinds lang een groot vertrek-
overschot, een vrij permanente werkloosheid, en een ver
onder het landsgemiddelde blijvend inkomen van de Noor
–
derlingen. Heeft de landbouw in het Noorden typische
kenmerken die maken, dat een aantal algemene verschijn-
selen in de Nederlandse landbouw een andere uitwerking
hebben dan elders?
Een opvallend kenmerk van de Noordelijke landbouw
is de geringe arbeidsintensiviteit. Er is weinig tuinbouw;
geen fruit- of sierteelt. De varkens- en kippenhiuderj, die
ook per oppervlakte-eenheid aan vele handen werk geeft,
is eveneens weinig ontwikkeld. De omvangrijke rundvee-
houderij, die foktechnisch op een hoog peil staat, geeft een
lagere bezettingsgraad per hectare grasland te zien dan in
de meeste andere streken van ons land. Het karakter van
de bedrijven is in de loop der jaren weinig veranderd. De
verhoudingen eigendom – pacht; bouwland – grasland;
het bouwplan en dé veebezetting hebben sinds tientallen
jaren geen wezenlijke wijzigingen ondergaan. De verande-
ringen als gevolg van de oorlog waren slechts van tijdelijke
aard. Als enige uitzondering kan de aardappelteelt ‘gelden
die in de veenkoloniën en in de kleibouwstreek minder
intensief kan worden beoefend als gevolg van de zgn.
aardappelmoeheid.
Het algemene peil van de bedrijfsvoering lijkt weinig
van het landsgemiddelde af te wijken. Een vergèlijking vn
de financiële bedrijfsresultaten en van de kostprijzen van
verschillende produkten levert zowel plussen als minnen op.
Dat er binnen het Noordelijk gebied van streek tot streek
nogal grote verschillen zijn is niet verwonderlijk, want de
landbouw in Noord-Nederland is yerre van homogeen,
hetgeen vooral een gevolg is van een ruime variatie in
grondsoorten.
De problemen van de landbouw in het Noorden zijn in
het algemeen dezelfde als die van overig Nederland. Daarbij
vergeet ik niet de situatie van de veenkoloniën, die men
elders niet kent, en evenmin ht feit, dat de weersdmstan-
digheden er anders zijn. De laatstgenoemde factor, het
klimaat, heeft tot gevolg dat de primeurs van de tuinbouw
later aan de markt komen en daardoor minder opbrengen.
Ook zijn, om dezelfde reden, de opbrengsten van de suiker-
bietenteelt lager. Hier staat tegenover dat de gezondheids-
toestand van enkele gewassen, bijv. van pootaardappelen,
in het Noorden met zijn koeler klimaat, beter op peil te
houden is.
Om ook de details van het beeld beter tot hun recht te
laten komen laat ik de verschillende produktiefactoren de
revue passeren. De gegevens zijn geput uit verschillende
L.-E.I.- en C.B.S.-bronnen, terwijl er ook in diverse rap-
porten veel materiaal bijeen is gebracht. De theoretische
scholing van de boeren en hun zoons is in het Noorden
relatief gunstig, vooral wat de jongeren betreft. Met de
vakscholing van de landarbeiders is het in ons land slecht
gesteld; het Noorden maakt daarop geen uitzondering.
Onderwijsgelegenheden voor toekomstige agrariërs zijn er
in ruime mate aanwezig. Aan de verbetering van het niveau
van dit onderwijs wordt hard gewerkt; een praktische op-
.lossing voor de scholing van landarbeiders is er nog niet.
Het blijft althans een droevig feit dat.de
jonge landarbeiders
onvoldoende geschoold in hun beroep rollen.
De cijfers van de werkloosheid onder de landarbeiders
zijn zo welsprekend, dat het niet nodig is de vraag te be-
antwoorden hoe het met de arbeidsvoorziening is gesteld.
De in bepaalde gemeenten en groepen van naastliggende
gemeenten lage arbeidsproduktiviteit (in Drenthe bijv.
lagér dan het landelijk gemiddelde) is een teken, dat er in
de’ Noordelijke landbouw nog veel verscholen werkloos-
héid is, die uiteraard vooral op de kleine bedrijven te vin-
den is. Ook kan worden geconstateerd, dat de vrouwelijke
gezinsleden minder in het bedrijf werken dan elders. Ten
dele houdt dit verband met de andere bedrijfsstructuur-
minder kleinvee en tuinbouw in de ruimste zin – ten dele
7-11-1959
909
ook met traditie. Hetzelfde geldt voor de grotere boeren
in de akkerbouwstreken langs de Waddenkust. Zij ver-
richten minder handenarbeid dan bijv. hun collega’s in
Zuidwestelijk Nederland. Een en ander beïnvloedt natuur-
lijk het gezinsinkomen van de Noordelijke agrariërs in
ongunstige zin.
Het is niet gemakkelijk met stelligheid iets te zeggen over
de ondernemingsiust van de boeren. Mijn persoonlijke
indruk is, dat deze geringer is dan elders. Er blijkt een sterke
gehechtheid aan de sinds lang bestaande bedrijfsstijl te zijn
en beduchtheid voor het nemen van risico’s, ook in de
gevallen waarin de financiële omstandigheden niet ongun-
stig zijn.
Er is in het Noorden een grote variatie in grondsoorten.
De cultuurtechnische toestand varieert eveneens sterk.
Gemiddeld genomen is de situatie slechter dan in de rest
van Nederland. Dit geldt zowel voor de waterhuishouding
– Sf te droog, 6f te nat – als voor de aard van het bodem-
profiel en de vlakheid (onegaal). Er zal aan de grond en
aan de waterbeheersing veel verbeterd dienen te worden
wil men blijvend op goede prestaties kunnen rekenen. De
toestand van de bedrijven op de droogtegevoelige gronden
is een op dit moment iedereen duidelijk aansprekend be-
wijs van deze stelling. Vooral vele Drentse boeren zijn er
slecht aan toe. De in velerlei opzicht afwijkende veen-
koloniale gebieden maken helaas op dit Vrij trieste gedeelte
van het overzicht van de produktiefactoren geen uitzon-
dering. Recente onderzoekingen tonen aan dat ook daar de
toestand van de grond en de waterhuishouding niet best
is en nodig verbeterd dient te worden.
Een factor die in de landbouw geducht meetelt is de
ligging. Zijn de bedrijfsgebouwen en het land gemakkelijk
te bereiken; hoe is de ligging van de kavels onderling en
wat is de afstand tot de bedrijfsgebouwen? Vooral in
Drenthe mankeert aan deze punten veel, maar in bepaalde
gedeelten van de beide andere gewesten is het al niet beter.
De grootte en vorm van de kavels is ook van belang in
het bijzonder bij een sterk gemechaniseerde bedrijfsvoering.
Ten opzichte van de beide andere provincies – en trouwens
ook van landelijk gezichtspunt bezien – komt Drenthe
achterop.
In de aangrenzende gebieden van Groningen en
Friesland is de situatie evenwel ook slecht.
We mogen in dit geheel niet vergeten op enkele algemene
vcorzieningen, zoals die met elektriciteit en water, te letten.
Het verhaal wordt eentonig, want ook ten aanzien van deze
zaken kan het platteland van het Noorden niet meekomen
met andere plattelandsstreken, hoewel er de laatste jaren
flinke vorderingen zijn gemaakt. De – ook relatief –
slechte toestand van het woning- en gebouwenbezit in
Noord-Nederland is langzamerhand wel algemeen bekend.
Volledigheidshalve herinner ik er aan dat wij in het Noor-
den ook op deze punten – ouderdom, grootte – een aantal
droevige records bezitten.
De financiële positie van de land bouwbed rijven in het
Noorden des lands is, zoals gezegd, van streek tot streek
erg ongelijk. Gemiddeld genomen is deze positie niet
slechter dan in de rest van ons land. Friesland komt even-
wel bijzonder slecht uit de bus, mede in verband met het
lage percentage ,,eigen boeren”. De beschikbare gegevens
zijn echter al een jaar of zeven, acht oud en het is niet e-
heel uitgesloten dat er sindsdien enkele wijzigingen ten on-
gunste zijn opgetreden. Het wachten is op de resultaten
van de onderzoekingen die de commissie-Verrijn Stuart heeft
gedaan. Mijn persoonlijke opvatting is, dat zich in de toe-
komst financieringsmoeilijkheden zullen voordoen, wan-
neer zich althans die aanzienlijke bedrijfsstructuurwijziging-
en zullen voltrekken die de Nederlandse landbouw weer tot
een voorbeeld van moderne rationalisatie zullen maken.
Alvorens het belangrijkste knelpunt te bespreken mag
niet onvermeld blijven, dat het Noorden ruim en goed
voorzien is van bedrijven die de agrarische produkten ver
–
werken en verhandelen. Ten opzichte van andere lands-
delen laat deze situatie weinig te wensen over.
De achilleshiel van onze landbouw is de bedrjfsgrootte
en het veel te grote aantal jonge mensen dat in de agrarische
bedrijfstak een zelfstandige beroepsuitoefening op een
redelijk welvaartsniveau denkt te vinden. Weliswaar is de
situatie in het Noorden wat gunstiger dan gemiddeld in
ons land, maar de zandgebieden in alle drie provincies
geven bepaald geen bemoedigend beeld. Althans niet voor
diegene, die in de te geringe omvang van zovele duizenden
bedrijven
het
grote beletsel zien voor een behoorlijke
stijging van de arbeidsproduktiviteit en de welvaart. Dat
de moeilijkheden op dit punt in de vijf andere E.E.G.-
landen nog groter zijridan hier, is een te schrale troost.
De situatie in de jonge landbouwstaten – de Amerikaanse
continenten, Australië en Nieuw-Zeeland, Rusland -,
maar ook in landen als het Verenigd Koninkrijk en Zweden
heeft mij al jaren ernstig te denken gegeven. Vele leiders
in de Nederlandse landbouwwereld zien voor hun ogen
de concentratie in de hun zo verwante agrarische industrieën
die zij veelal mee besturen in de talrijke coöperaties. Zij
propageren en bevorderen deze ontwikkeling metterdaad.
Zeer aarzelend staan zij echter tegenover de hoognodige
,,concentratie” van bedrijven in de landbouw zelf
1).
Daar-
mee bewijzen zij de boerenstand noch de maatschappij in
haar geheel een dienst.
Stelt men ten slotte de vraag wat het eerst- en hoogst-
nodige is om de landbouw in het Noorden te helpen dan.
is mijn antwoord daarop: een zeer snelle industrialisatie.
De zo noodzakelijke sanering zal dan gemakkelijker,
vlugger, minder ,,koud” verlopen dan anders. Met ge-
noegen liep ik geconstateerd dat de Minister van Landbouw
en Visserij bij de opsomming van structuurverbeterende
maatregelen de regionale industrialisatie voorop heeft ge-
steld. Als er in die zin werkelijk perspectief komt, zal het
streven naar bedrijfsvergroting succesrijk kunnen verlopen
Pas dan zullen de andere noodzakelijke maatregelen om
tot door en door gezonde landbouwbedrijven en vakbe-
kwame agrariërs te komen werkelijk zinvol worden.
Deze maatregelen, die, zoals uit het voorgaande naar
ik hoop duidelijk is gebleken, in het bijzonder ook in het
Noorden genomen moeten worden, zijn kostbaar. De
financiële middelen kunnen evenwel gevonden worden als in
de toekomst bij de bepaling van het zogenaamde garantie-
beleid voor de landbouw éérder en méér gelet wordt op
de direct structuurverbeterende maatregelen en wat minder
eënzijdig op het prijsbeleid in engere zin.
Leeuwarden.
Dr. A. VONDELING, 1. i.
1)
In persoonlijke gesprekken
ontbreekt
die aarzeling veelal
volkomen. Zodra zij echter de voorzittershamer of de redactie-
pen hanteren vergeten zij te vaak dat ,,besturen” niet slechts uit-
voeren is van beslissingen van de leden maar 66k het geven
van leiding, het vôôrop lopen.
910
7-11-1959
,
Het wegtrekken van arbeidskrachten uit het
Noorden naar de industriele centra van ons land
heeft gevolgen, die sociologisch en economisch on-
aanvaardbaar zijn. Door bevordering van de in-
dustrialisatie van overheidswege zal het wegtrek-
ken van arbeidskrachten uit het Noorden kunnen
verminderen. Voor een harmonisch verloop van
dit proces is echter een zekere geleidelijkheid no-
dig. Ook het Noorden zelf zal het nodige moeten
doen om zijn gebied voor industrievestiging aan-trekkelijk te maken. Deze zelfwerkzaamheid zou
vooral gericht moeten zijn op voorlichting en ver-
betering van het industrieel woonklimaat. Ten
slotte is het naast de aantrekking vaq nieuwe in-
dustrieën van
belang, dat de
bestaande industrie
zich niet alleen handhaaft, maar zich ook verder
kan ontwikkelen.
Gezien de grote betekenis van
de landbouwindustrie in het Noorden, is aldus
schrijver, de te
volgen Europese landbouwpolitiek
voor de verdere industriële ontplooiing, van even
groot belang
als het industrialisatiebeleid.
Het Noorden
ende
industriespreiding
Het onderwerp, zoals dit in bovenstaande titel tot uit-
drukking komt, verbindt een tweetal begrippen, welke. de
laatste jaren al vele pennen in beweging hebben gebracht.
Toch is het misschien dienstig om deze begrippen eens
nader te beschouwen, teninde hun verband beter te
kunnen onderkennen.
Over industriespreiding in Nederland behoeft eerst te
worden gedacht, indien:
er een belangrijke en snelle industrialisatie plaatsvindt
• en deze industrialisatie zich op bepaalde gedeelten van
ons land blijkt te concentreren;
deze concentratie tot moeilijkheden in de betreffende
gedeelten leidt of dreigt te léiden en
•ook in de gebieden, waar de industrialisatie achter-
blijft, moeilijkheden ontstaan en spanningen optreden.
• Het eerste punt kan als feit worden aangeiomn, een,
gezien de noodzaak voor ons land om te industrialiseren,
gelukkig feit overigens. De beide andere punten die nauw
verband met elkaar houden moeten van een vraagteken
worden voorzien. Ontstaan er moeilijkheden in de huidige
industriecentra en daar buiten?
Ten aanzien van de technische mogelijkheden in de
huidige centra – ruimtelijk gezien n qua algemene
outillage, zoals wegen, havens, terreinen, aansluitingen,
woningen enz. – kan men stellen dat deze mogelijkheden
ook nu nog niet uitgeput zijn. Wèl is in vele gedeelten
reeds waarneembaar, dat de investeringen aldaar in ver-
houding tot elders steeds duurder worden. Uiteindelijk
kan men dus in het stadium geraken investeringen te
•moeten doen, welke bij uitbreiding van de industrie buiten
de huidige centra beduidend goedkoper zouden zijn en
dus efficiënter. Doordat de industrialisatie in deze centra
voorts sneller voortschrijdt dan de bevolkingsaanwas,
doen zich moeilijkheden voor met de voorziening van
.arbeidskrachten. Wil de industrialisatie in de huidige
centra voortgang kunnen vinden, dan dienen arbeids-
• krachten van elders, en wel met name vnuit gebieden,
waar de bevolkingsaanwas niet door industrialigatie is
opgevangen, te worden aangetrokken.
7-11-1959
Eén van de gebieden, waarop de zuigkracht der industrie-
centra is gericht, is het Noorden van ons land, van-
waar een voortdurende migratie plaatsvindt naar het
Westen des lands. Dit verschijnsel, dat reeds sedert
ettelijke jaren geconstateerd wordt, vertoont sociologische
facetten, die steeds minder aanvaardbaar zijn en heeft
bovendien belangrjke economische consequenties. De
menselijke kant van deze kwestie kan men slechts peilen,
indien men zich realiseert wat het betekent, dat vele ge-
zinnen uit hun vertrouwde omgeving op het platteland
overgeplaatst worden naar en bij de grote steden in het
Westen, waar zij zich aan moeten passen aan andere,
stedelijke, leefgewoonten, ver van familie en eigen milieu.
Deze aanpassing is vaak moeilijker dan die van de emigrant
naar verre werelddelen, want de emigrant moet immers,
als hij de grote stap onderneemt, mentaal geheel met zijn
milieu breken.
Voor het Nöorden betekent een voortschrijdend, tot
ontvolking neigend, vertrekoverschot economische stil-
stand of achteruitgang, waardoor de ontwikkeling van
de kleinere centra wordt belemmerd en het woonklimaat
aldaar geen gelijke tred kan houden met de vooruitgang
in andere delen van ons land. Bij een verder voortgaan
van deze verhuizing zal het verschil steeds groter worden.
Dit proces zal versneld worden, daar de tegenstelling van
de ontwikkeling en de mogelijkheden tussen de grote
industriële centra en het Noorden des lands een steeds
sterkere indruk op het publiek zullen gaan maken. De
reeds om andere’ redenen afnemende weerstanden, die
gemeenlijk overwonnen moeten worden om elders te
gaan werken, zullen ook hierdoor verder verminderen.
Uiteindelijk zou er in het Noorden zelfs geen verdere
industrialisatie kunnen plaatshebben door gebrek aan
arbeidskrachten en door een ongunstige ontwikkeling van
het woonklimaat. Ook de bestaande industrie zou op de
duur met steeds groter wordende moeilijkheden te kampen
krijgen.
Onze Overheid ziet deze ontwikkeling met bezorgdheid
aan en heeft in het kader van haar industrialisatiebeleid
maatregelen genomen ter stimulering van industrievestiging
911
‘
in het Noorden. Dit beleid is erop• gericht om zich in de
drie Noordelijke provincies industriekernen te laten ont-
wikkelen, waartoe een vrij groot aantal gemeenten is
aangewezen. De aangewezen gemeenten zijn plaatsen,
waar al een behoorlijke industrie gevestigd is en waar het
klimaat voor verdere vestigingen gunstig is en nog gun-
stiger kan worden gemaakt. De maatregelen welke hiertoe
moeten worden genomen liggen op het terrein van ver-
betering der verkeersverbindingen – zowel de onderlinge
als die met overig Nederland en met Noord-Duitsland -,
de woningbouw, hét onderwijs, de culturele inogelijkheden.
Ten slotte vindt rechtstreekse stimulering van industrie-
vestiging plaats door premieregelingen.
De noodzaak van al deze maatregelen op io groot
mogelijke schaal wordt duidelijk als men bedenkt dat’het
Noorden een grote hindernis heeft te overwinnen. Hier-
over het volgende. Het probleem der industriespreiding
ziet men dikwijls behandeld in het kader van begrippen
als ,,Het Westen en overig Nederland”, ,,De Randstad
Holland” en dergelijke, waarbij men als het ware een tegen-
stelling suggereert tussen een min of meer door een lijn
aan te geven splitsing van Nederland. Het geeft de indruk
dat, wil men vooral op grond van ruimtelijke en sociolo-
gische motieven het industrie- en bevolkingsconglomeraat
tegengaan, een groot deel van de. nationale voortschrij-
dende industrialisatie en de bevolkingsaanwas in ,,Overig
Nederland” terecht zal moeten komen resp. zal moeten
blijven, waarvan het Noorden dan wel zijn evenredig deel
zal krijgen. De door de feiten bewezen moeilijkheid is
echter dat zij, die niet i.v.m.
bijzondere
voorkeuren of
een bepaalde voorgeschiedenis ‘een bedrijf elders gaan
vestigen, over het algemeen de neiging zullen hebben in
het Westen des lands te
blijven
of zich aldaar te vestigen,
omdat daar het industrieel en woonklimaat gunstig is.
Gesteld nu, dat men de een of andere reden heeft om
zijn bedrijf toch niet in de ,,Randstad” te vestigen, dan
zal men de voordelen die een vestiging aldaar geboden
zou hebben, toch zoveel mogelijk willen genieten en willen
combineren met de voordelen die een vestiging daarbuiten
geeft. M.a.w.: in vele gevallen zal het te stichten bedrijf
gevestigd worden in een gebied, dat als een rand om de
zogenaamde Randstad Holland ligt en dat men het
randgebied zou kunnen noemen. De gemeenten, die zich
in dit randgebied bevinden laten zich natuurlijk ook niet
onbetuigd in hun stimuleringsactiviteiten, en tezamen
met de bovenbedoelde omstandigheden, zijn zij oorzaak
dat in dit randgebied van industriële ontwikkeling kan
worden gesproken. In dit gebied zijn dan ook
vrijwel
geen
kernen aangewezen.
De drie Noordelijke provincies liggen geheel’ buiten
dit randgebied, zodat diegenen, die hier een bedrijf willen
stichten naast de tegemoetkoming van overheidswege bij
de investering, nog vaak andere bijzondere redenen moeten
hebben om naar deze gewesten te komen, zoals buy, een
gunstige arbeidsmarkt. Wat dit betreft, kan men stellen
dat, gezien de huidige ontwikkeling – wegzuigen van
arbeidskrachten naar het Westen en elders – , zich geen
arbeidsreserve zal vormen, welke wacht op industrie-
vestigingen in het Noorden, doch dat bij een geleidelijke
verdere industrialisatie in dit gewest de arbeidsmarkt
zich zal gaan aanpassen aan de nieuwe en betere omstan-
digheden. M.a.w. door een verder op gang komen der
Noordelijke
s
industrialisatie wordt het wegtrekken der
arbeidskrachten tot staan gebracht of op zijn minst afge-
remd. Wil dit proces harmonisch verlopen, dan is het
gewenst dat deze verdere industrialisatie een zekere ge-
leidelijkheid vertoont en niet met te grote schokken ver-
loopt. En voorts is het natuurlijk voorwaarde dat zij,
tezamen met de industrialisatie in overig Nederland, niet
de totale opnamecapaciteit van arbeidskrachten in het
raam van onze bevolkingsaanwas overtreft.
Naast de reeds genoemde taak, welke de Overheid op
zich neemt cm de industrievestiging in het Noorden te
bevorderen;’ zal echter het Noorden zelf ook alles in het
werk moeten stellen om zijn gebied en met name ook de
aangewezen kernen, aantrekkelijk te maken voor het be-
oogde doel. Men zal zich in het Noorden moeten afvragen,
wat buiten of naast de overheidssector door zelfwerkzaam-
heid zou kunnen worden gedaan door bestaande of op
te richten organisaties van regionaal of plaatselijk karakter,
wier doelstellingen er zich toe lenen op de een of andere
wijze iets te doen om de industrialisatie te bevorderen.
Deze zelfwerkzaamheid zou vooral gericht moeten zijn
op: –
de voorlichting, waaronder te verstaan is het geheel
van gerichte propaganda, reclame, public relations
enz. om
de aandacht op de plaats of streek te vestigen
en de mogelijkheden aan te tonen;
het zo aantrekkelijk mogelijk maken van de plaats
voor bewoning van bij bedrijven betrokkenen, dus
het verbeteren van het industrieel woonklimaat.
Na te gaan op welke
wijze
dezë zelfwerkzaamheid kan
worden verwezenlijkt, zou buiten het raam van dit artikel
vallen. Het aspect zij daaröm alleen aangestipL
Ook moet men zich nog afvragen, hoe het met de reeds
in het Noorden gevestigde industrie zal gaan, indien door
de beoogde spreiding de industrialisatie aldaar beter op
gang komt. Wat dit betreft is het van het grootste belang
dat de harmonie in de Noordelijke samenleving gehand-
haafd blijft en dat zowel de nieuwe als de bestaande indus-
trie zich als een onderdeel beschouwen van dezelfde ge-
meenschap. Dat kan in sommige gevallen aanpassing van
de bestaande industrie betekenen aan moderne opvat-
tingen, vooral op sociaal terrein en op het gebied van de
menselijke verhoudingen, doch ook aanpassing van de
nieuwe industrie aan de specifieke Noordelijke verhou-
dingen en aan de geaardheid van de bevolking. Overigens
kan men stellen, dat het Noorden, en zeker de aangewezen
industrialisatiekernen ,,industry-minded” zijn, en dat het
dus ,,waarachtig wel gaan zal”.
Ten slotte zouden wij nog willen betogen, dat het, naast
de vestiging van nieuwe industrieën van even groot belang
is, dat de bestaande industrie zich niet alleen handhaaft,
maar zich ook verder kan ontwikkelen. Dit geldt met
name voor een belangrijke tak van reeds bestaande in-
dustrie in het Noorden, de landbouwindustrie. Het moet
voor het voortbestaan en de verdere ontwikkeling van
deze industrie van het grootste belang worden geacht,
dat onze Overheid in haar overleg met betrekking tot de
te volgen Europese landbouwpolitiek eveneens nauw-
lettend de omstandigheden van deze industrie in het oog
houdt, daar haar belangen rechtstreeks verband houden
met het te volgen landbouwbeleid. Deze industrie is tot
nu toe één van de voornaamste bronnen van welvaart in
het Noorden van ons land, doch de ontwikkeling van de
Euromarkt, zowel intern in die markt als in onze ver-
houding tot de wereld buiten dit gebied, geeft wel eens
aanleiding tot enige bezorgdheid. Voor de verdere indus-
triële ontplooiing van het Noorden is de te volgen Euro-
pese landbouwpolitiekvan even groot belang als het te
912
7-11-1959
–
– -yn-
In dit
artikel wordt een uitvoerig overzicht ge-
geven van de industriële ontwikkeling in de drie
Noordelijke provincies. Afzonderlijk worden be.
zien de aard, de omvang en de herkomst der na-
oorlogse vestigingen en de expansie van de in
1945 reeds gevestigde industrie. Sedert 1945 heeft
de industrie in het Noorden
nieuwe werkgelegen-
heid geboden aan 29.000 mensen. Voor ruim
17.000 vond deze uitbreiding plaats
in na de oor-
log gevestigde bedrijven en voor
bijna
12.000 als
gevolg van groei der in 1945 reeds gevestigde be-
drijven. Deze werkgelegenheidstoeneming met ca.
2.200 arbeidsplaatsen
per jaar is, naar blijkt uit
de’ optredende migratie op
grote schaal en de nog
steeds bestaande aanzienlijke structurele werkloos-
heid, nog onvoldoende.
Verwezenlijking
van de
taakstelling van een
industriële
arbeidsbezetting
van ca. 160.000 in 1980 impliceert, dat de
ko-
mende twee decennia ieder jaar 4.200 personen
in de
industrie in het Noorden een plaats moeten
kunnen vinden.
Noorden des lands
10
na-oorlogse industriële
ontwikkeling in het
Het Noorden des lands bevindt zich momenteel in eco-
nomisch opzicht in een overgangsfase. Het overwegend
agrarische karakter van dit landsdeel, tot uitdrukking
komend in het relatief grote aantal beroepsbeoefenaren
in de landbouw en aanverwante bedrijfstakken, verandert
geleidelijk door de ontwildeling van de industrie.
De in het Noorden werkzame bevolking kan voor 1930
op ca. 390.000 personen worden gesteld, voor 1955 op
ca. 440.000 en voor 1980 op naar schatting 560.000 per-
sonen
1).
De in de periode 1930-1980 optredende struc-
1)
Alle in dit’ artikel gege’:’en cijfers werden verkregen van de
Noordelijke Economisch Technologische Organisatie (N.E.T.O.)
te Groningen, het Economisch Technologisch Instituut voor
Friesland (E.T.I.F.) te Leeuwarden en het Drents Economisch
Technologisch Instituut (D.E.T.I.) te Assen, dan wel in overleg
met deze instellingen vastgesteld. De prognose voor 1980
is
gebaseerd op het geleidelijk teruglopen van het omvangrijke
jaarlijkse vertrekoverschot tussen het Noorden en overig
Nederland in de periode 1960-1980.
(vervolg van blz. 912)
volgen industrialisatiebeleid. Beide zullen doelbewust
moeten zijn. De in de Begroting 1959/’60 aangekondigde
maatregelen wettigen de coiiclusie dat het de Regering ernst
js met de bevordering van de industriespreiding. Moge
ook het Europese landbouwbeleid zich ontwikkelen tot
een vorm, waarbinnen ook onze landbouwindustrie zich
verder kan ontplooien.
Indien, ,onverhoopt, de tot uitvoering komende plannen
ter verbetering van het industriële klimaat nog niet zouden
leiden tot een verdere industrialisatie van het Noorden,
dan ware door de Overheid te bestuderen of de maat-
regelen ter directe stimulering, zoals die nu bestaan in
de subsidieregeling bij industriële nieuwbouw in de kern-
gemeenten, voldoende zijn, of dat op dit gebied nog aan-
vullende en uitgebreidere regelingen mogelijk gemaakt
moeten worden. De nabije toekomst zal moeten leren of
deze directe stimuleringspremies voldoende zijn of niet,
om de Nederlandse industrie de weg naar het Noorden
te doen vinden.
Veendam.
J. E. DUINTJER.
tuurwijziging, welke tot uitdrukking komt in de verdeling
van de werkzame bevolking over de verschillende sectoren,
is als volgt weer te geven.
Ontwikkeling van de b’eroepsstructuur in het Noorden
1930-1980
90 pet.
90 pet
percentage werkznjnen in
80 pet.
80 pet.
70 pet.
70 pct.
60 pct.
10
pet.
1930
1955
3980
jaar
Aangezien de industrie, zoals uit het voorgaande naar
voren komt, zowel relatief als absoluut, voor het Noorden
een snel groeiende bron van bestaan blijkt te zijn, heeft het
stellig zin nader op de industriële ontwikkeling van dit
gebied in te gaan. Als maatstaf voor deze ontwikkeling zal
de personeelsbezetting worden gebruikt, terwijl onder
industrie in dit verband het langs fabrieksmatige weg
Troducerende bedrijf, werkend met tenminste tien arbeids-
krchten, zal worden verstaan.
Een overzicht van de industriële ontwikkeling in het
Noorden des lands voor de periode 1930-1959 en op
verschillende daarbinnen liggende tijdstippen geeft het
volgende staatje.
Personeelsbezetting in de industrie in het Noorden (afgerond)
1930
1945
1950
1955
1959
39.000
45.000
– 61.000
68.000
74.000
7-11-195
913
T
Aangezien, zoals blijkt, ruim 86 pCt. van de uitbreiding
van
•
de personeelsbezetting in de industrie sedert 1930
in de periode na de tweede wereldoorlog plaatsvond, zal
vooral de ontwikkeling gedurende de periode 1945-1959
in beschouwing worden genomen. Daarbij zal zowel aan-
dacht moeten worden geschonken aan de vestiging van
nieuwe bedrijven in dit gebied, alsook aan de expansie van
de reeds in 1945 aanwezige bedrijven.
De na-oorlogse vestigingen.
Het aantal na de oorlog in het Noorden gevestigde indus-
triële bedrijven, zowel nieuwe als fihiaalvestigingen, is zeer
aanzienlijk. Tot 1 januari van dit jaar bedroeg dit aantal
298, op welk
cijfer
het, Överigens geringe, aantal ,,mislukte”
vestigingen reeds in mindering is gebracht. De verdeling
van dit aantal over de drie provincies, alsmede de perso-
neelsbezetting van deze bedrijven per 1 januari 1959, is als
volgt.
I
aantal indestrjële
personeelsbezetting van
1
deze bedrijven per
vestigingen sinds 1945
1 januari 1959
Groningen
73
4.640
Friesland
105
5.000
Drenthe
120
7.640
Noorden
298
17.280
Teneinde een indruk te kunnen geven van de aard en de
betekenis van de na-oorlogse industriële vestigingen, is
in onderstaande tabel een bedrijfstaksgewijs overzicht
opgenomen van het aantal en de personeelsbezetting dezer
vestigingen per 1 januari 1959.
van de Nederlandse Soda Industrie en van de Nederlandse
Kabelfabriek te Delfzijl, en van de Noordelijke Industrie
voor Vezelverwerking te Hoogezand.
In totaal verschaften de hier genoemde
bedrijven
per
1januari van dit jaar tezamen in het Noorden aan ca. 7.100
mensen werk. Een en ander betekent in feite, dat de hier
bedoelde tien spectaculaire vestigingen met ca. 3 pCt. van
het aantal na de oorlog in het Noorden gestichte industriële
bedrijven ca. 40 pCt. van de totale in deze bedrijven gebo-
den werkgelegenheid voor hun rekening namen. Vooral de
provincie Drenthe, welke vijf spectaculaire vestigingen
binnen zijn grenzen kreeg, heeft van deze ontwikkeling de
vruchten kunnen plukken. Ruim 3.400 mensen vinden
momenteel in deze provincie in de vijf hierbedoelde vesti-
gingen werk.
Ten aanzien van de overige kleinere vestigingen, die
hier verder, gezien het grote aantal, onbesproken moeten
blijven, valt öp te merken, dat deze bedrijven, ondanks de
grote verscheidenheid in branche waartoe zij behoren,
toch veel gemeen hebben. Algemeen kenmerk is ni. bij
het merendeel der
bedrijven
het feit, dat overwegend
met veel ôngeschoolden of beperkt geschoolden wordt
gewerkt, die in eigen bedrijf verder worden opgeleid, ter
–
wijl produkten worden vervaardigd, waarvan de transoort
kosten in de, kostprijs relatief een kleine rol spelen.
Met betrekking tot de herkomst van de na de oorlog
gevestigde bedrijven valt op te merken, dat in 184 gevallen
het initiatief tot vestiging of stichting van een fihiaalbedrijf
van inwoners uit het Noorden afkomstig was. Voorts zijn
72
bedrijven
uit het Westen des lands afkomstig, 27 uit het
Oosten, 4 uit het Zuiden, terwijl er verder 11 buitenlandse
Aard, aantal en omvang der sinds 1945
.
in het Noorden gevestigde industrieën
Aantal vestijingen sinds 1945
personeelsbezetting per 1 januari
1959
Bedrijfsklasse
–
Groningen
Frieslsnd Drenthe
Noorden
Groningen Friesland
Drenthe Noorden
Aardewerk, glas, kalk, stenen
………………..
Grafische bedrijven, fotografie
………………..
Chesche nijverheid
………………………..
mi
Hout-, kurk- en strobewerking
……………..7
Verwerking van textielstoffen, reiniging, etc
Leder,
wasdoek,
rubber
…………………..6
Mijnbouw,
veenderijen
……………………
Metaalnijverheid, scheepsbouw, enz.
…………
Papiernijverheid
………………………….3
Textielnijverheid
…………………………..2
Voedings- en genotmiddelen
4
–
–
6
.
3
.
..-
..32
.
7
–
2
1
19
17
4
1
41
2
2
9
7
12
12 12
4
2
53
3
8
7
18
2
19
38
42
14
3
126
8
12
16
89
–
1.020
423
661
179
–
2.060
94
114
–
186
35 55
354 680
149
28
3.210
61
26
216
124
–
268 225
571)
248 634
2.334
95
2.841
301
399,
35
1.343 1.002
1.911
576 662
7.604
250
2.981
517
Totaal
………………………………
73
105
120
298
4.640
5.000
7.640
17.280
Hieruit blijkt, dat de meeste vestigingen hebben plaats
gevonden in de metaalsector, terwijl de als gevolg hiervan
in deze sector ontstane personeelsbezetting voor de drie
provincies tezamen ca. 45 pCt. van de totale bezetting van
de na de oorlog gevestigde industrie per 1 januari van dit
jaar vertegenwoordigt. Ook de cijfers voor de textielnijver-
heid zijn sprekend, temeer waar het relatief geringe aantal
nieuwe vestigingen
wijst
op de vestiging van enige grote
bedrijven. Vooral de provincie Drenthe heeft van de toe-
neming van het aantal bedrijven in deze bedrijfstak geprofi-
teerd.
De meest spectaculaire vestigingen
2),
welke na de tweede
wereldoorlog in het Noorden des lands plaatsvonden, waren
die van de N.V. Philips te Drachten, Stadskanaal en Hooge-
veen; de vestiging van bedrijven door de Algemene Kunst-
zijde Unie te Emmen en te Emmer-Compascuum; die van
de Danlonfabrieken eveneens te Emmen; die van de Neder-
landse Aardolie Maatschappij te Schoonebeek; de vestiging
2)
Na-oorlogse vestigingen welke thans meer dan 250 werk-
nemers in het Noorden in dienst hebben.
initiatieven zijn verwezenlijkt, een en ander op een totaal
van 298 na-oorlogse vestigingen.
Bij beschouwing van de herkomst van de na-oorlogse
vestigingen per provincie valt het op, dat Drenthe, in tegen-
stelling tot de beide andere provincies, een groter aantal
vestigingen uit de ,,niet-Noordelijke provincies” heeft
weten aan te trekken. In Groningen en Friesland is ni. ca.
25 pCt., resp. 30 pCt. uit de overige acht provincies afkom-
stig, terwijl dit percentage voor Drenthe op 45 ligt. Het
percentage nieuwe vestigingen, geboren uit Noordelijke
initiatieven, bedraagt op het totaal voor Groningen en
Friesland ca. 70 en voor Drenthe 50. De overige vestigingen
zijn uit het buitenland afkomstig, nl. in Groningen en
Drenthe ieder
.5
pCt.
De expansie van de in
1945 reeds aanwezige industrie.
Aan de hand van de personeelsgegevens over 1959 en
.1945, alsmede met behulp van de eerder berekende na-
oorlogse ontwildceling als gevolg van nieuwe vestigingen
‘kan de groei van de in 1945 bestaande
bedrijven
worden
berekend. Hiervan is het volgende overzicht te maken. –
914
.
7-11-1959
r
IWI
Groningen
Friesland
Drenthe
Noorden
personeelsbezetting
/
totale industrie
32.600
24.200
17.200
74.000
personeelsbezetting
totale
industrie
28.400
10.300
6.300
45.000
1945
……………
4.200
13.900
10.900
29.000
personeelsbezetting in
1959
…………..
1959 van de nade
oorlog
gevestigde
bedrijven
4.600
5.000
7.600
17.200
groei in
de periode
1945-1959
van de
reeds in
1945
be-
staande,
bedrijven
-400
8.900
3.300
11.800
• Uit het voorgaande overzicht valt de conclusie te trek-
ken, dat terwijl in Groningen de na-oorlogse industriële
groei uitsluitend aan de invloed van de nieuwe vestigingen
is te danken, dit in Drenthe en Friesland niet het geval is.
Zo heeft in deze laatste provincie de grootste groei in de
in 1945 reeds bestaande bedrijven, waarin de arbeidsbezet-
ting met 86 pCt. toenam, plaatsgevonden. Deze groei
bedroeg in Drenthe slechts 52 pCt., ten opzichte van de
in 1945 reeds aanwezige personeelsbezetting. De snelst
groeiende sectoren zijn in de beide laatste provincies de
metaal- en vôediigs- en genotmiddelenbranche geweest,
terwijl daarnaast in Friesland in de houtbewerkingsindus-
trie een toeneming viel te constateren.
In de provincie Groningen heeft gedurende de periode
1945-1959 ten opzichte van de in 1945 aanwezige arbeids-
bezetting, zoals uit de
cijfers
blijkt, zelfs een kleine daling
plaatsgevonden in de bedrijven die reeds vôér 1945 zijn
gesticht.. De oorzaak van dit verschïjnseldient vooral te
worden gezocht in het feit, dat typisch Groningse indus-
trieën, als strokarton- en aardappelmeelfabrieken na de
tweede wereldoorlog op grote schaal zijn gaan vernieuwen
en tegelijkertijd mechaniseren, waardoor een sterke ver-
mindering van de arbeidsbezetting optrad. Een sterke
vermindering is eveneens in de van véôr 1945 daterende
textielnijverheid in Groningen waarneembaar.
Het resultaat van de beide ontivikkelingen.
Gaan wij thans na hoe het ,,industriepatroon” van het
Noorden er uitziet als gevolg van het ,,gebundelde” effect
van het vestigen van nieuwe bedrijven en de uitgroei van
de bestaande industrie in de periode
1945-1959.
Een over-
zicht van de per 1 januari 1959 in het Noorden aanwezige
industrie naar aantal, aard en omvang geeft daarvan het
beste beeld.
verband met de conjunctuurgevoeligheid van het gehele
gebied van betekenis is.
Alhôewel de provincie Groningen in het Noorden nog
steeds de relatief sterkst geïndustrialiseerde provincie is,
dient toch te worden opgemerkt, dat de beide andere
provincies, Friesland en Drenthe, snel aan het inlopen
zijn; de groei in deze gebieden is namelijk veel sneller dan
die in Groningen. Dit blijkt vooral als de ontwikkeling aan
de hand van het kaartje op blz. 916 over een wat langere
periode wordt bezien. Hieruit kan namelijk worden af-
geleid, dat de groei gedurende de periode 1930-1959 in
Groningen ca. 9.000, in Friesland ca. 14.000 en in Drenthe
ca. 12000 industriële arbeidsplaatsen bedroeg.
Perspectieven.
Zoals in de aanvang van dit artikel werd gesteld, bevindt
het Noorden des lands zich in economisch opzicht in een
overgangsfase, waarin oude vormen van werkgelegenheid
geleidelijk door nieuwe worden vervangen. De industrie
neemt in dit ontwikkelingsproces de belangrijkste plaats
in en schonk sinds 1945 aan 29.000 mensen nièuwe werk-
gelegenheid, hetgeen neerkomt op ca. 2.200 per jaar.
Alhoewel deze groei op zichzelf verheugend is en relatief
vooral de laatste jaren tot één van de grootste in het land
moet worden gerekend
3),
is hij toch verre van voldoende
gebleken. De na de oorlog vanuit het Noorden opgetreden
migratie op grote schaal, welke thans met de terri expulsie
wordt aangeduid, alsmede de thans nog steeds bestaande
aanzienlijke structurele werkloosheid vormen beide symp-
tomen van een toch nog onvoldoende industriële groei.
Wil de in de eerder gegeven grafiek aangeduide taakstelling,
welke resulteert in een industriële arbeidsbezetting van
ca. 160.000 in 1980, dan ook worden verwezenlijkt, dan
zullen in de komende twintig jaar i.p.v. 2.200 ca. 4.200 per
–
sonen jaarlijks in de industrie in het Noorden een plaats
moeten kunnen vinden. Ten opzichte van de gemiddelde
na-oorlogse industriële groei betekent deze jaarlijkse taak-
stelling dus bijna een verdubbeling, ten opzichte van de
gemiddelde jaarlijkse groei in de periode
1950-1959,
de
periode waarin het regionale industrialisatiebeleid op ga,ng
kwam, zelfs een verdrievoudiging.
Gezien het feit, dat, het belangrijkste gedeelte der na-
oorlogse industriële groei (60 pCt.) is ontstaan door het
vestigen van nieuwe of fihiaalbedrjven in het Noorden, mag
ook voor de toekomst bij de omvangrijke taakstelling
worden aangenomen, dat het belangrijkste, c.q. een zeer
belangrijk, gedeelte der nieuw te scheppen werkgelegen-
Aard, aantal en omvang der per 1 januari 1959 in het Noorden aanwezige industrieën
aantal vestigingen
personeelsbezetting
nedrijfsklasse Groningen Friesland
Drenthe
Noorden
Groningen
Friesland
Drenthe Noorden
47 28
23
98
1.514
755
1.021
3.290
30
29
.
14
73
1.386 879
.
635
‘
2.900
27
II
13
.
51
2.622
•
327 818
3.767
Aardewerk, glas, kalk, stenen
………………..
51
62
35
148
1.905
2.259 902 5.066
Grafische bedrijven, fotografie
………………..
Chemische nijverheid
……………………….
verwerking van textielstoffen, reiniging
71
42
27
140
•
4.534
1.404 1.520
7.458
Hout-, kurk- en strobewerking
………………
7
10
7
24
293 432 413
1.138
Mijnbouw, veenderijen
‘
……………………..
– .
2
7-
9
–
38
821
859
Metaalnijverheid, scheepsbouw, enz
……………
132
97 80
309
7.438 6.939
4.097
18.474
Leder, wasdoek, rubber
……………………..
Papiernijverheid
…………………………
38
4
3
45
4.099
475
142
4.716
Textielnijverheid
…………………………,
10 12
37
1.035
559
2.952
4.546
–
.
–
2
8
1.022
–
28
1.050
Gas, elektriciteit, waterleiding
……………….6
voedings- en genotmiddelen
………………
.15
..103
164
80
347
6.752
10.133
3.851
20.736
Totaal
…………………………….
1
527
1
459
1
303
1
1.289
32.600
24.200
17.200
1
74.000
De na-oorlogse industriële ontwikkeling heeft ertoe
geleid, dat de vroeger in het Noorden bestaande eenzijdige
oriëntering op de agrarische industrie is verdwenen. Een
variëteit van bedrijven is thans aanwezig, hetgeen mede in
heid zal moeten worden gevonden in iiidustrieën, welke
zich van elders naar het Noorden verplaatsen of aldaar
5)
Zie Statistisch Zakboek 1958 blz. 63
7-11-1959,
•
–
915
,1I
4
filialen vestigen. Aangezien
het merendeel van de nieuwe
\’
vestigingen in het verleden
fihiaalvestigingen van grote,
. eldeis gevestigde, onderne-
mingen vormde, heeft een
verdere industrialisatie op
grote schaal slechts kans van
slagen in een ogaande con-
junctuur. Alleen in een derge-
lijke situatie wordt ni. be-
1930
It??
drijfsuitbreiding aantrekke-
1945
lift
‘..
lijk, terwijl bovendien in deze
1959
fase van de conjunctuur elders
een ,,verkrapping” van de
arbeidsmarkt pleegt op te
treden, waarvan het Noor-
‘
den, zoals het verleden be-
wijst; kan profiteren.
Een bijna verdubbelde c.q.
verdrievoudigde activiteit lijkt
ky
met betfekking tot de indus-
trialisatie alleen kans op
t
= 2500 induLrid1e weri
succes te hebben, indien daar-
toe, meer dan voorheen het
geval was, van overheidswege
directe stimuleringsmaatregelen worden getroffen. Deze
directe stimuleringsmaatregelen zullen zodanig moeten
zijn, dat de kostprjzen van de produkten, welke door
zich in het Noorden vestigende bedrijven zullen worden
– ijervaardigd, daardoor zeker niet hoger, bij voorkeur
zelfs lager, zullen worden dan bij vestiging elders het geval
is. Pas dan zal een bewust nagestreefde spreiding van
industrie en bevolking, welke nationaal om sociale en
/
GQON/IVGEN
II
1930
t??i?itift
1945
?i???ft?ft
ND
/
‘
1959
ltI????lI?Ili
– –
S
S
‘
S
”
DPENT/-/E
/
_-‘
S
–
-1
1930
t?
1945
ft
1959
lift?,?
kjiomors
economische redenen gewenst is, grote resultaten kunnen
boeken. Verbëtering van de infrastructuur, hoe belangrijk
op zich ook, is, indien deze niet samen gaat met het invoe-
ren van sterk werkende directe prikkels tot industrievesti-
ging, onvoldoende. In dit verband zal men dienen te be-
denken, dat voor het Noorden industrievestiging het beste
middel tot verbetering van het ,,klimaat” vormt.
Assen.
Drs. Th. G. HEYKE
Stemmen uit het bedrijfsleven
ERVARINGEN MET EEN NIEUWE TEXTIEL-
FABRIEK IN TER APEL
Medio
1956
nam Blydenstein & Co. N.V., textiel-
fabrieken te Enschede, het besluit in verband met een
nijpend tekort aan arbeidskrachten in Twente over te
gaan tot de vestiging van een weverij in Ter Apel. Een
Vrij diepgaand onderzoek had ons namelijk het vertrouwen
gegeven, dat aldaar een redelijke arbeidsvoorziening te
verwachten was. Enige textielervaring ontbrak in Ter
Apel geheel, zodat de eerste stap bestond in de oprichting
van een school ter opleiding van wevers.
In februari 1957 werd gestart met een 18-tal arbeiders,
die, daar zij geheel waren ingesteld op buitenwerk, plotse-
ling een nieuw vak moesten leren binnen fabrieksmuren
en in een drie ploegenstelsel. Moeilijkheden in dit aan-
passingsproces bleven bij een aantal arbeiders dan ook
niet uit. Gelukkig bleek een groter aantal voldoende aan-
passingsvermogen en wilskracht op te brengen, zodat
wij nu na ruim 24 jaar kunnen zeggen, dat onze erva-
ringen, wat betreft doörzetting, aanpassing en werklust,
gunstig zijn. Bijna 100 man hebben nu een basisopleiding
achter de rug en werken in de normale produktie, hoewel
door het ontbreken van routine het produktie- en kwali-
teitsniveau nog niet op het peil is, dat in de vanouds
gevestigde textielcentra wordt bereikt. Wij hebben echter
goed vertrouwen, dat wij deze achterstand binnen redelijke
tijd kunnen inlopen, want bij vele arbeiders is de wil en
de energie aanwezig het vak goed te leren en zich een
goed bestaan en een regelmatig inkomen te verwerven.
Wij hebben gebruik gemaakt van de rijksregeling ter
bevordering van de industrialisatie in deze gebieder
waardoor wij enerzijds aanspraak kunnen maken op een
rijkssubsidie van f. 25 per vierkante meter fabrieksnieuw-
bouw en anderzijds door ons de begrijpelijke verplichting
werd aanvaard slechts arbeidskrachten. aan te trekken
uit de geregistreerde arbeidsreserve. Deze verplichting
bevat een onbillijkheid: mensen, die vast werk hebben,
wordt de kans ontnomen zich in de industrie te bekwamen
voor een hoger gekwalificeerd beroep. Met genoegen
hebben wij dan ook geconstateerd, dat dit bezwaar in de
nieuwe, onlangs van kracht geworden, rijksregeling in
belangrijke mate is ondervangen. ‘
Doordat de voor de traditionele beroepen in deze
landbouw- en veenstreken vereiste vaardigheden in be-
langrijke mate afwijken van de door ons gestelde eisen
van geschiktheid voor het textielvak, bleek het in-de
praktijk niet altijd mogelijk bij handhaving van een goede
selectie voldoende snel het vereiste aantal arbeidskrachten
aan te trekken. Gaarne en volmondig willen ‘wij hierbij
916
–
.
7-11-1959
verklaren, dat de gewestelijke arbeidsbureaus een grote
mate van begrip hebben getoond voor onze specifieke
problemen en steeds hun volle steun, tijd en medewerking
aan ons hebben gegeven.
Wederom door de aard van het werk in deze landbouw-
en veestreken zijn er’ binnen het
tijdvak
van een jaar grdte
fluctuaties in de werkgelegenheid, waardoor soms op grote
schaal aanvullende werkzaamIeden ter bestrijding van
de werkloosheid uitgevoerd worden. De verhoudings-
gewijze hoge beloningen in deze aanvullende werken,
waardoor de aldaar tewerkgestelden geen voldoende
interesse meer hebben in een omscholingsloon in de indus-
trie, werken soms vertragend op de selectie en aanname
van personeel.
Wij wensen hier echter uitdrukkelijk naar voren te
brengen dat de bovengenoemde moeilijkheden slechts
moeten worden opgevat als factoren, waarmede men
rekening heeft te houden; zij zijn van belang, maar aller-
minst doorslaggevend bij de beoordeling van een vesti-
gingsproject in deze streken.’
Onze ervaringen van 21 jaar samenvattend kunnen wij
zeggen: de arbeidsmentaliteit is prima. Goede ‘selectie
is mogelijk en na enig initieel verloop is een personeels-
bezetting van goed gehalte op te bouwen. Van de Overheid
hebben wij steeds de grootst mogelijke medewerking
ondervonden. De nieuwe rjksregelingen tonen een grote
mate van begrip voor de moeilijkheden van de zich vesti-
gende industrie. De toestand van het wegennet, alsmede
die van de toevoerwegen, vormt een ernstige belemmering
voor de snelle industriële ontwikkeling.
Enschede.
‘
H. J. BLYDENSTEIN.
VESTIGING VAN
EEN DEENSE KOUSENFABLUEK
IN’ EMMEN
Alvorens tot vestiging in Nederland, c.q. Emmen, over
te gaan werden onderzoekingen ingesteld ten aanzien van
een groot aantal algemene en voor onze industrie specifieke
vestigingsfactoren. Het betreft hier een fabriek voor
nylonkousen. De moederfabriek, alsmede het laboratorium,
is in Denemarken gevestigd. De verkoop van het concern
richt zich op vijftig verschillende landen in en buiten Europa.
De onderzoekingen voor Nederland betroffen o.a. de
volgende aspecten:
ligging.
Voor verschillende plaatsen in Nederland
werd nagegaan hoe de transportverbindingen waten, als-
mede de water-, gas- en elektriciteitsvoorzieningen en de
voorschriften ten aanzien van verwerking van chemische
produkten.
bevolkings- en samenlevingsaspecten.
Hierbij werd
onderzocht de bevolkingsopbouw, de beroeps-, de gods-
dienstige en de politieke structuur, de sociale verhoudingen,
woningvoorzieningen, gezondheidszorg, scholen en opvoe-
dingsinstituten, de mogelijkheden voor vrje-tijdsbesteding
en de hotelaccommodatie.
C.
economische aspecten,
zoals levensstandaard, econo-
mische en financiële instellingen zowel plaatselijk als
landelijk, de hulp van gemeentelijke en landelijke overheids-
diensten .en de marktverhoidingen, .
d.
grond- en bouwprjjzen,
zowel wat betreft de directe
bouw als die voor toekomstige uitbreidingen; de bouw-
capaciteit’ in de eventuele vestigingsplaats; voorschriften
betreffende arbeidsinspectie ii verband met hoge tempe-
raturen en vochtigheidsgehalte en al die verdere aspecten
welke bouwen in een hoog tempo kunnen verzekeren.
arbeidsmarkt.
Onder andere: de arbeidsreserve, leef-
tijden van manrn en meisjes, instelling jegens industrie,
ploegendiensten en .tariefwerk, werkloosheidscijfers, ver-.
houdingen tot vakbonden, instelling ten opzichte van
produktiviteitsverbetering, aanwezigheid van technische
specialisten en instructeurs.
lonen,
zoals loonverhoudingen betreffende geschoolde
en ongeschoolde arbeiders, administratief personeel en
anderen, de wijze van onderhandelen van de vakbonden,
de règels voor aanstelling, proefperiode en ontslag, de
aanstelling en de beloning van gehuwde vrouwen, de
sociale voorzieningen, condities ten aanzien van werktijden
en andere.
Wij kozen Emmen vooral om de navolgende redenen.
De voldoende arbeidsreserve.
Dat was zes jaar geleden
het geval en ook nu hebben
wij
de verwachting, dat er ook
bij een aanzienlijke uitbreiding van de produktie in dit
opzicht geen onoverkomelijke moeilijkheden iullen
komen. Inmiddels kan ook worden gesteld, dat niet alleen
het aântal voldoende is, doch dat ook, het gehalte van de
werknemers en -neemsters in Drenth&minstens even goed is
als in Duitsland en Scandinavië. De Vrij lange opleidings-
duur en de daarmee gepaard gaande hoge opleidingskosten
worden o.i. ruimsôhoots goed gemaakt door de stabiliteit
en de intensieve ‘inzet. Met name ook de instelling ten
opzichte van werkmethodeverbetering en automatisering
is bijzonder positief. In dit verband is tevens belangrijk
te stellen, dat de verhouding tot de vakbonden ‘berust op
reële samenwerking.
De financiële medewerking van de Overheid.
Naast het
financiële aspect dat bij vestiging een attractieve rol kan
spelen,’zijn er in de praktijk veel andere factoren, die de
samenwerking kunnen bepalen. Sterker dan verwacht
nocht worden bleek de medewerking van de plaatselijke en
de provinciale Overheid, van het arbeidsbureau en de
andere instanties hecht gebaseerd op ter zake kundige
medewerking en service.
De aanwezigheid van de
Textiel Machine Fabriek
Reading te Al,nelo,
waardoor het mogelijk is om op zeer
korte termijn belangrijke onderdelen in huis te krijgen.
In het vijfde jaar na de vestiging werd het Duitse zuster-
bedrijf in verband met de Euromarktontwikkeling naar
Emmen overgebracht en bovendien werd tegelijkertijd
besloten tot een Vrij aanzienlijke uitbreiding. Deze beide
laatste gebeurtenissen mogen het bewijs zijn: dat wij in de
verwachtingen ten aanzien van
Emmett als vestigingsplaats,
op grond van bovengenoemde factoren, niet werden teleur-
gesteld.
Wanneer wij stuk voor stuk de bovengenoemde factoren
nagaan op hun realisering, dan zijn er uiteraard onderdelen
ten aanzien waarvan een aantal vraagtekens blijft staan.
Dat is onder andere de woningvoorziening. Kan men
enerzijds stellen dat al het mogelijke is gedaan, anderzijds
blijven de woninglijsten lang en duurt het nog steeds enige
jaren, voordat men normaliter een woning krijgt. Een
ander nadeel voor ons als exporterende industrie is, dat
Emmen nog steeds geen douanelosplaats rijk is voor im-
en export.
Het totale beeld blijft zeer positief en wij hebben daarom
de beste verwachtingen voor de toekomst!
Ensmen.
T. DINESEN.
–
7-11-1959
‘
.
–
917.
COOPERATIEVE CONDENSFABRIEK
FRIESLAND”
Leeuwarden’
In 1913 begonnen,
Is
de
C.C.F. uitgegroeid tot een
van de grootste condens-
fabrieken in de wereld.
Werd het eerste jaar
2.5 miljoen kg. melk verwerkt,
in 1958 bedroeg de aanvoer
meer dan 200 miljoen kg.
De na de oorlog opgerichte
afdeling voor de bereiding
van melksuiker verwerkte In
1958 bijna 80 miljoen kg.wel.
918
7-11-1959
Behalve de kust en de watersportcentra heeft
het Noorden aanzienlijke recreatiemogelijkheden
in de ,,groene ruimte”. Zo bezit het centrale pla-
teau van midden-Drenthe met de daarop aan-
sluitende Hondsrug ruim 15.500 ha voor recreatie
geschikt terrein.
Verschillende Noordelijke recrea-
tiestreken zijn hij de eigen bevolking in trek als
doel van dagtochtjes en als vakantie-oorden. Door
de bevolking uit andere delen van
ons land echter
wordt van de mogelijkheden dezer gebieden wei-
nig gebruik gemaakt. Zij kunnen, zowel voor de
eigen bevolking als
voor vakantiegangers van el-
ders, aan betekenis winnen, indien een goede plan-
ning, zowel
wat de ruimtelijke ontwikkeling en
de uitbouw van het toeristisch apparaat als de f1-
nanciering betreft, de te ‘volgen weg aangeeft.
Daarmee zou het gebied een belangrijke sociale taak op zich nemen en zichzelf een uit economisch
oogpunt niet onaanzienlijke bedrijfstak verschaf-
fen.
– De huidige
potentiële betekenis
van, de recreatieruimte
in het Noorden
De Vrije tijdsbesteding is, als onderdeel van de menselijke
activiteit, in de laatste decennia in snel toenemende mate
de aandacht gaan vragen. Dit geldt in het bijzonder voor de
recreatie in de openlucht, waartoe zowel het korte tochtje
op zaterdagmiddag gerekend wordt als het verblijf van
enige dagen of weken in een vakantie-oord.
Deze groeiende belangstelling is verklaarbaar, gezien
de omvang die de openlucht-recreatie, vodrai na de oorlog,
genomen heeft. De gestegen welvaart heeft een verkorting
van de werktijd mogelijk gemaakt en de middelen verschaft
om van de meerdere vrije tijd een intensief gebruik te
maken. Deze omstandigheden hebben een massale deel-
neming aan het toerisme veroorzaakt, wat nog ‘in de hand
gewerkt werd door een, tot voor kort nog ongekende,
mobiliteit van grote groepen van de bevolking.
Door zijn massaliteit is de openlucht-recreatie een zaak
geworden van groot sociaal belang, echter met niet te
verwaarlozen economische aspecten. Een niet onbelangrijk
percentage van het gezinsbudget wordt erdoor opgeëist. In
vele delen van ons land gaat men zich verdiepen in de
recreatiemogelijkheden die de streek biedt aan de huidige
en de toekomstige bevolking, terwijl
,
men zich bovendien
bezint op de kansen om een deel van de toeristenstroom
uit dichter bevolkte gebieden aan te trekken.
Aanwezige recreatieruimte.
De term Noorden des Lands zal minde gedachten aan
recreatiemogelijkheden opwekken dan bij de centrale,
Oostelijke en Zuidelijke landsdelen het geval is. Toch treft
men in het Noorden enige ‘gebieden aan, die voor het
toerisme van belang zijn. De Waddeneilanden, met hun
brede stranden en hun prachtige natuurschoon, dat alleen,
al door het ontbreken van bordjes ;,Verboden Toegang”
uniek is, hebben reeds een faam als vakantiegebieden.
Ook het Friese watersportgebied bezit een wijd verbreide
vermaardheid, al berust de keniis ervan vaak meer op
horen-zeggen dan op een persoonlijke kennismaking:
Naast de kust en de watersportgebieden heeft het Noor-
den, in het bijzonder de lirovincie Drenthe, aanzienlijke
recreatiemogelijkheden in de ,,groene ruimte” – bos,
heide en dergelijke landschapstypen. Het centrale plateau
van midden-Drenthe, met de daaraan aansluitende Honds-
rug, bezit een oppervlakte van ruim
15.500
ha aan bossen,
heidevelden en dergelijke voor de openlucht-recreatie
geschikte terreinen; dat is bijna
5
pCt. van ons nationale
bezit. Deze streek, die met zijn golvend terrein een voort-
durende afwisseling biedt van essen met schilderachtige.
dorpen, beekdalen, heidevelden en bossen, maglandschappe-
lijk tot de mooiste van ons land worden gerekend en heeft
bovendien de grote charme, dat slechts op weinig plaatsen
op storende wijze in het landschap is ingegrepen. Het aan-
sluitend gebied van Paterswolde en Haren, met het Paters-
woldermeer, is een van de drukst bezochte ontspannings-
oorden van het Noorden.
Slechts weinig minder omvangrijk is de bosrijke streek
van Zuidwesteljk Drenthe, met de aansluitende delen van
Friesland (Appeisga). Dan zijn er nog enige kleinere
recreatiestreken: de bossen en heideterreinen van Norg en
Roden, met het Leekstermeer, de streek van Beetsterzwaag
en Bakkeveen, Oranjewoud en omgeving, het Gaasterland
en het prachtige, maar buiten het Noorden vrijwel onbe-
kende, Westerwolde.
Met deze opsomming wil niets gezegd worden ten nadele
van het landschappelijk schoori van de andere, niet genoem-
de delen. Integendeel, het Noordelijk deelvan Groningen
en Friesland bezit landschappen van bijzondere schoonheid,
waarin fraaie buitenplaatsen en hofsteden de aantrekkelijk-
heid nog verhogen, maar deze streken hebben vooral hun
waarde door de mogelijkheden die zij bieden tot het maken
van dagtochtjes. Grote aantallen vakantiegangers kunnen
zij echter niet opnemen.
Huidig gebruik van de recreatieruimte.
Verschillende van de genoemde recreatiestreken zijn al
sinds lang bij de bevolking van de nabijgelegen steden in
trek als doel van dagtochtjes. Oranjewoud en Paterswolde,
Zuidlaren en Emmen, om slechts enige namen te noemen,
zijn in het Noorden in dit opzicht vertrouwde klanken.
Maar ook als vakantieverblijf zijn zij bij de eigen bevolking
7-1
1-1959
919
in trek. Blijkens de door het C.B.S. in 1954 gehouden
enquête naar de vakantiébesteding van het Nederlandse
volk bracht 30 pCt. van de bevolking van de drie Noorde-
lijke provincies zijn vakantie in een van de recreatjestreken
van dit landsdeel door. Dezelfde enquête toont aan, dat
deze toeristenstreken voor de andere delen van ons land
een minder belangrijke plaats innemen.
Het pôtentieel.
Wie de recreatiemogelijkheden van het hoorden kent, is
geneigd aan te nemen dat naar verhouding weinig gebruik
gemaakt wordt van de ‘hier. aanwezige recreatieruiinte. De
,,Vakantie-enquête 1954″ bevestigt deze indruk: 3 pCt. van
de Nederlandse vakantiegangers bezocht de Wadden-
eilanden, 1 pCt. de Friese meren en 3 pCt. de Friese en
Drentse bossen. Ook de hierbij gegeven tabel, gebaseerd op
de resultaten van een récent onderzoek van de Rijksdienst
voor het Nationale Plan naar de recreatiemogelijkheden
in ons land, bevestigt deze indruk.
Recreatiegebied (bos, hidê, duinen e.d.), logiesaccommo-
datie en bevolking in pCt. van het_landelijktotaal (1958).
R
Logies
ecae-
accorn-
Bevolking
gebied
modatie
2
3
4
Groningen
…… . ………….
.
0,4
0,8
4,2
Friesland (excl. Waddeneilanden)
1,7
2,4
,4,3
Friese Waddeneilanden
3,4
6.7
Drenthe …………………..8,9.
3,9
2,7
Overijssel
…………………
.
…11,6
7,3
6,8
Gelderland
………………
..
29,7
223.
11,1
Utrecht
…………………..5,0
8,2
5,9
Noord-Holland ……………..7,5
19,2
18,2
Zuid-Holland ……………….3,3
10,7
23,7
Zeeland
…………………..1,0
4,3
2,5
Noord.Brabant
…………….
.
..20,6
8,4
12,9
Limburg
………………..
..6,9
5,8
7,7
— –
100,0
100,0
100,0
Bronnen:
R.N.P. voor kolom 2 en 3; C.B.S. voor kolom 4.
In deze tabel worden onder ,,recreatiegebied” die terrein-
soorten verstaan, die ruime mogelijkheden tot verpozing
bieden, zoals bos, heide, duinen e.d. De watersportgebieden
zijn hierin dus niet begrepen, daar hun opnamecapaciteit
per ha niet vergelijkbaar is siet die van de genoemde terrein–
typen, en hetzelfde geldt voor het strand, dat bij een betrek-
kelijk geringe oppervlakte een zeer groot opnemend ver-
mogen heeft. Kolom 2 heeft dus uitsluitend betrekking
op de voor het toerisme van belang zijnde ,,groene ruimte”.
Uit deze kolom blijkt, dat de recreatieruimte ongelijk
over de verschillende provincies is verdeeld. Groningen is
zeer slecht bedeeld; Friesland behoort – wanneer men
de Waddeneilanden buiten beschouwing laat – eveneens
tot de armere provincies; Drenthe daarentegen neemt in
ons land de vierde plaats in. Betrekt men de oppervlakte
aan recreatiegebied op de eigen bevolking, dan blijkt
Drenthe zelfs, met 982 m
2
per hoofd, de provincie té zijn
dié het rijkst aan natuurschoon is, Gelderland komt op
de tweede plaats met 820 m
2
, Friesland (zonder Wadden-
eilanden), is met 121 m
2
vrijwel’ gelijk bedeeld als Zuid-
Holland (124 m
2
), terwijl Groningen met 30 m
2
de kleinste
oppervlakte recreatieruimte bezit.
In kolom 3 is de verdçling van de logiesaccommodatie
– di. het aantal slaapplâatsen in hotels, pensions, kampeer-
bedrijven enz. – opgenomen. Men zou enige relatie kun-
nen yerwachten tussen de rijkdom aan natuurschoon en de
omvang van het toeristisch apparaat. Een dergelijk verband
blijkt echter niet aanwezig te zijn. De kustprovincies hebben
een meer dan evenredig aandeel verkregen, waartoe in de
eerste plaats de aantrekkeljkhéid van het strand, en voor
920
de Westelijke pr’ovincies ook de nabijheid van grote
bevolkingsagglomeraties, heeft bijgedragen. Vooral Dren-
the en Noord-Brabant blijken echter uit een toeristisch
oogpunt ,,achtergebleven gebieden” te zijn.
De kaart geeft een overzicht van de belangrijkste recrea-
tiegebieden en de daarmee samenhangende, voor het
toerisme van belang zijnde streken, de watersportgebieden,
de verspreiding van de logiesaccommodatie en de belang-
rijkste bevolkingscentra.
Wanneer men zich, aan de hand van deze kaart, aan
bespiegelingen over de mogelijke verdere uitbouw van
het toeristisch apparaat waagt, dan vallen de uitgestrekte
gebieden van Zuidwesteljk Drenthe en van de Hondsrug
met centraal-Drenthe in de eerste plaats in het oog. Hier
is een voldoende uitgestrektheid aan natuurschoon
•
aan-
wezig om een groot aantal vakantiegangers op te kunnen
nemen. Daartoe moet een streek echter meer bieden dan
natuurschoon alleen: De hedendaagse vakantieganger
vraagt een omvangrijk toeristisch apparaat, bestaande uit
logiesverstrekkende bedrijven en eetgelegenheden, ont-
sluitingswegen en -paden, mogelijkheden tot amusement
van verschillend genre, zwembaden en gelegenheden voor
sport en spel, voorzieningen die ten dele door particulier
initiatief, voor het overige door overheidszorg tot stand
moeten komen. Voor de realisering van dit alles zullen
omvangrijke investeringen nodig zijn en bovendien een
planning die een harmonische en gesynchroniseerde uit-
bouw in de verschillende sectoren mogelijk maakt. Daarbij
komt de niet te verwaarlozen eis, dat een zekere mate van
bekwaamheid en geschiktheid nodig is om als gastheer
tegenover toeristen op te kunnen treden. Want anders dan
in andere bedrijfstakken wordt bij het vreemdelingenver-
keer de kwaliteit van het ,,produkt” in hoge mate bepaald
door het humeur van de producent. Al is een streek rijk
aan natuurschoon en al doet men er grote investeringen
ter verbetering van de accommodatie, toch zal de vreemde-
lingenstroom eraan voorbij gaan indien de gastheer-
mentaliteit en de nodige vakkennis ontbreken.
Soortgelijke overwegingen kanmen ook met betrekking
tot het Friese merengebied stellen. Ook hier ligt een rècrea-
tieruimte, waarvan de mogelijkheden nog slechts zeer ten
dele zijn’ uitgebuit en ook hier zal een omvangrijk pro-
gramma voor de uitbouw van de toeristische accommodatie
nodig zijn.
Voor beide streken is het opstellen van plannen voor de
vergroting van het vreemdelingenverkeersapparaat verant-
woord. Het is te verwachten dat de omvang van het toeris-
me in de komende decennia nog aanzienlijk toe zal nemen
en dat daardoor een sterke uitbreiding van de accommo-
datie, die voor de openlucht-recreatie beschikbaar is, nodig
zal zijn. Streken die tot nu toe door een meer excentrische
ligging ten opzichte van de grote bevolkingscentra buiten
de grote toeristenstroom lagen, zullen hierdoor nieuwe
kansen krijgen. De toenemende mobiliteit en de verbetering
van het wegennet spelen daarbij een belangrijke rol. Deze
laatste factor is vooral voor het Noorden van belang, dat
door de uitvoering van de Zuidrzeewerken relatief gezien
zoveel dichter bij de Randstad Holland komt te liggen.
Maar ook de eigen bevolking van het Noorden zal in
toenemende mate gebruik gaan mâken van de aanwezige
recreatieruimte, zeker indien’ nieuwe impulsen het econo-
misch leven zullen stimuleren. De recreatiestreken van
Zuid-Friesland, Noord-Drenthe en Groningen zullen
daardoor vooral een taak krijgen ten behoeve van de
dagtrek uit de steden,
terwijl
zij ook voor de vakantie-
7-1
1-1959
S..
RECREATIERUIMTE IN HET NOORDEN DES LANDS
R EC R EAT IE ST RE KEN
IJ
RECREATIEGEBIEDEN
(7
SER
WATERSPORTGEBIEDEN
– –
AANTALLEN TOESTISCHESLAAPPLAATSEN
4500
250-500
100-250
25-100
200
__________
II
rr/
99bLLL
•
<
_
–
t
–
p
r,iyrII,I!
Ji
–
H
—
IHLUl
•
N 44!
/
– _i
1
1
FTUP W
*W EJ
‘ TPffl1
[
Çl
•
:•
– –
•
____
gangers, die in het gewekt verblijven, aantrkkeljk zullen
zijn als doel van uitstapjes.
Voor de Waddeneilanden liggen de ontwikkelingsmoge-
lijkheden door hun isolement – in de meest letterlijke
zin van het woord! – enigszins anders. Het uit een econo-
misch oogpunt zo belangrijke samengaan van dagtrek
en vakantiebezoek ontbreekt er vrijwel geheel. De capa-
citeit van de logiesverstrekkende bedrijven is er, gezien de
verhouding tussen de aantallen vreemdelingen en de eigen
bevolking, reeds zeer groot. Mede ook door het seizoens-
karakter van het vreemdelingenverke&r is een veel verdere
uitbreiding, ook van het verzorgend apparaat, niet rendabel.
De belangrijkste beperking wordt echter gesteld door de
veranderingen die de typische kenmerken van de Wadden-
eilanden bij een grote toeneming van het aantal bezoekers
zouden ondergaân. Nu vormt de rust en de onbeperkte
toegankelijkheid van het natuurschoon de belangrijkste
chaime; bij een veel grotere drukte zouden afzettingen
plaats moeten vinden, er zou een ander publiek komen,
met andere eisen, waaraan gezien de beperkte economische
mogelijkheden niet tegemoet gekomen kan worden. De
Studiecommissie Waddeneilanden heeft in haar zo juist
gepubliceerde rapport op deze verschijnselen gewezen en
komt daarbij tot de slotsom, dat in de eerste plaats kwali-
teitsverbeterende maatregelen nodig zijn, terwijl slechts
7-1 1-1959
een bescheiden uitbreiding van de capaciteit wordt aan-
bevolen.
Concluie.
Samenvattend kan worden gesteld, dat de recreatie-
ruimte van het Noorden van toenemend belang kan en
zal zijn voor de openlucht-recreatie, zowel voor de eigen
bevolking als voor de vakantiegangers van elders, mits een
goede planning – zowel wat de ruimteljkentwikkeling
en de uitbouw van het toeristisch apparaat als de finan-
ciering betreft – de te volgen weg aangeeft. Daarmee neemt
het gewest een belangrijke sociale taak ten aanzien van de
omliggende, dichtbevolkte gebieden op zich, en verschaft
zichzelf gelijktijdig een uit economisch ôogpunt niet onaan-
zienlijke bedrijfstak. Want al heeft hét toerisme betrekkelijk
weinig invloed op de werkgelegenheid, het kan vn groot
belang zijn door de vermeerdering van de gewestelijke
inkomsten en door de verbreding van de bestaansbasis,
die het aan vele bedrijven verschaft. Vooral voor de klei-
nere plaatsen is dit van veel belang: middenstandsbedrijven,
die zonder vreemdelingenverkeer geen bestaan konden
vinden, kunnen zich mogelijk mét inkomsten uit het toeris-
me wel handhaven, ten voordele van het verzorgingsniveau,
en daarmee van de welvaart van de streek.
Voorburg.
–
Ir. R. VAN
DE
WAAL.
921
Vesti
I
g
uw bedrl’jf in FRIESLAND
Deze fundamentele voordele
industriële vestiging in Fries
• goedkope industrieterrein
• aantrekkelijke bouwpremi
• grote arbeidsreserve
• toeleverende bedrijven in
omgeving
• snelle verbindingen via w
spoor- en snelverkeerswe
• directe lijndiensten naar
Engeland
De overheid steunt krachtig
vooruitstrevende
waardoor gunstige econo-
mische ontwikkelingen uw
industriële vestiging ten
goede zullen
/
Inlichtingen worden u verstrekt door het E.T.I.F.-Leeuwarden
922
4
7-11-1959
Zowel in de Zesde Industrialisatienota als in de
Memorie van Toelichting op de Rijksbegrotingen van 1959
en 1960 wordt erop gewezen, dat het tot stand brengen
van goede
,
verbindingen te land en te water voor het
tevorderen van de economische ontwikkeling en de
spreiding der economische activiteit van primaire
betekenis is. Dat de Regering zich op dit belangrijke
punt duidelijk uitsprak is voor het Noorden van groot
belang. Schrijver bespreekt de bestaande en mogelijke
wegverbindingen met en in het Noorden en betoogt,
dat dit gebied in de eerste plaats autosnelwegen – in
tijdsduur’ gemeten korte verbindingen – nodig heeft,
waaronder die met de Randstad Holland een eerste
plaats innemen. Voorts geeft hij een overzicht van de
verbindingen te water en per spoor. Deze laatste
hebben door de elektrificatie van de hoofdspoorwegen
naar Groningen en Leeuwarden een grote verbetering
ondergaan. Intern zijn echter nog wel enige aanvullingen
gewenst. Wat het luchtverkeer betreft zal wellicht
kunnen worden volstaan met enkele kleine vliegvelden.
De noodzaak van
een betere
verkeersontsluiting
voor het Noorden
in de Zesde industrialisatienota van 1958 ndemde de
Minister van Economische Zaken onder de algemeen
klimaatverbeterende maatregelen voor o.a. de drie Noor-
delijke provincies als eerste de noodzaak van het totstand-
brengen van goede verbindingen.
,,in het algemeen,” aldus deze nota, ,,zullen de verbin-
dingen met de economische zwaartepunten van ons land van
dien aard moeten zijn, dat de ondernemer zijn relaties op
efficiënte wijze kan onderhouden. Aangezien hierbij zowel
interregionale als regionale verbindingen in het geding zijn,
zal de gestelde eis afhankelijk zijn van de uitvoering van het
Rijkswegenplan en de provinciale wegenplannen, waarbij uiter
–
aard ook de daarop aansluitende wegen van lagere orde van
belang moeten worden geacht”.
,,Tn het bijzonder ,’oor wat de wegen van het Rijkswegenplan betreft, zal het hier in verschillende gevallen mede gaan om de-
zelfde wegverbindingen, die ook nodig zijn om de periferie
van de Randstad Holland dichter bij laatstgenoemd gebied te brengen. Dit samenvallen van belangen versterkt nog de be-
tekenis van het spoedig tot stand komen van de verbetering of
nieuwe aanleg van deze wegen. Zelfs kan de realisatie hiervan
beschouwd worden als de centrale voorwaarde voor het welslagen van het spreidingsbeleid in het algemeen en van de industrialisatie
in de hier besproken gebieden in het bijzonder”.
Dat de Minister van Verkeer en Waterstaat dit gevoelen
deelde, blijkt o.a. uit de Memorie van Toelichting op de
begroting 1959, waarin de Minister, na het memoreren van
diverse nota’s, rapporten en adressen, waarin ditzelfde
gevoelen tot uiting kwam, o.a. zegt:
,,Wil men het bedrijfsleve,n door het gehele land de mogelijk-
heid voor ruime ontplooiing geven, dan wordt daarvoor, veelal
als primair punt de aanwezigheid van goede verbindingen voor
het wegverkeer nodig geacht. De toenemende gecompliceerd-
heid van het economisch leven brengt een meer intense inter-
relatie tussen de verschillende bedrijfstakken mede dan ooit
tevoren; anderzijds moeten veelal gelijkgerichte bedrijven tot
samenwerking overgaan om aan buitenlandse concurrentie het hoofd te kunnen bieden, in het bijzonder nu de komende Euro-
markt de mededinging zal verzwaren. Beide factoren dragen
bij tot een verlevendiging van het personen- en goederenverkeer;
evenals in een fabriek het inwendige transport zo efficiënt
mogelijk behoort te verlopen, zal ook in ons .land gezorgd
moeten worden voor een vlotte uitwisseling van goederen en
personen”.
7-1 1-1959
Ook in de Memorie van Toelichting op de Rijksbegroting
1960 stelt de huidige Minister van Verkeer en Waterstaat,
dat voor het bevorderen van de economische ontwikkeling
en de spreiding van de economische activiteit over ons land
goede verbindingen te land en te water van primaire bete-
kenis zijn. ik meen, dat het van grote betekenis voor het
Noorden is, dat de Regering op dit zo belangrijke punt
duidelijk uitspreekt, waar het heen moet.
Prof. Dr. Jac. P. Thijsse schreef verleden jaar in zijn
pre-advies met betrekking tot het aspect van de ruimtelijke
ordening van Nederland in een Nieuw Europa, uitgebracht
voor de Algemene Vergadering van de Nederlandse Maat-
schappij voor Nijverheid en Handel, na te hebben opge-
merkt, dat de drie Noordelijke provincies duidelijke expul-
siegebieden zijn, waarin de structurele werkloosheid zich
het eerst en het duidelijkst demonstreert, o.a.:
,,Het lijkt plausibel, dat de ontwikkeling van de Noord-Oost-
hoek is achtergebleven, o.a. door onvoldoende verkeersver-
bindingen. Dit geldt voor het weg- en het waterverkeer zowel
binnen deze provincies als voor de verbindingen met ons Neder-
landse brandpunt van activiteit: de Randstad”.
Het Noorden ligt hemeisbreed ver van het centrale
Westen, en door de huidige onvoldoende verbindingen
ook in tijdsduur. ,,Boven Zwolle” is bij velen tot een begrip
geworden; het duidt in veler gedachtengang op een scheids-
lijn, die men slechts ongaarne overschrijdt. De perifere
ligging van het Noorden ten opzichte van de economische
zwaartepunten in overig Nederland is door de geografisch
nu eenmaal grote afstanden niet ongedaan te maken, maar
zij
is,
in tijdsmaat gemeten, wel te verkleinen.
De afsluiting van de voormalige Zuiderzee door de
Afsluitdijk heeft in de jaren vôôr 1940 Leeuwarden dichter
bij de Randstad gebracht, zij het dat de verbindingen
met Amsterdam en Haarlem en verder lange tijd nog onvol-
doende gebleven, zijn en ten dele nog zijn.
Het verkeer van Groningen, de metropool van het
Noorden, met Amsterdam is in hoofdzaak nog aangewezen
op de route via Zwolle – Amersfoort, de in de
loop
der
jaren berucht geworden Zuiderzeestraatwe. Voor het
923
1:
N.O.
Dider
‘V7
T
‘
°”
tikt
Go
E
))
<
SASSEN
4®
S
0
gi
)Emslond
JE
—,
–
—
‘
c_L
–
Bremen
Hannover
c
:
ONTWIKKELINGSPLAN WEGEN
-:
-‘
–
–
to
–
“,LtCUWA
#
“
It
/
VESNEEK.
of
1
00
1
4
.
VERI
…Hoofdverbindingen van en naar het noorden
lnterne hoofdverbindingen
– __…. Overige
belangrijke verbindingen
fig.1
verkeer van Groningen met Den Haag, Rotterdam en
Utrecht is deze de enige route. Verheugend is, dat de
Rijkswaterstaat met volle kracht werkt aan een nieuwe
verbinding Zwolle – Zevenhuizen, waarvan het gedeelte
Zwolle – Wezep inmiddels gereedgekomen is. Het zou van
belang zijn, dat de aanleg van deze nieuwe Zuiderzeeweg
spoedig gereed komt en gevolgd zou worden door de aanleg
van een nieuwe verbinding om Amersfoort en verder west-
waarts in de richting Utrecht.
Ook met Zwolle, Arnhem en Nijmegen, Brabant en
Limburg, en het Ruhrgebied, zijn de verbindingen onvol-‘
doende. Gelukkig treft de Rijkswaterstaat voorbereidingen
voor deaanleg vaii een geheel nieuwe verbinding van
Katerveer naar Arnhem. Verdubbeling van de rijbaan
Zwolle – Meppel – Steenwijk en geheel kruisingsvrij maken
van deze verbinding zou voorts een vlotte afwikkeling
van het verkeer met West-, Midden- en Zuid-Nederland
en met het Ruhrgebied ten zeerste bevorderen.
Over de verbinding van Groningen met Twente en
Midden-Ové’rijssel heeft een interprovinciale Commissie
924
onder voorzitterschap van de Commissaris der Koningin
in Overijssel uitvoerig gerappoteerd in 1953, waarbij een
nieuwe verbinding van Groningenvia Assen en Hoogeveen
in de richting Twente ter plaatsing op het Rijkswegenplan
werd aanbevolen.
In afwachting van eventuele platmen van het Rijk is
de provincie Drenthe op haar gebied reeds aangevangen
met de realisering van een gedeelte van dit project, dat
einde 1960 of midden 1961 tot de Overijsselse grens gereed
kan zijn. Het verkeer met Midden-Overijssel en Deventer
volgt tot nabij de Overijsselse grens dezelfde route.
In de verbindingen met Duitsland is vooral het grens-
station Nieuwe Schans in de loop der jaren van grote
betekenis geworden voor het verkeer met Bremen – Ham-
burg en Scandinavië. Hierlangs loopt de bekende Europa-
weg E 35 van Amsterdam naar Hamburg, die vanaf
Groningen met de via de Afsluitdijk lopende E 10 samen-
valt.
Voorts kân een goede ontwikkeling worden verwacht
van enige andere grensposten, waaronder die van Nieuw-
7-11-1959
•
.
*
/
ONTWIKKELINGSPLAN KANALEN
LE’EUWARDENkk
B K
RONINGEN
1
H
_______
0
H
IW
CD
/
08
,
1
SNEEK
4
ASSEN /
Q 1
0
w
1
,’
•
T
VERKLARING
–
1509 B.R.T.
–1000 ton en meer
—600 ton (kmpenoar)
—300 ton ( spits )
.
fig.2
Schoonebeek, waarvan de waarde zal toenemen door de
in gang zijnde verbetering van de verbinding Nieuw-
Schoonebeek – Meppen op Duits gebied en door de aanleg
van de nieuwe weg door de IJsselmeerpolders van Amster-
jam via Lelystad – Zwolle.
Ali men een rechte lijn trekt tussen Amsterdam en
Bremen – Hamburg gaat deze door Z.O. Drenthe. De ligging
ten opzichte van de verbindingsstroken tussen de brand-
punten van activiteit is dus, althans niet voor heel Noord-
Oost-Nederland, zo afzijdig als Prof. Thijsse in zijn genoem-
de pre-advies doet voorkomen. Het Noorden heeft ook
in dit opzicht stellig mogelijkheden, die bij goede verbin-
dingen tot verdere ontwikkeling kunnen komen.
De in het voorgaande genoemde verbindingen zijn de
verbindingen van de hoofdkernen Groningen en Leeuwarden
met de economische zwaartepunten buiten het Noor-
den. Op het kaartje, aangevende de ontwikke1ins-
mogelijkheid van het wegennet in de eerstkomende decen-
nia, zijn deze verbindingen met een dikke lijn aangegeven.
0
Behalve voor de genoemde hoofdkerneri doen deze
7-1 1-1959
hoofdverbindingen tevens dienst voor de aansluiting van
verschillende kleinere kernen, waarvan Assen met bijna
30.000 inWoners de grootste is en als provinciale hoofdstad
tevens een bijzondere functie vervult ten opzichte van de
hele provincie Drenthe. Het is van groot belang, dat de
beschieven hoofdverbind ingen spoedig worden uitgevoerd,
dan wel dat de in gang zijnde uitvoering spoedig wordt
voltooid.
Geheel in overeenstemming met de aangehaalde uit-
spraken van de Ministers van Economische Zaken en van
Verkeer en Waterstaat hêeft de Rijkswaterstaat veel gedaan
om de vlotheid van het wegverkeer te bevorderen. Door de
aanleg van autosnelwegen in het Westen des lands en door
de overbruggingen van de grote rivieren zijn de afstanden
tussen de grote steden in de Randstad en met Brabant en
Arnhem, in tijdmaat gemeten, tot de helft of een derde
verkleind. De grote intensiteit van het verkeer op deze
autosnelwegen moet dan ook, behalve uit de grote bevol-
kingsconcentraties in de Randstad en in Brabant, mede
verklaard worden uit deze enorme tijdsverkbrtingen, die
925
.8
FRIESCH-ORONINGSCHE HYPOTHEEKBANK NPV
hypôtheken
f
327.300.000.-
pandbrieven en schuldbekentenissen f 301.400.000.-
AMSTERDAM, TEL. 31160 – ‘s-GRAVENHAGE, TEL. 184746 – GRONINGEN
1
TEL.20041 – ROTTERDAM
1
TEL. 115550
–
(advertentie)
economisch van uitzonderlijke waarde zijn, en ook de
mogelijkheden van verplaatsing per auto voor ontspanning
en recreatie en allerlei sociale en culturele doeleinden zeer
verhogen.
Wat het Noorden in de eerste plaats nodig heeft, zijn ook
dergelijke, in tijdsduur korte verbindingen, waaronder die
met de Randstad een eerste plaats innemen. Als de plannen
van de Rijkswaterstaat tot de aanleg van een autosnelweg
Gronmgen – Amsterdam via Lelystad spoedig zouden kun-
nen worden verwezenlijkt, zullen Groningen, Leeuwarden
en Assen op respectievelijk ongeveer 160, 135 en 140
km van Amsterdam komen te liggen en zullen deze af-
standen vlot in twee uur of minder afgelegd kunnen worden.
Behalve de hoofdverbindingen naar de zwaartepunten
buiten het Noorden zijn interne hoofdverbïndingen van de
hoofdkernen met de kleinere kernen en van de kleinere
kernen onderling noodzakelijk. In veel gevallen zullen ook
deze hoofdverbindingen rijkswegen zijn; minder belangrijke
verbindingen kunnen wegen van de betrokken provinciale
wegenplannen zijn. Het kaartje geeft een beeld van hetgeen
op dit punt in de komende jaren wellicht mogelijk zal
blijken. Met dunne lijnen zijn voorts nog enige andere
meer of mihder belangrijke verbindingen aangegeven,
waaronder een weg door het gebied van de in de toekomst
wellicht in te polderen Lauwerszee.
De factoren, die pleiten voor de aanleg van goede weg-
verbindingen zijn vrijwel dezelfde als die welke gelden voor
– de kanalen, althans voor de grotere vaarwegen, die een
vlotte vaart met schepen van een grotere tonnage mogelijk
maken.
‘Het rapport van de Ministeriële Commissie Vaarwegen
Noorden des Lands van 1950 zegt hierbver:
,,Aangezien hier (het Noorden des lands) de afstand tot het
centrum van het land en de Nederlandse mijnstreek groot is,
kande factor vervoer voor de bedrijven in deze streek aanmerke-
lijk gunstiger worden gemaakt door verruiming van enige
hoofdkanalen voor ‘de vaart met schepen van voldoend grote
tonnage, waardoor de vrachten aanzienlijk lager kunnen worden
dan zij thans zijn. Door de
mogelijkheid
om op deze kanalen
sneller te varen kan men het noorden des lands als het ware
dichter bij het centrum brengen”.
Als bëlangrijkste kanalen in het Noorden kunnen ge-
noemd woiden de Fries-Groningse kanalen – Groningen –
Lemmer met zijtak naar Harlingen (zie kanalenkaartje) –
voor schepen van 1.350 ton en met uitbreidingsmogelijk-
heden tot de ‘aart met 2.000-tons schepen, en het Eems-
kanaal— Groningen – Deifziji – dat thans verbeterd wordt
voor zeeschepen tot ca. 1.000 brt., met de mogelijkheid
van verdere verruiming tot 1.500 brt.; voorts het Winscho-
terdiep met de in aanleg
zijnde
zijtak naar Veendam en de
vaarweg naar Drachten, alle 1 .000-tons kanalen. Op de
kaart zijn deze kaitalen aangegeven. Voor deze indeling
926
1
en planningvan de kanalen is vorengenoemd rapport van
1950 in belangrijke mate het uitgangspunt.
Dit rapport bepleitte ook de totstandkoming van enige
nieuwe kanalen, met name een kanaal van het Zwarte
Water (Meppel) naar Zuid-Oost-Drenthe (Emmen) en een
kanaal van Veendam via Emmen – Coevorden naar Almelo,
r
waadoor in dit van goede kanalen verstoken gebied een
verbinding tussen de Groningse en’de Twente-kanalen zou
kunnen ontstaan, beide als 600-tons kanalen gedacht.
De Commissie Verkeersverbindingen Groningen
Drenthe – Twenthe kwam in 1953 op grond van uitvoerige
vervoersprognoses en kostenbecijferingen weliswaar tot de
conclusie, dat zij de aanleg van een kanaal Veendam –
Almelo niet kon aanbevelen, maar de zeer veel grotere
vervoerstoename op de Fries-Groningse kanalen dan door
voornoemde Commissie op een kanaal Veendam – Almelo
voor mogelijk,werd gehouden, zal aanleiding kunnen zijn
om de in 1953 gegeven zienswijze opnieuw onder de loep
te nemen. Op het kaartje zijn ook nog enkele mogelijkheden
van kanaalaansluiting weergegeven voor Heerenveen,
Dokkum en de vaarweg via Stavoren.
Het Noorden heeft in Delfzijl zijn voornaamste haven,
toegankelijk voor schepen tot ca. 10.000 ton draagver-
mogen. De haven van Harlingen is geschikt voor zeeschepen
van 3.000 ton draagvermogen met uitbreidingsmogeljkheid
tot 4.000 ton. Na voltooiing van het Eemskanaal kan
Groningen bereikt worden door zeeschepen van 1.500 â
2.000 ton draagvermogen.
De spoorwegverbindingen met het Noorden hebben
enkele jaren geleden een grote verbetering ondergaan door
de elektrificatie van de hoofdspoorwegen naar Groningen
en Leeuwarden. Intern zijn in het Noorden nog wel enige
aanvullende verbeteringen gewenst, waaronder o.a. een
rechtstreekse aansluiting van het sterk in ontwikkeling
zijnde Emmen aan het hoofdspoorwegennet bij Hoogeveen
zowel voor het verkeer in de richting Groningen als
dat in de richting Zwolle – Westen des lands. De ,be-
staande ierbinding via Hardenberg i hiervoor, althans
wat het personenvervoer betreft, onvoldoende te achten.
Ook zou een nieuwe spoorweg van Gieten naar Bareveld
wellicht de mogelijkheid openen van een ringljn voor
personen- en goederenvervoer vanuit Groningen via•
Hoogezand, Veendam en Assen.
De bestaande vlieghavens Eelde en Leeuwarden spelen in
de doorgaande luchtvaart weinig of geen rol. Het is ook
niet te verwachten, dat de wenselijkheid hiervan in de
naaste toekomst sterk zal gaan spreken. Wellicht zal in het
Noorden volstaan kunnen worden met enkele kleinere
velden, in verband met enige belangrijke. industriële
véstigingen.
Assen.
Ir. W. t. C. VAN VEELEN..
7- 11-1959
1
Economische aspecten van de ontwikkeling
van het Noorden
De doelstelling van dit artikel is na le gaan, waaruit blijkt, dat het Noorden – liet
samenstel van de provinciën Friesland, Groningen en Drenthe – een achtergebleven ge-
bied is en wat voor typen van economisch-politieke maatregelen vermoedelijk zullen kunnen
leiden tot een inhalen van de achterstand.
Het. Noorden is een t.o.v. overig Nederland achtergebleven gebied, omdat liet ge-
middelde inkomen per
hoofd
er lager en het werkloosheidspercentage, vooral in Dren the,
er hoger is dan in overig Nederland.
Het gehele gebied omvat vier landschapseenheden in de zin van fysisch begrensde
streken met sterke kenmerken van gebieden met een betrekkelijk homogene economische
structuur. Niettemin is het Noorden een sociaal-economische levenseenheid. In dit gebied
is structurele werkloosheid ontstaan, ten dele doordat de ver vening
afliep,
terwjjl het aantal
benodigde arbeiders per ha in het veenderjbedr
jij
groter is dan in de landbouw, en ten dele,
doordat de industrie minder snel is gegroeid dan de bevolking. De stad Groningen is liet
voornaamste centrum; bijna 40 pCt. van de beroepsbevolking van deze stad werkt in de
industrie.
Voor tal van industriële
bedrjjfstakken
maakt het voor de produktiekosten
(mcl.
trans-
portkosten) slechts weinig -verschil,
of
de bedrijven in het Westen, het Noorden
of
elders
in den lande zijn gevestigd. Het Noorden is echter voor vele ondernemningshoofden een
onbekend gebied, waarin zij niet verkiezen te wonen. Daarom vereist industrialisatie van
liet Noorden stimulerende overheidsmaatregelen. Gaan de industriële centra groeien, dan
ontstaat, ver,noedeljjk van een omvang ian 250.000 inwoners af, een automatisch werkend
,,agglomeratie-effect”, dat de industrialisatie verder stimuleert.
De structurele werkloosheid
heeft
in het Noorden de vorm van extra -heft ige sei-
zoenschomnzelingen in de werkgelegenheid. Zij heeft een belangrijke migratie van mensen
tussen 15 en 45 jaar naar overig Nederland ten gevolge.
Er is een een scala van stimuleringsrnaatregelen mogelijk. Om hun optimale combinatie
te bepalen is een grondig economisch onderzoek van het Noorden nodig, leidend tot een
streekinventaris en een regionaal mnodel. Dit onderzoek kan in onderlinge samen werking
worden vol voerd door 1) de drie bestaande Economisch-Technologische Instituten; 2) cen
op te richten Noordelijk Bureau voor de Statistiek (N.B.S.) en 3) een Noordelijk Plan-
bureau
of
econometrische afdeling van het N.B.S.
1. Probleemstelling.
Tegenwoordig is het besef algemeen, dat Noord-Neder-
land globaal omschreven als het samenstel van de
provinciën Groningen, Friesland en Drenthe -, vergeleken
met het overige gedeelte van Nederland, in zijn economische
Qntwikkeling is achtergebleven. Tamelijk veel overeen-
stemming bestaat ook over de gedachte, dat men hieraan
iets moet doen. De doelstelling van dit artikel is na te
gaan, 1) waaruit blijkt, dat het Noorden een achtergebleven
gebied is, en 2) wat voor typen van economisch-politieke
maatregelen vermoedelijk zullen kunnen leiden tot een
inhalen van de achterstand. –
Men noemt een streek een achtergebleven gebied, indien
de welvaart er belangrijk lager is dan in andere, zgn. ont-
wikkelde gebieden. Men moet er zich echter voor hoeden
het begrip welvaart te eng te interpreteren. De welvaart is in
wezen een psychische entiteit van een zeer samengesteld
karakter. De elementen van de welvaart kan men in grote
lijnen als volgt opsommen:
a) het gemiddelde reële inkomen per hoofd
van de bevol-
king, voor zover
beschikbaar
voor consumptieve doeleinden;
een stijging van deze grootheid betekent, op zichzelf ge-
nomen, een
stijging
van de welvaart;
de
inkomensverdeling;
indien aanvankelijk de onge-
lijkheid der inkomens groot is, wordt in de loop van de
tijd het rechtvaardigheidsgevoel van de moderne Westerse
mens gewoonlijk beter bevredigd, naarmate de inkomens-
verdeling gelijkmatiger wordt – waarbij men echter beseft,
dat een te ver voortgezette nivellering het gevaar in zich
sluit, dat de prikkel tot het verbeteren der produktieve
prestaties gaat verzwakken, doch deze beperking heeft
betrekking op inkomensverschillen tussen individuen en
niet op die tusen streken, zodat
zij
voor ons probleem niet
van belang is;
–
de werkgelegenheid;
werkloosheid wordt aangevoeld
– als een maatschappelijk kwaad en de erdoor veroorzaakte
gevoelens van onlust vormen reeds als 7odanig een aftrek-
post van de welvaart – terwijl uiteraard bovendien het
bestaan van werkloosheid betekent, dat produktieve kracht
ongebruikt blijft, zodat ook het gemiddelde reële inkomen
per hoofd lager is, dan bij de gegeven hoeveelheden en
kwaliteiten der produktiemiddelen en bij de gegeven stand
van de techniek mogelijk zou zijn;
diverse ,,imponderabilia”, t.w. psychische elementen-
als vrijheid, veiligheid, rechtszekerheid,
een aanvaardbare
levensstijl
van de groep, waartoe iemand behoort, bevor-
deren eveneens zijn welvaart.
7-11-1959
927
Het merkwaardige is, dat er empirisch een zekere samen-
hang tussen deze vier elementen van de welvaart blijkt te
bestaan. In 1949 waren van een aantal landen, die te zamen
2,08 miljard inwoners hadden, zeer ruwe schattingen bekend
van het gemiddelde nationale inkomen per hoofd; ruim
30 pCt. van deze mensen had een gemiddeld jaarinkomen
van kleiner dan 50 dollar, terwijl het gemiddelde jaar-
inkomen van een andere groep van bijna 25 pCt. tussen
50 en 100 dollar in lag
1).
Deze twee groepen van de wereld-
bevolking – ruim de helft dus – vormen de bevolking van
de typisch achtergebleven gebieden, met een anglicisme
ook wel ,,onderontwikkelde” gebieden genaamd. Het feit
doet zich voor, dat in deze gebieden niet alleen het gemid-
delde inkomen per hoofd aanzienlijk lager is dan in de
ontwikkelde Westerse landen, maar dat bovendien de in-
komensverdeling
er veel ongelijkmatiger, de werkloosheid
er groter, de veiligheid en rechtszekerheid e.d. er Weiner
zijn dan in de Westerse landen.
Men zal zich wellicht afvragen, wat dit nu heeft te maken
met de problematiek van Noord-Nederland. Het antwoord
is tweeledig. In de eerste plaats is het goed te beseffen, dat
het gemiddelde inkomen per inwoner zelfs in Drenthe, de
provincie met het laagste
inkomen per
hoofd
van geheel
Nederland, ten minste het drievoud bedraagt van het in-
komen per hoofd van de meeste buiten-Europese achter-
gebleven gebieden. Als we zeggen, dat Noord-Nederland
een achtergebleven gebied is, dan wordt hiermede bedoeld:
in vergelijking met overig Nederland. Het volgende staatje
moge dit verduidelijken.
TABEL 1.
Inkomen per inwoner (1950) a)
Gemiddeld inkomen
Gebied
per inwoner
(in gld.)
Groningen
……………………………..
.
1.167
Friesland
………………………………
.
1.078
Drenthe
……………………………….
.
..
950
Het Westen
……………………………
.
1.336
Nederland
……………………………..
l
1.197
a) Men vindt deze tabel in:
Hel Noorden jn Nederland,
uitgegeven onder
auspiciën van de provinciale besturen van Groningen, Friesland en Drenthe,
Assen, z.j. (1958), blz. 9.
Bron: CBS.: Inkomensverdeling 1950,
Utrecht 1954, blz. 9, staat no. 4.
Het gaat hier over de in de inkomstenbelasting aangeslagen inkomens. Zou
men het gemiddelde nationale inkomen per inwoner wensen te bepalen, dan
dienen hierop verschillende correcties te worden aangebracht, os, voor de
niet-aangeslagen particuliere inkomens, dc zgn. collectieve inkomens en
(negatief) de overgedragen inkomens.
•
Het tweede punt is, dat Noord-Nederland ook nog in
een ander opzicht een achtergebleven gebied is t.o.v. de
rest van het land; hier is een parallel met de niet-Europese
achtergebleven gebieden:
de werkgelegenheid,
uitgedrukt
als percentage van de beroepsbevolking, is er laag. Het
volgende staatje moge dit globaal illustreren.
TABEL 2.
Gemiddelde werkloosheid van mannen in procenten van de
mannelijke beroepsbevolking, voor de gehele periode
1950-195 7 a)
Gebied
I
Werkloosheid
Groningen
……………………………..
47
Friesland
………………………………
Drenthe
……………………………….
.
7,1
Nederland
……………………………..
.
2,4
a) Ontleend aan:
Hel Noorden in Nederland,
blz. 8. Er wordt daar de aan-
dacht op gevestigd, dat Noord-Nederland eind 1957 binnen zijn grenzen
ongeveer 11 pCt. van de mannelijke beroepsbevolking, doch bijna 30 pCt.
van de Nederlandse werklozen (eind juni 1958: 26 pCi.) herbergde.
Het intrigeerde ons, of er wellicht ook nog een parallel met
de buiten-Europese achtergebleven gebieden bestaat in dier – –
voege, dat de inkomensverdeling in Noord-Nederland ongelijk-
matiger zou zijn dan in overig Nederland (en dus ook dan in
Nederland in zijn geheel). Om dit te onderzoeken hebben we
de
cc
van Pareto
2)
berekend voor Nederland als geheel en voor
de drie Noordelijke provincien afzonderlijk
5).
Het resultaat
vindt men in tabel 3.
TABEL 3.
Waarden van de cc van Parelo in het jaar 1950
Gebied
cc
Groningen
………………………………
1,93
2,16
Friesland
………………………………
.
Drenthe
……………………………….
.
2,46
Nederland
……………………………..
.1,96
Vergelijking met tabel 1 leidt tot de slotsom, dat er in Neder-
land voor 1950 geen positieve correlatie kan worden aangetoond
tussen het gemiddelde inkomen per inwoner van een gewest
en de
cc
van dit gewest; het verschil in waarde van de
cc
tussen
Groningen en Nederland is niet significant, terwijl Frieslands
cc
slechts weinig hoger ligt dan de beide vorengenoemde.
Drenthe, met een laag gemiddeld inkomen per inwoner, toont
een duidelijk
hogere
waarde van de
cc,
juist andersom dan men
op grond van een veronderstelde parallel met de buiten-Europese
achtergebleven gebieden zou verwachten.
Het voorgaande samenvattend kan men dus zeggen, dat
Noord-Nederland een t.o.v. overig Nederland achterge-
bleven gebied is, omdat het inkomen per hoofd er lager en
het werkloosheidspercentage er hoger is dan elders.
In hetgeen volgt zullen enkele opmerkingen worden
gemaakt over de oorzaken van dit verschijnsel, waarna nog
nader wordt ingegaan op de omvang van de werkloosheid.
Daarna zullen wij trachten aan te geven, wat er nodig is
om het gebied op een gelijk economisch peil te brengen
met overig Nederland. Daarbij zal blijken, dat het ten
gevolge van het ontbreken van voldoende statistisch mate-
riaal thans niet mogelijk is over dit laatste punt nauwkeurige
uitspraken te doen.
2. Enkele punten van de historische en
geografische achter-
grond van de toestand, waarin het Noorden verkeert.
Structurele werkloosheid kan op twee manieren ontstaan:
de aanwas van de beroepsbevolking is groter dan de
toeneming van de kapitaalvoorraad;
wijzigingen in de structuur van het produktie-appa-
raat doen de werkgelegenheid dalen.
Het eerste punt is een kwestie van groei, het tweede van
structuur, waarbij men onder structuur verstaat: de samen-
stelling van het produktie-apparaat naar de produktiviteit
per hoofd en naar de bijdrage tot de werkgelegenheid.
Indien in een bepaalde periode in het verleden (de basis-
1)
S. Kuznets: ,,Population, Income and Capital”, in de
bundel Economic Progress,
artikelen en handelingen van de
ronde-tafelconferentie van de ,,International Economic Asso-
ciation” te Sta. Margherita Ligure in Italië, zomer 1953, onder
redactie van L. H. Dupriez gepubliceerd te Leuven
in
1955,
blz. 27-46, speciaal blz.
31.
1)
De ce van Pareto is een maatstaf voor de mate van gelijkheid van de
inkomensverdeling. Noemt men het inkomen ,e en het aantal personen, dat een inkomen van
x
of meer geniet, y, dan geldt empirisch gewoonlijk bij
benadering het volgende door V. Pareto gevonden verband:
= AM –
cc
waarin
A
en
cc
positieve constanten zijn, die per land (of per streek) en per
tijdvak verschillende waarden kunnen hebben. Men kan de voorgaande
vergelijking, die de zgn.
wel van Parelo
uitdrukt, ook als volgt schrijven: –
log y
–
cc
log se 1- log
A
waardoor een lineair verband tussen log y en log
x
is geformuleerd. voor zeer hoge en zeer lage waarden van , gaat dit lineaire verband tussen log y
en log x echter empirisch niet op. Naarmate de waarde van . groter is, is
de gelijkheid van de inkomensverdeling groter, m.a.w., dan is de ongelijkheid
kleiner.
$) Bij het Uitvoeren van deze berekening hebben wij gebruik gemaakt van
de gegevens, afgedrukt in de volgende publikatie van het CBS.:
Inkomens-verdeling 1950,
Utrecht 1954, blz. 8, staat no. 3 en blz. 90, tabel 3.
928
7-11-1959
periode) geen structuurwerkloosheid zou hebben bestaan,
dan zou dit type werkloosheid afwezig
blijven,
indien –
bij gelijkblijvende techniek en gelijkblijvende structuur –
de kapitaalvoorraad juist even snel zou groeien als de
beroepsbevolking. Indien echter intussen de structuur
tevens verandert, kan er structurele werkloosheid ontstaan;
dit is het geval, indien weliswaar de kapitaalvoorraad
groeit, doch het bedrijfsleven zich sterker dan voorheen
bedient van machines, die met minder arbeid worden
gecombineerd. In navolging van Byé
4)
zullen wij van
groei
spreken, indien het reële nationale inkomen (even-
tueel per hoofd) dan wel de kapitaalvoorraad
stijgt,
onge-
acht of tevens de structuur van het
bedrijfsleven
verandert.
Indien louter de verandering van de structuur aan de orde
is, zullen wij het woord
ontvikkeling
gebruiken.
Over de oorzaken van het bestaan van structurele werk-
loosheid in Noord-Nederland mogen thans enkele zeer
korte opmerkingen volgen
5).
Professor Keuning ziet de drie Noordelijke provinciën
(plus de zgn. kop van Overijssel) als één groot agrarisch
gebied, dat zich kenmerkt door een stuwende functie
6)
van in menig opzicht nationale reikwijdte. Hij verdeelt dit
gebied in vier landschapseenheden, waarvan de grenzen
niet samenvallen niet de provinciale grenzen tussen de
drie Noordelijke gewesten. Deze vier landschapseenheden
zijn de volgende.
Het veehouderjgebied van Friesland en dat rondom
de stad Groningen, alsmede de kop van Overijssel.
Deze landschapseenheid was aanvankelijk in hoofdzaak
een veengebied. De afgeveende gebieden werden omgezet
in weiland. Aangezien in het veeteeltbedrijf per ha minder
mensen werken dan in de veenderij, leidde deze ontwikke-
ling tot structurele werkloosheid; daartegenover geschiedde
de groei van de industrie niet snel genoeg om de vrij-
gekomen en groeiende veenarbeidersbevolking in haar
geheel werkgelegenheid te bieden.
Het akkerbouwgebied van de Groninger klei langs
de Waddenkust en de Dollar!.
Dit is een landbouwgebied met weinig industrie. De
mechanisering van de landbouw en het natuurlijke bevol-
kingsaccres leidden tot structurele werkloosheid, die ten
dele weer wordt verminderd door migratie naar overig
Nederland en naar het buitenland. Een hoopgevend punt
is de beginnende ontwikkeling van Deifziji, waartoe de
stoot is gegeven door de recente oprichting van een soda-
fabriek aldaar.
Het akkerbouwgebied van de veenkoloniën,
dat zich
ook over een groot gedeelte van Oostelijk Drenthe uitstrekt.
In deze veenkoloniën is de structurele werkloosheid,
evenals in het Friese veehouderijgebied, veroorzaakt door
het aflopen van de turfgraverj en de groei van de bevolking.
M. Byé: ,,Le rôle du capital dans le développement éco-
nomique”,
Economie Appliquée,
XI (1958),
blz.
429-447,
speciaal
blz.
430.
Deze opmerkingen steunen grotendeels op de beide vol-
gende publikaties. 1) H. J. Keuning:
Mozafek der functies,
‘s-Gravenhage 1955,
blz.
140-152
en
156-178. 2)
S. Korteweg:
,,Het Noorden en de zesde industrialisatienota”,
Sociaal
Maandblad Arbeid,
XIII (1958),
blz.
450-465.
8)
,,Stuwend” noemt men die ondernemingen, die hun pro-
dukt in hoofdzaak buiten de eigen streek (dus in ,,overig Neder-
land” en eventueel zelfs in het buitenland) afzetten. De overige
ondernemingen, die slechts van regionale betekenis zijn, noemt
men ,,verzorgend”.
Van 1930 tot
1945
was de industriële groei geringer dan
die van de bevolking, zodat de structuurwerkloosheid geen
kans kreeg in te krimpen. Sinds 1945 is echter de groei van
de industrie belangrijker, niet alleen in de Groninger veen-
koloniale dorpen (Stadskanaal: Philips), maar ook in
Emmen (A.K.U.) en in Schoonebeek (aardolie).
4) De zandgebieden van de Friese Wouden (Drachten),
het Zuidelijke deel van liet Groninger Westerkwartier, het
Goorecht en het Drentse plateau.
De structurele werkloosheid is hier ontstaan doordat
de grond vrijwel volledig in cultuur is gebracht, terwijl
de bevolking bleef groeien. Zal de groei van de werk-
gelegenheid gelijke tred houden met de natuurlijke bevol-
kingsaanwas, dan is dus industrialisatie noodzakelijk.
Hiermede is intussen een begin gemaakt: in Drachten
heeft Philips een omvangrijke fabriek gesticht, terwijl
ook in Hoogeveen een vestiging van Philips is gekonien;
men hoopt, dat elk van deze beide plaatsen zal uitgroeien
tot een belangrijk industrieel centrum.
De
stad Groningen
met haar 144.000 inwoners is het
belangrijkste centrum van industriële bedrijvigheid van
het gehele Noorden. Men vindt er o.a. bedrijven voor de
verwerking van voedings- en genotmiddelen (tabak,
koffie, suiker, zuivel, bier), drukkerijen en grote uitgeve-
rijen, confectie- en tricotagebedrjven
7).
De mannelijke beroepsbevolking van de stad Groningen
omvatte in 1958 naar een ruwe schatting
8)
gemiddeld
41.000 mannen en 15.000 vrouwen. Van de mannelijke
beroepsbevolking waren in dat jaar 18.000 personen
(44 pCt.) werkzaam in de industrie, van de vrouwelijke
4.000 personen (27 pCt.), zodat van de gehele beroeps-
bevolking van 56.000 mensen ongeveer 22.000 personen
(39 pCt.) in de industrie werkte. De centrumpositie van de
stad leidt tot een hoog percentage vrouwen, dat werkzaam
is buiten de industrie en wel vnl. in de dienstensector, zoals
winkels en kantoren. De werkloosheid, uitgedrukt als per-
centage van de beroepsbevolking, schommelde in 1958 bij
de mannen tussen bijna
5
pCt. en bijna
2,5
pCt.,
terwijl
het
bij de vrouwen tamelijk stabiel was en iets boven 1 pCt. lag.
De stad heeft nog steeds te kampen met een ernstige
woningnood. Het procentuele woningtekort
9)
bedroeg op
1 januari 1959 in de stad 5,7 pCt., en in de provincie als
geheel
(mci.
de stad) 2,7 pCt. Het verschil leidt tot een
toenemende pendel van werkkrachten tussen de stad en de
omringende gemeenten, doordat een steeds groter percen-
tage der in de stad werkzame mensen zich in deze omrin-
gende gemeenten vestigt. Noemt men omringende gemeen-
ten als Adorp, Noorddijk, Bedum, Eelde, Haren en Hoog-
kerk, te zamen met de stad, ,,Groot-Groningen”, dan ligt
het inwonertal van Groot-Groningen in de buurt van
180.000. Een groot gedeelte van de
grande banlieue is
echter van agrarisch karakter.
De tricotagebedrjven zijn bezig de concurrentiestrijd met
de confectiebedrijven om de arbeidsters te verliezen. Enige
confectiebedrijven hebben gedurende de laatste tien jaren
filialen opgericht in tal van dorpen in de omgeving, waar nog
ruimte is op de arbeidsmarkt voor vrouwen.
De thans volgende getallen en percentages zijn niet nauw-
keurig, omdat exacte gegevens ontbreken; het betreft hier schat-
tingen, gemaakt door de heet E. F. A. Sap, sociograaf in dienst
van de gemeente Groningen.
°) Het procentuele woningtekort wordt als volgt gedefinieerd:
statistische woningbehoefte minus woningvoorraad x 100 pct.
statistische woningbehoefte
In Delfzijl is dit percentage thans vrijwel nul.
7-11-1959
929
In de afgelopen zomer heeft een grote Amerikaanse onder-
neming,
de
Greenwood Engineering Company,
besloten in de
stad een fabriek te vestigen voor de vervaardiging van machines
voor de kartonnage- en verpakkingsindustrie. Deze fabriek zal
binnenkort ongeveer 200 man in dienst hebben. Het moeder-
bedrijf in de Verenigde Staten gaat dan produceren voor de
markt in het Amerikaanse werelddcel; het Groninger bedrijf
voor de rest van de wereld. De directie heeft enige tijd geaarzeld
tussen Lübeck en Groningen. Enkele van de redenen, waarom
de keuze op Groningen viel, waren: 1) de aanwezigheid van
diep vaarwater; 2) de premieregeling voor industrievestiging in een als industriekern aangewezen gemeente
10),
en 3) de
recreatiemogelijkheden, die de directe omgeving van de stad
biedt en die de beide Amerikaanse plaatselijke directeuren veel
belang bleken in te boezemen. Daarbij dachten zij niet uitslui-
tend aan de nabijgelegen bosgebieden van Drenthe, maar ook
aan het Paterswolcisenieer met zijn mogelijkheden op het ge-
bied van de watersport.
Het is inderdaad in het Westen van Nëderland nog
onvoldoende bekend, dat Groningen een moderne stad is,
waarin het prettig wonen is, niet alleen omdat er nog
ruimte is voor recreatie in de Vrije natuur, maar ook
vanwege het intensieve geestelijke leven op allerlei gebied.
Men beschikt er, om slechts enkele hoofdpunten te noemen,
behalve over een bijzonder volledig toegeruste universi-
teit, over goede musea en bibliotheken, een uitstekend
symfonieorkest en tal van zeer goede koren, een actieve
vereniging voor kamermuziek en ten slotte een druk
bespeelde schouwburg, alwaar niet slechts toneelstukken,
doch ook opera’s worden uitgevoerd. ,,De stad” is dan
ook niet alleen het economische, maar tevens het culturele
centrum van het gehele Noorden, dat via tal van ver-
bindingswegen voor personenauto’s vlot bereikbaar is.
3. Enkele opmerkingen over het achterblijven van de indus-
triële groei in het licht van de
theorie van de vestigingsplaats.
Na van de bovenvernielde feiten te hebben kennis ge-
nomen kan men zich afvragen, hoe het komt, dat de groei
van de industrie in Noord-Nederland zo langzaam ging.
Maakt het bestaan van een betrekkelijk groot overschot
aan arbeiders en van veel ruimte het niet aantrekkelijk
voor industriële ondernemingen zich in zulk een gebied te
vestigen?
De theorie van de vestigingsplaats houdt zich bezig met het
probleem, op welke geografische plaats een bepaald produktie-
proces met de laagste kosten kan geschieden. Isard maakt daarbij
gebruik van het begrip ,,afstandsinzet”
(distance input)
11),
d.i. de hoeveelheid produktiefactoren, die moet worden ingezet
om een gewichtseenheid – hetzij grondstof, hetzij gereed pro-dukt – over een afstandseenheid te verplaatsen. Kiest men als
gewichtseenheid een ton, als afstandeenheid een kilometer, dan is de afstandsinzet de hoeveelheid produktiefactoren, die nodig
is om een tonkilometer te ,,produceren”. De prijs van deze
afstandsinzet is de transportkosten van een tonkilometer. In de meeste gangbare leerboeken over economische theorie
houdt men met het bestaan van het element ,,ruimte” weinig
rekening
12).
Men analyseert de handelingen van een ondernemer,
uitgaande van de vooronderstelling, dat hij tracht het totale
bedrag van de winst zo groot mogelijk te maken
13),
door aan
te nemen, dat hij een zodanige ,,combinatie” van arbeid, kapi-
taalgoederen en grond- en hulpstoffen zal zoeken, dat de gemid-delde totale kosten bij een gegeven produktie-omvang
14)
zo laag
mogelijk zijn. De theorie van de vestigingsplaats voegt hier als
nieuw element aan toe, dat ook de hoeveelheid benodigde af-
‘°)
Deze regeling houdt in de eerste plaats in, dat men een subsidie tussen 35 en 75 gulden per vierkante meter ontvangt bij de bouw van fabrieken, en
in de tweede plaats, dat de
prijzen
van de industrieterreinen zijn gesteld op de
helft van hun kostprijs.
11)
W. Isard: ,,The General Theory of Location and Space-Economy”,
Quarlerly Jownal
of
Economics,
LXIII (1949), blz. 476-506, speciaal blz. 486.
“) Wèl met het element ,,tijd”: dit geschiedt in de economische dynamica. “) In de dynamica: beschouwd op lange termijn, tenzij men het heeft over
typisch op korte termijn werkende speculatieve ondernemingen.
“) De produktie.omvang wordt
bijv.
in tonnen per jaar gemeten. –
–
930
DUINTJER WILKENS
MEIHUIZEN & Co.H.V.
VEENDAM
fabriceert:
Aardappel meel
Glucose-stroop en massé
Dextrose voor technische en
farmaceutische doeleinden
Dextrines en British Cum
Speciale zetmeelprodukten voor
Consumptie en Industrie
standsinzetten (en uiteraard de daarvoor door de ondernemer te
betalen prijs) in de bewuste ,,combinatie” moet worden be-
trokken. Het kan immers wel voorkomen, dat in plaats
A
een
combinatie van arbeid, kapitaalgoederen en grond- en hulp-
stoffen mogelijk is, waarvan de kosten per eenheid produkt
lager zijn dan die van een combinatie, die in plaats
B
het voor-
deligst is, terwijl echter de hoeveelheid benodigde afstands-
inzetten voor plaats
A
zoveel groter is dan voor plaats
B,
dat de ondernemer per saldo in
B
toch nog beter af is. Laat nu
A
het
Noorden,
B
het Westen van Nederland voorstellen.
Men kan stellen, dat de arbeidskosten in het Noorden
voor tal van produktieprocessen lager zijn dan in het Wes-
ten, maar dat de hoeveelheid benodigde afstandsinzetten –
de transportkosten dus – vooral voor stuwende bedrijven,
waarvan de centrale afzetmarkt in het Westen ligt, voor
het Noorden groter is dan voor het Westen. Het antwoord
op de vraag, waar de produktie het voordeligst is, is dus op
het eerste gezicht onzeker.
Professor Klaassen heeft ons medegedeeld
15),
dat het
Nederlandsch Economisch Instituut te Rotterdam voor een
aantal plaatsen in Nederland – o.a. Drachten, Groningen,
Deventer, Alkmaar en Tilburg – heeft onderzocht, welke
verschillen in kosten
(mci.
transportkosten) er bij vestiging
van nieuwe bedrijven in deze plaatsen kunnen worden
aangetoond. Het bleek, dat voor de onderzochte bedrijfs-
takken een kostenafwijking van niet meer dan + 14 pCt.
of – 14 pCt. t.o.v. het landsgemiddelde bestaat. Aangezien
geografische kostenverschillen in de ogen van de leiders
dezer ondernemingen eerst relevant beginnen te worden,
15) L. H. Klaassen, in een lezing over ,,Europoort en de
regionale economische ontwikkeling”, op 9 februari 1959 ge-
houden voor de Economische Faculteitsvereniging te Groningen.
7-11-1959
indien zij een veelvoud van de bovenvermelde feitelijk
geconstateerde maximale afwijking bedragen, moet men
dus wel concluderen, dat het voor de meeste ondernemingen
uit een oogpunt van hoogte van de kosten
(mci.
transport-
kosten), en dus van de Winst, tamelijk onverschillig is, waar
zij gevestigd zijn resp. zich nieuw inrichten
16).
Hier wreekt zich de te grote eenvoud van de vooronder-
stelling van de winstmaxirnering, waarvan de economische
theorie gewoonlijk uitgaat. In feite laat een ondernemings-
hoofd zich ook nog door vele andere motieven leiden dan
alleen het streven de winst zo hoog mogelijk maken.
Eén
van deze motieven is, dat hij met zijn gezin wil wonen in
een omgeving, die hem en zijn vrouw bekend is en die
hun ,,ligt”. Hier komt het vierde element van de welvaart,
waarover in het begin van dit artikel is gesproken, zijn
relevantie bewijzen: de diverse imponderabilia, waarvan de
levensstjjl
er één is.
Nu is het motief van de winstniaximering gewoonlijk
wel het belangrijkste van het samenstel van economische
motieven, dat een ondernemer beweegt, en voor de meeste
onderdelen van de theorie doet een vereenvoudiging van
deze motieven tot slechts één enkele, de winstmaximering,
de werkelijkheid niet op een voor de praktische doeleinden
van de analyse hinderlijke wijze geweld aan. Maar zodra
men het element van de ruimte, de vestigingsplaats, in het
geding brengt, gebeuren er twee dingen. In de eerste plaats
komt nu het element van de lçvensstijl in het volle licht te
staan, want naar de mening van de meeste mensen – en
dus ook van de meeste ondernemers – is het levenspatroon
in de ene streek prettiger dan dat in de andere. In de tweede
plaats blijken de kostenvoordelen van vestiging buiten het
oude, vertrouwde gebied zo gering te zijn, dat het relatieve
gewicht van het motief van de winstmaxin
–
iering bij de
beslissing over de te kiezen vestigingsplaats vrijwel tot nul
wordt gereduceerd.
Het resultaat van dit alles is, dat industrieel leven a.h.w.
zichzelf vermeerdert:
grote industriesteden hebben een
aggiornererend
effect.
Louter ten gevolge van het feit, dat er
reeds industrie is, die de stad zo groot heeft gemaakt, dat
velerlei en gemakkelijk contact met tal van handelsrelaties
als vanzelf tot stand komt, dat allerlei comfort en allerlei
vormen van sociaal leven (ook op cultureel gebied) reeds
aanwezig zijn, strijkt
in
of vlakbij diezelfde stad de nieuwe
industrie neer, die zich gaat vestigen. Een gedeelte van deze
industrie – vnl. de typisch stuwende bedrijven –
vormt
de agglomeratie; een ander gedeelte, uit verzorgende be-
drijven bestaande,
volgt
de agglomeratie. Zo is het Westen,
het oudste industriegebied, steeds sterker geïndustriali-
seerd geraakt en steeds voller geworden, terwijl de indus-
triële groei van het Noorden achterbleef.
Het is niet precies bekend, welke omvang een stad moet
hebben, zal zich er het ,,agglomeratie-effect” gaan voor-
doen. Klaassen schat, dat deze omvang in de orde van
grootte van 250.000 inwoners ligt.
Het staat wel vast, dat één van de oorzaken van het be-
staan van het agglomeratie-effect eenvoudig de menselijke
traagheid is. Tal van mensen hebben van andere streken
van het land dan die, waarin zij zelf toevallig wonen, een
niet zeer werkelijkheidsgetrouw beeld. Niet alleen de
economische toestand in het algemeen, maar ook meer in
het bijzonder de levensstijl stellen
zij
zich minder gunstig
16)
Dit geldt
niet
voor de zware industrie en voor andere
industrieën, die door de aard van hun produktieproces aan een
bepaalde plaats zijn gebonden (scheepsbouw, steenfabrieken
e.d.); het geldt bi. wèl voor de lichte metaalindustrie.
voor, dan deze in feite is. Een in zakelijk opzicht werkelijk
goed geslaagd voorbeeld van een belangrijke industrie-
vestiging in de ,,vreemde” streek doet evenwel de psychi-
sche weerstand vanzelf enigszins verminderen. Zo deed
zich bijv. in Emmen, welk dorp met een inwonertal in de
orde van grootte van 65.000 uiteraard aan een agglomeratie-
effect nog lang niet toe is, het gelukkige
verschijnsel
voor,
dat, toen de A.K.U. er een nevenvestiging had gesticht,
enkele andere ondernemingen dit voorbeeld volgden en
er eveneens kwamen werken.
4. Omvang en
mobiliteit van
de arbeidsreserve.
In paragraaf 2 is medegedeeld, dat Keuning de vier
landschapseenheden, waarin men het samenstel van de
drie Noordelijke provinciën kan verdelen, als
één
groot
gebied beschouwt. Deze opvatting onderschrijven wij,
zolang het gaat om het Noorden als een ruimtelijke econo-
mische en sociale levenseenheid. Indien men echter de
werkloosheid kwantitatief
gaat analyseren, is er reden
Friesland en Groningen samen als één streek met een betrek-
kelijk homogene economische structuur, en Drenthe als
een afzonderlijke tweede te beschouwen.
Deze stelling vereist wel enige toelichting. De vraag, wat men
theoretisch onder een ,,streek” moet verstaan, is vooral bij de
Belgische economisten een onderwerp van overdenking geweest.
Zo heeft buy. Schreurs een onderscheid gemaakt tussen vier
verschillende begrippen
17
):
de fysisch begrensde streek,
di. een geografische eenheid,
die wordt bepaald o.a. door klimatologische, geologische en
hydrografische factoren, bijv. een polder;
de administratief begrensde streek, d.i. een gebied, dat een
bestuurlijke eenheid vormt, bijv. een provincie;
de streek als gebied met een betrekkelijk homogene econo-
nsische structuur,
d.i. een gebied, waarin de structuur van de
beroepsbevolking een zekere mate van homogeniteit vertoont,
bijv. de Borinage;
de streek als ruimtelijke economische en sociale levenseen-
hgid,
d.i. een gebied, dat in sociologisch opzicht tot op zekere
hoogte een eenheid vormt (Schreurs) en bovendien – en daarop
leggen vooral Declercq en Vanneste de nadruk
18)
– een geo-
grafische eenheid is, waarbinnen de economische grootheden in
hoge mate op gelijke manier reageren of van elkander afhankelijk
zijn. In tegenstelling tot het sub 3) genoemde begrip gaat het
thans niet om de mate van homogeniteit van de structuur der
beroepsbevolking, maar om het
verschijnsel,
dat er tussen de
economische variabelen in de streek – ook al is de beroepsstruc-
tuut er wellicht zeer gedifferentieerd – nauwere samenhangen bestaan dan tussen deze variabelen en de economische groot-
heden uit andere gebieden. Kengetallen betreffende de intensiteit
van de betrekkingen, die de inwoners van een bepaalde gemeente
onderhouden met de industrie, de handel, het bankwezen en de
culturele instellingen
19)
van het streekcentrum, zijn veelal func-
ties van de afstand tussen de betrokken gemeente en de centrum-
stad. Deze regionale kengetallen – aldus Röpcke (blz. 60) –
,,zullen in de kern van de te onderzoeken streek hun hoogste
of laagste waarden kennen. Zodra men zich van de kern verwij-
1)
A. Schreurs: ,,Contribution aux études d’économie régionaleen Wallonie:
Problèmes de méthode”,
Revue des Sciences dconomiqucs, XXIX (1954),
blz.
93-144
en
144-169,
speciaal blz.
94-96.
Voor een samenvatting zie men
S. Röpcke. ,,De methodes van een streekatudie”, in de bundel
Regionale
economie,
handelingen van het tweede Vlaams Wetenschappelijk Economisch
Congres, Gent
1955,
blz.
57-70,
speciaal blz.
57-60.
1)
G. Declerq en 0. Vanneste:
Siruclurele werkloosheid,
deel 1, tweede druk, Kortrijk
1957,
blz.
67.
Zij leggen veel sterker dan Schreurs de nadruk
op het economische aspect. Dit economische begrip streek achten zij het
voor de regionale econonsie relevante begrip, zij het ook, dat men voor prak-
tische doeleinden veelal het administratieve begrip streek niet kan missen,
omdat het voorlsanden statistische materiaal gewoonlijk hierop is afgestemd en
omdat de bestuursbevoegdheid der plaatselijke overheidsorganen, belast
met de tenuitvoerlegging van de regionale politiek of met de medewerking
daaraan, is begrensd door administratieve grenzen.
II)
Declerq en Vanneste betrekken de culturele factoren o.i.
lerechi
in hun
betoog, aangezien men ook het vierde element van het in het begin van dit
artikel omschreven ruime begrip welvaart mede in aanmerking moet nemen,
waar dat maar mogelijk is. Het gaat hier weer ons de levensstijl, hel culturele klimaat. Indien en voor zover de culturele instellingen diensten bewijzen, die
zich lenen voor kwantificering, zal men deze diensten – onstoffelijke goederen
– trouwens moeten rangschikken onder het eerste element: het reële inkomen.
7-11-1959
931
dert, veranderen de waarden van deze getallen, terwijl aan de
grens van de streek deze waarden plots zullen omslaan om in een
nieuw centrum een nieuw hoogte- of laagtepunt te bereiken”.
Men kan zich nu de volgende werkmethode indenken. Stel,
dat men in een zeker geografisch gebied, bijv. de provinciën
Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland om-
vattend, meent een aantal streekcentra te hebben ontdekt; stel
– nog steeds bij wijze van voorbeeld -, dat dit de plaatsen
Leeuwarden, Groningen, Assen, Emmen, Zwolle en Enschede
zijn. Indien het voorhanden statistische materiaal dit toelaat,
kan men voor elke in dit gebied liggende gemeente (of onderdeel
daarvan, bijv. een dorp) de kengetallen berekenen, die de inten-
siteit van de industriele betrekkingen tussen deze gemeente
en elk der veronderstelde streekcentra aangeven. Van deze
verschillende industriële kengetallen noteert men op de kaart
uitsluitend het hoogste
20),
met daarachter de beginletter van de plaatsnaam van het streekcentrum, waarop dit kengetal betrek-
king heeft. Vervolgens verbindt men alle gemeenten (of dorpen),
waarvoor de ingeschreven kengetallen dezelfde getalwaarde en
dezelfde letter vertonen, onderling door een lijn. De kaart
verkrijgt daardoor het uiterlijk van de plattegrond van een berg-
landschap: men ziet plooiingen in het terrein – bergtoppen in
de streekcentra (althans, indien deze goed zijn gekozen) en daar
omheen dalen
21).
Men kan vervolgens het spel herhalen voor
de handelsbetrekkingen, de bankrelaties en de culturele invloeden
der diverse streekcentra; men krijgt dan even zovele platte-
gronden van ,,plooiingsgebergten”, waarbij het waarschijnlijk is,
dât de onderscheidene kaarten niet precies identiek zijn.
De grenslijn rondom elke streek als sociaal-economische le-
venseenheid wordt dan bepaald volgens het zgn.
principe van de
maximale plooiing:
de grens loopt over ,,de
plaatsen,
waar
het grootste aantal plooiingen in de geografische spreiding van
deregionale kengetallen samenvalt, of de kleinste
zone,
waar het
grootste aantal plooiingen wordt aangetroffen”
22).
Elders in dit artikel is vastgesteld, dat Groningen het econo-
niische centrum van het Noorden is. Leeuwarden en Assen zijn
voorts centra van secundaire aard. Wil men nu de grenzen van
,,het Noorden van Nederland” als
economische streek
bepalen,
dan zou een statistisch onderzoek nodig zijn op de door Declerq
en Vanneste voorgestelde
wijze;
zulk een onderzoek is momenteel
ehter op grond van het bestaande gebrek aan statistisch maten-
aal niet uitvoerbaar. Het lijkt ons waarschijnlijk, dat Keunings
mening, dat de drie Noordelijke provinciën één economische
en sociale ruimte of streek vormen met Groningen als het
voornaamste centrum, door zulk een onderzoek zou worden
bevestigd – al is het waarschijnlijk, dat de economische
grenzen evenmin met de provinciale buitengrenzen van de drie
Noordelijke provinciën zouden blijken samen te vallen als
Keunings viertal landschapseenheden (d.z. fysisch begrensde streken met sterke kenmerken van gebieden met een betrek-
kelijk homogene economische structuur) met de provinciale
grenzen.
Hieruit blijkt reeds, dat het Noorden
wel
één streek is, indien
men het beschouwt als een ruimtelijke economische en sociale
levenseenheid, maar
niet,
indien men zoekt naar streken met een
betrekkelijk homogene economische structuur. Deze structuur
verschilt in elk van de vier door Keuning onderscheiden land-
schapseenheden.
11
Onderzoekt men het Noorden van het
ene gezichispunt
van de
omvang van de werkloosheid
uit, dan blijkt uit tabel
4,
dat het gebied in
dit
opzicht in twee verschillende streken
uheenvalt, ni. Friesland en Groningen aan de ene, Drenthe
aan de andere kant.
Men ziet, dat de werkloosheidspercentages in Groningen
en Friesland voortdurend van dezelfde orde van grootte
zijn en in hoge mate op gelijke manier reageren. Men kan
dus zeggen, dat Groningen en Friesland één ,,werkloos-
heidsruimte” vormen, d.w.z., een ruimte of streek, waarin
de omvang van de werkloosheid een zekere mate van homo-
“) Respectievelijk de laagste, indien het kengetal zodanig is gedefinieerd,
dat een nauwere betrekking tussen de betrokken gemeente e,i het streek-
centrum wordt aangegeven door een lagere waarde van het kengetal.
‘) Respectievelijk, in het geval, bedoeld in de vorige noot, keteldalen met
bergkammen er omheen.
“) Declerq en vanneste, blz. 66-67 (of blz. 52 in de eerste druk). In het in
de beide vorige noten bedoelde geval stellen de ,,plooiingen” in dit citaat de
bergkamnsen voor; in het in de tekst van de vorige alinea besproken geval
gaat het om de dalbodems.
geniteit vertoont. Omdat het hier gaat om één bepaald
aspect van de structuur van de beroepsbevolking,
is
het
begrip ,,werkloosheidsruimte” een speciaal geval van het
hierboven sub 3) omschreven begrip ,,streek als gebied met
een betrekkelijk homogene economische structuur”. De
classificatie van het voorhanden statistische materiaal, dat
is afgestemd op administratief begrensde streken (provin-
ciën), maakt, dat het wel schijnt, alsof de grenzen van deze
werkloosheidsruimte samenvallen met de provinciale bui-
tengrenzen van het complex Groningen-Friesland.
TABEL 4.
Gemiddelde werkloosheid van mannen in de Noordelijke
provinciën en in het Rijk in percentages van de beroeps-
bevolking, 1950-195 7 a)
Jaar
Groningen
Friesland
I
Drenthe
Nederland
3,6
3,1
6,8 2,5
4,9
4,3
6,8 2,9
6,8
6,2 8,5
4,3 5,6 5,0
7,8
3,2
1950
……………
1951
……………
4,8
4,4
7,1
2,3
1952
……………
1953
……………
4,3
4,2
7,1
1,6
1954
……………
1955
……………
3,8 3,6
6,1
1,2
1956
……………
1957
……………
3,7
4,3
6,8
1,5
a) Overgenomen uit:
Hel Noorden in Nederland,
blz. 7;
bron:
Rijksarbeids-bureau.
Aan de andere kant is de structuur van Drenthe, wat
betreft het werkloosheidspercentage, op zo markante wijze
verschillend van het complex Groningen-Friesland, dat
er alle reden is Drenthe als een afzonderlijke werkloosheids-
ruimte op te vatten. Het werkloosheidspercentage is hier
immers
1+-
tot 2-maal zo hoog als in Groningen-Friesland.
Bij wijze van voorbeeld hebben wij de werkloosheid in
Groningen-Friesland nader onderzocht. De getrokken
curve in grafiek 1
toont de bewegingen van het aantal per
ultimo van iedere maand bij de arbeidsbureaus ingeschreven
mannelijke werklozen in Groningen en Friesland tezamen
23
).
Het betreft hier ,,geheel werklozen”, zodat de mannen, die
op de aanvullende werken zijn te werk gesteld, niet tot de
werklozen zijn gerekend. De gestippelde lijn is de trend,
berekend volgens de methode van de twaalfmaandelijkse
voortschrijdende gemiddelden.
Vervolgens is met behulp van de multiplicatieve methode
de seizoenschommeling berekend; deze is afgebeeld
in
grafiek 2. Ten slotte geeft
grafiek 3 de toevallige component
weer.
De trendlijn van
grafiek
1 — de gestippelde lijn –
bevat dus alle bewegingen van de werkloosheid, behalve
de seizoenschommelingen en de toevallige component.
Dit betekent, althans op het eerste gezicht, dat deze gestip-
pelde lijn in zich sluit:
de frictiewerkloosheid;
de werkloosheid van moeilijk plaatsbaren;
de technologische en de structurele werkloosheid;
de conjuncturele werkloosheid. Deze kan niet met
behulp van statistische technieken uit het geheel worden
afgezonderd, omdat hiervoor een tijdreeks van werkloos-
heidscijfers over ten minste een jaar of twintig nodig
zou zijn. Dit kan dus eerst tegen het jaar 1970 geschieden.
23)
Bron: C.B.S.:
Sociale maandstatisriek.
De cijfers van vôör
1952 zijn ons verstrekt door het Gewestelijk Arbeidsbureau te
Groningen. Bij raadpleging van de publikaties van het C.B.S.
houde men er rekening mede, dat met ingang van juli 1952 de
term ,,wachtgelders” is vervangen door: ,,mensen met arbeids-
verhouding”.
932
7-11-1959
Grafiek 1
25.000
– aantal per utt. van iedere maand bij dearbeidsbureaus geregistreerde
mannelijke werklozen in Groningen en Fresland (afgerond oplOO) 20000
..
…….
trendwaarde”
15.000
il
5.00:
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1959
1959
10,000
9.000
0.000
7.000
6.000
5.000
0.000
3000
2.000
1.000
5000
-2.000
a000
.40 00
•5.000
6.000
Grafiek 3
toevaUige component
1949
1950
.
1951
V
1952
1954
V
V1955
”1956
\/
1957
4
1959
.1959
De conjunctuurwerkloosheid is van het bovenstaande
viertal de enige, waarvan men
a priori, weet, dat deze een
schommeling doormaakt. Nu wekt de gestippelde lijn van
grafiek 1
de indruk van een golf met een periodiciteit van
ongeveer zes jaren – al is dit niet meer dan een indruk,
omdat, zoals gezegd, de conjunctuurbeweging er langs
statistische weg niet uit kan worden afgezonderd. Er zijn
echter nog andere redenen, op grond waarvan het ernaar
uitziet, dat de na-oorlogse conjunctuur in Nederland
nijs-
schien
wel een golflengte van zes jaren zou kunnen blijken
te bezitten
24)
Laten we nu eens
bij wijze van werkhypothese
aannemen,
dat de golf beweging van de gestippelde kromme
in hoofdzaak wordt veroorzaakt door een zesjarige conjunc-
tuurcyclus,’ waarvan de dieptepunten liggen bij juli
1952
en september 1958, zodat de conjuncturele werkloosheid
in de beide genoemde maanden maximaal was. Het maxi-
mum van de. voor seizoeninvloeden gecorrigeerde
werkloosheid van juli 1952 ligt in de buurt van 12000,
dat van september 1958 ongeveer bij 10.000 werklozen.
Daartussen ligt bij oktober 1956 met ongeveer 5.000 werk-
lozen het punt, waar de voor seizoeninvloeden gecorri-
geerde werkloosheid minimaal is. Men mag nu vermoedelijk
vel aannemen, dat het samenstel van frictiewerkloosheid,
werkloosheid van moeilijk plaatsbaren, technologische en
structurele werkloosheid in de genoemde zes jaren ergens
tussen 7.000 en
9.500
werklozen in heeft gelegen. Aange-
zien de totale mannelijke beroepsbevolking van Groningen-
Friesland in het midden van deze zesjarige periode van de
– 24)
Zie de belangwekkende uiteenzetting, die Minister Zijlstra
daarover op
18
november
1958
heeft gegeven in de Tweede Ka-
mer der Staten-Generaal:
Handelingen van de Tweede Kamer, vaststelling hoofdstuk X (Economische Zaken) van de Rijks-
begroting voor 1959, blz. 3324 c.v.
7-11-1959
orde van grootte van 270.000 mannen is geweest
25),
bedroeg het stratum van frietje- en structuurwerkloosheid,
technologische werkloosheid en werkloosheid van moeilijk
plaatsbaren ongeveer 21 â 34 pCt. van de totale mannelijke
beroepsbevolking.
Indien men zich nu aansluit bij de gangbare schatting,
dat het samenstel van frictiewerkloosheid en werkloosheid
van moeilijk plaatsbaren van een orde van grooite van
24 â 3 pCt. is
26),
dan zou men, mechanisch redenerende,
tot de verrassende conclusie komen, dat er in Groningen-
Friesland ,,eigenlijk” in het geheel geen structurele en
technologische werkloosheid bestaat. Bij zulk een mecha-
nische redenering laat men echter de merkwaardige vorm
van de in
grafiek
2 getekende seizoencomponent ten
onrechte buiten beschouwing. De amplitudo van het
positieve stuk van deze golf varieert van 4 pCt. van de
mannelijke beroepsbevolking (einde januari
1951)
tot bijna
2 pCt. van de beroepsbevolking (einde januari
1957).
Uit
de figuur blijkt, dat de toppen nagenoeg op een rechte lijn
liggen, zodat men de gemiddelde amplitudo van het posi-
tieve gedeelte van de seizoenwerkloosheidsgolf over de
genoemde vijf jaren globaal op 3 pCt. van de beroeps-
bevolking mag stellen
27)
Voor Nederland als geheel was
05)
Zie de tabel op blz.
13
van
Het Noorden in Nederland.
20)
Uitlatingen in die geest vindt men bij voorbeeld ‘bij de
beide volgende schrijvers. D. Dillard:
The Economics
of
Joh
Maynard Keynes, New York
1948, blz.
21; A.
Barrère:
Théo?tt
économique et impulsion Keynésienne,
Parijs
1952, blz. 72;
die
echter ook de vrjwillie werkloosheid onder dit percentage
begrijpt.
27)
Beschouwt men echter de aangenomen golflengte van de
conjunctuur
golf (zes jaren) als tijdeenheid, dan moet ook de top
van einde januari
1958
in de beschouwing worden betrokken
en wordt de gemiddelde seizoenwerkloosheid hoger dan
3
pCt.
i,j
=4-0
0
LOI-
0
1
ImL
0
L =4
2
m M
0
J 2 1~-
–
IM
r
–
-~
12
LO
0 1 1
M
v
1
=4
L
=4
a M I
=4M
T
.
v
1
=4
~ I m I 1
0
M
0 1 =-] 1 ‘9 =-1 m
r
o
biedt nieUwe mogélijkheden
ôok voor uw bedrijf, voor wat
bel reft
ligging en
verbindingen
oulillage
arbeidsaanbod
en – geschiktheid
faciliteiten
maar. ook voor u, uw staf en
• uw personeel
ten aanzien van
woongelegenheid
cultuur
recreatie
ontspanning
onderwijs-
mogelijkhedën
741-1959
935
de gemiddelde amplitudo van het positieve gedeelte van
d seizongolf van de werkloosheid van einde januari
1952
tot einde januari 1957 echter slechts iets meer dan
1 pCt. van de mannelijke beroepsbevolking
28).
Deze afwijking is niet vreemd; het is een algemeen voor-
komend verschijnsel, dat de seizoenfiuctuaties van de werkloos-
heid kleiner worden, naarmate het ,,algemene werkloosheids-
niveau” (conjunctureel en structureel) lager wordt, omdat de
seizoenbedrijven er dan minder spoedig toe overgaan overtollige
arbeidskrachten te ontslaan, uit vrees ze niet meer te zullen
kunnen terugkrijgen, als het volle seizoen weer aanbreekt.
Voorts is het mogelijk, dat gedurende een conjuncturele
hausse met overspannen arbeidsmarkt een aantal mannen
de seizoenarbeid verlaat om een andere werkkring te
aanvaarden. Indien nu de seizoenschommelingen in
Groningen-Friesland
voortdurend
heftiger zijn dan in
Nederland als geheel, betekent dit, dat het ,,algemene
werkloosheidsniveau” er
permanent
hoger ligt dan in
Nederland – hetgeen echter geen conjuncturele oorzaken
kan hebben, doch slechts kan zijn veroorzaakt döor een
inadequate structuur en een bij de bevolkingsaanwas
28)
De amplitudines van het positieve gedeelte van de kromme
van de
landelijke
seizoenwerkloosheid van mannen, uitgedrukt
als percentages van de landelijk beschikbare hoeveelheid man-
jaren van mannen, waren van
1952-1958
(steeds in de maand
januari) als volgt:
1952: 1,57; 1953: 1,49; 1954: 1,29;
1955:
0,87; 1956: 0,61; 1957: 0,54; 1958: 1,32.
Het verschil met
Groningen-Friesland is dus zeer opvallend. De oorspronkelijke
reeks der werkloosheidscijfers zijn ontleend aan de Sociale Maand-
statistiek
(1953, 1954, 1956, 1958,
1959)
van het C.B.S. en het
Maandscl,rift
van het C.B.S.
(1951:
blz.
727, 838, 940
en
1029,
steeds tabel
7,
en
1952, blz.
20
en 35,
tabel
7).
De gegevens betref-
fende de beschikbare manjaren zijn ons verstrekt door het
Rijksarbeidsbureau. Er zij de aandacht op gevestigd, dat de
vergelijking van de amplitudines van het positieve gedeelte van
de seizoenwerkloosheidslijnen van Groningen-Friesland en
Nederland als geheel slechts een
zeer ruwe is,
omdat het bij het
geval van Groningen-Friesland gaat om percentages van de
mannelijke beroepsbevolking
(aantal mannen),
bij Nederland
daarentegen om percentages van de landelijk beschikbare
hoeveelheid manjaren van mannen, tussen welke twee groot-
heden gewoonlijk afwijkingen zullen bestaan. Deze afwijkingen
kunnen echter o.i. nooit het verschil tussen ruim
3
pCt. (Gro-
ningen-Friesland) en ruim 1 pCt. (Nederland) verklaren. Een
gedeeltelijke verklaring van dit verschil is, dat het Noorden
meer agrarisch van karakter is dan Nederland als geheel.
achtergebleven groei van het produktie-apparaat. Men
moet ci.i. dan ook concluderen,
dat in Groningen-Friesland
de structuurwerkloosheid de vorm aanneemt van een extra-
heftige seizoen werkloosheid.
Het bestaan van structuurwerkloosheid is de oorzaak
van de grote mobiliteit van mensen in de kracht hunner
jaren met het gevolg, dat de leeftijdsklassen van 15 tot 45
jaar in Noord-Nederland betrekkelijk zwak zijn bezet
29)
Tabel
5
laat zien, waarheen de binnenlandse migratie in
de jaren 1948-1955 uit de drie Noordelijke provinciën
vandaan zich heeft bewogen.
5.
Regionale
economische politiek.
Petre
30)
definieert het begrip regionale economische
politiek als een bewust gebruik door de’ Overheid van
zekere instrumenten van economische politiek met de
bedoeling invloed uit te oefenen op de ruimtelijke verdeling
van de economische activiteit over het nationale grond-
gebied. Er
is
een parallel met de conjunctuurpolitiek: deze
laatste beoogt een nivellering van de welvaart in de
tijd,
de
regionale economische politiek in de
ruimte.
Pourvoyeur
en Swevers
31)
leggen er de nadruk op, dat regionale eco-
nomische politiek, wil zij slagen, altijd een discriminerend
karakter moet hebben. Térwille van het algemene belang
geeft de Overheid de streek, die zij wil ontwikkelen en doen
groeien, in bepaalde opzichten een gunstigere behandeling
dan de andere streken.
Statistische gegevens hierover vindt men in het reeds
genoemde artikel van Korteweg op bLz.
455.
J. Petre: ,,De gronden en instrumenten van regionaal-
economische politiek in West-Europa”, in de bundel
Regionale
economie,
handelingen van het tweede Vlaams Wetenschappelijk
Economisch Congres, Gent
1955,
blz.
35-56,
speciaal bl.z.
35-37.
R. Pourvoyeur en C. Swevers: ,,Overheidszorg op regio-
naal-economisch plan”, Economica-Documentatie,
IV (1954),
blz.
108-127,
speciaal blz.
109.
Dat de Vlamingen zich zo sterk
voor het vraagstuk’ vân de regionale economische politiek
interesseren, is geen wonder. Vlaanderen is in zijn ontwikkeling
en groei achtergebleven t.o.v. het grootste deel van Wallonie en de moeilijkheden zijn er in hoofdzaak van gelijke aard als
in het Noorden van Nederland: een lager gemiddeld inkomen
per inwoner, structurele werkloosheid, migratie van de bevol-
king. Vanwege het taalprobleem is de weerstand tegen migratie
echter nog groter dan bij ons; er is daarom ook een belangrijke pendel van arbeiders van het Vlaamse naar het Waalse land.
TABCL
5.
Overschotten der binnenlandse migratie per provincie, 1948-1955 a)
PROvINCIE
Totaal
Waarvan uit, resp. naar
(-)
Gr.
Fr.
Dr.
0v.
Geld.
Utr.
Zeel.
:
N.
O
C.R.
Cj
-1.405
-78
32
-298
-222
-161
–
648
–
346
–
19
-116
–
96
–
50
597
-2.552
65
-405 -303 -359 -297
–
688
–
355
-221
–
142
–
147
–
109
409
-2.815
81
-171
-955 -373
-221
–
743
–
345
28
–
71
–
1
-.-292
248
-2.463
117
182
-404 -340 -124
–
745
–
606
–
14
–
139
–
90
-495
195
-1.742
34
124
-165
-475 -183
–
683
–
714
–
30
-125
–
77
-229
781
-1.897
333
-152
–
90
-425 -199
–
823
-1.109
42
-218
–
53
-225
1.022
-3.876
215
-252
-265 -459 -436
–
999
-1.582
-110
-139
–
71
-180
402
-4.011
323
53
-437
-460 -366
-1.204
-1.617
–
12
–
85
–
82
-194
70
-2.228
78
–
82
–
344
-368 -256
–
881
–
314
–
51
–
108
–
37
–
142
277
-2.635
–
65
-142 -195
-356 -236
–
726
–
390
–
61
-131
–
94
-364
125
-2.881
–
81
-175 -563 -405
-236
–
928
–
281
33
–
58
–
61
-290
164
Groningen
1948
………..
1951
… …….
-3.234
-117
—
113
-397
-391
–
195
–
977
–
482
29
-179
–
92
-432
112
1949
………..
1950
………..
1952
……….
-2.401
–
34
–
93
-191
-284 -186
–
877
–
538
–
23
-132
–
61
-386
404
1951
………..
1952
………..
-3.343
-333
-181
-195 -390 -265
–
804
–
894
–
22
-234
-113 -329
417
1953
………..
1954
………..
-4.825
-215
-114
-598 -649 -309
-1.287
-1.120
–
17
-134
-127
-407
A52
1955
………..
Friesland
1948
………..
1955
………..
-5.522
-323
-224
-583
-540
-353
-1.585
-1.159
–
28
-131
-142
-528
74
1949
………..
1950
………..
-1.822
..
–
32
82
-469
–
364
–
150
–
399
–
200
–
28
–
53
–
83
–
63
-63
1953
………..
–
531
.
405
142
-429
-240 -104
–
178
–
77
–
26
–
13
–
62
–
91
142
1954
………..
-1.156
171
175
-457
-224
–
90
–
332
–
218
14
–
23
–
50
-177
55
Drenthe
1948
………..
1951
……….
-1.790
-102
113
-378
–
12
-242
–
447
–
276
37
–
99
-102
-226
24
1949
………..
1950
………..
–
429
-124
93
1
77
–
61
–
120
–
440
–
6
51
–
80
-107
287
1952
………..
–
960
.
152
181
.-232
-lOS
–
21
–
106
–
894
21
-149
-102
–
99
394
1953
………..
1954
………..
-1.904
252
114
-333 -278 -106
–
440
–
766
–
72
3
-131 -181
34
1955
………..
-3.703
–
53
224
-060
-325
-158
–
820
-1.502
18
5
–
52
-141
-39
Bron:
C.B.S.
,,Stalisiiek run
ria
binnanlandse migratie 1948-1952″,
blz. 35, label 2. Idem voor 1952-1955, t.a.l. bie. 17, tabel 2
Noordoostpodçr.
c) Centraal bevolkingsregister.
936
7-11-1959
Zoals bij economische politiek steeds het geval is, moet
men onderscheid maken tussen doelstellingen en middelen;
de middelen worden ook wel ,,instrumenten” genoemd.
De
doelstellingen
van de regionale economische politiek
kunnen van nationale en van regionale aard zijn
9,
zij
het ook, dat deze twee soorten doelstellingen o.i. niet
zelden in elkander grijpen. Men kan zeggen, dat het doel
van een regionale economische politiek, gericht op een
versnelde ontwikkeling en groei van het Noorden, in twee
opzichten van regionale aard is: voor het Noorden gaat
het erom het gemiddelde inkomen per inwoner te verhogen,
voor het Westen komt het erop neer de verdere voortgang
van de opeenhoping van mensen en fabrieken aldaar —
de zgn. congestie — te vertragen. Indien men mag aanne-
men, dat beide regionale doelstellingen tevens in het belang
van Nederland in zijn geheel zijn, kan men echter even goed
spreken van een doelstelling van nationale aard.
Maar mag men dit laatste wel aannemen? Het komt ons
voor, dat zulks inderdaad het geval is, en wel om de vol-
gende redenen.
In een gebied met structurele werkloosheid is een
snellere groei mogelijk dan in een streek, waar op de
arbeidsmarkt telkenmale, als er een economische opleving
is, overspanning optreedt. De groeiijn van het reële geo-
grafische produkt botst daarom in het Noorden minder
spoedig dan in het Westen tegen de bovengrens, gesteld
door het arbeidspotentieel, aan. Bevordering van de eco-
nomische groei van het Noorden betekent daarom op den
duur
eo ipso
de bevordering van een snellere gemiddelde
groei van de
gehele
Nederlandse volkshuishouding, dan
mogelijk zou zijn bij een voortgang van de groei van het
Westen, terwijl het Noorden zich weinig ontplooit. Dit
laatste zou ons voorlopig toch te wachten staan bij ont-
stentenis van een actieve regionale economische politiek,
gericht op de groei van het Noorden en het afremmen van
de migratiestroom uit het Noorden.
Men kan daartegenover stellen, dat de groei van het
Westen — en daarmede van de gehele Nederlandse volks-
huishouding — kan worden versneld door de migratie-
stroom uit het Noorden niet af te remmen, maar juist te
bevorderen, zodat knelpunten op de Hollandse arbeids-
markt minder spoedig optreden
33).
Zelfs, indien men eraan
Petre, blz. 39-46. In een geïntegreerd Europa kunnen zij
uiteraard ook van Europese aard zijn. Het ligt voor de hand, dat dit argument vooral zal worden
gebezigd door leiders van ondernemingen in het Westen (dus
in Holland en Utrecht), die van de vestigingen van nieuwe
industrieën in het Noorden, en daarmede van nieuwe concur-renten, schade voor hun eigen onderneming verwachten. Met
name, indien de nieuwe ondernemingen in het Noorden van
stuwend karakter zijn, is deze vrees actueel; en uiteraard
zal
een industrialisatiepolitiek er inderdaad naar streven vestiging
van stuwende industrieën te bevorderen, omdat deze agglo-
meratievormend zijn. De verzorgende bedrijven
volgen
gewoon-
lijk de agglomeratie en komen pas, naarmate deze groeit: in
tweede instantie dus. Zij, die zo spreken om potentiële concur-
renten te weren, zien echter over het hoofd, dat een versnelde
groei van het Noorden tevens een versnelde groei van de natio-
nale effectieve vraag betekent:
de afzetmarkt wordt er ruimer
door.
Dit is natuurlijk in principe ook het geval bij een groei
van het Westen, doch dan is de verruiming van de markt, zoals in de tekst sub 1) is betoogd, minder groot, dan indien men het
Noorden laat groeien. In het laatste geval — groei van het
Noorden — zal de binnenlandse afzet van ondernemingen,
gevestigd in het Westen, slechts in die speciale gevallen dalen,
waarin de groei van de binnenlandse afzet van de nieuwe Noorde-
lijke industrie sneller gaat dan de groei van de nationale markt
in zijn geheel. In deze speciale gevallen zal de desbetreffende
bedrijfstak zich met kracht op de export moeten gaan toeleggen.
voorbijgaat, dat dit van de migranten een aanpassing van
hun levensstijl vergt, die zij niet zelden onaangenaam
vinden, is tegen dit argument nog wel het een en ander aan te
voeren. Petre (blz. 42-43) formuleert deze tegenargumenten
op een zo voortreffelijke wijze, dat wij hem hier gaarne
zelf aan het woord laten:
,,Men is inderdaad tot de vaststelling gekomen dat, boven
een zekere grens, een voortschrijdende uitbreiding van de indus-
triële kerngebieden en grote steden gepaard gaat met een toe-
nemende afwenteling van een reeks reële kosten door de private
ondernemer. M.a.w. beslist een ondernemer zijn bedrijf op te
richten in een gebied van hoge concentratie, dan is het zeer
goed mogelijk dat zijn produktiekosten voordeliger uitvallen
dan in een andere streek, terwijl de sociale kosten die de vesti-
ging van een nieuw bedrijf meebrengt, en welke hij niet te
dragen heeft, uiterst hoog oplopen. Deze sociale kosten worden
in de concentratiegebieden gedeeltelijk gedragen door de ver-
bruikers (onder de vorm van vervoerkosten, tijdverlies, slechte
woningtoestanden
34),
hogere huishuur
35),
tekort aan licht en
lucht, weerslag op de gezondheid, . . .); zij belasten vooral de gemeenschap wegens de hoge uitgaven die in de begrotingen
van staat, provincie en gemeenten,, rechtstreeks of onrecht-streeks, op rekening van de grote agglomeraties worden ge-
daan, en komen aldus neer op een bedekte vorm van sub-
sidiëring der grote concentratiegebieden door de rest van het
land. Meerdere studies hebben uitgewezen dat de gemeentelijke
uitgaven vanaf een zekere grens bij toenemende bevolking een
meer dan proportionele stijging vertonen
36).
De klaarbljkelijke
afwijking tussen de evolutie van de private kosten en van de
sociale kosten in het geval van de grote concentratiegebieden
toont de
wenselijkheid
aan en zelfs de noodzakelijkheid van
een overheidsinterventie”.
Samengevat: voortschrijdende congestie van het Westen
bergt het gevaar in zich van een steeds grotere afwijking
van de maatschappelijke of sociale ksten t.o.v. de parti-
culiere of private kosten. Ook om dit gevaar te vermijden
is het beter de prikkel tot migratie weg te nemen door het
Noorden zelf tot ontwikkeling te brengen; daardoor wordt
de congestie van het Westen vanzelf vertraagd — waar-
mede echter niet gezegd wil zijn, dat er daarnaast niet nog
andere mogelijkheden zijn om verdere congestie tegen te
gaan. Zodra men deze doelstelling aanvaardt en een econo-
mische politiek voert om deze doelstelling te bereiken,
wordt het achtergebleven gebied een ,,ontwikkelings-
gebied”.
De
middelen
van de regionale economische politiek kan
men in grote lijnen in de volgende twee hoofdcategorieën
indelen.
1) Algemene klimaatverbeterende maatregelen.
Deze zijn
erop gericht de vestigingsplaatsfactoren zodanig te wijzigen,
dat het voor ondernemingen aantrekkelijk wordt zich in
het ontwikkelingsgebied te vestigen. Men duidt deze maat-
regelen ook wel aan als maatregelen ter verbetering van de
infrastructuur
van de streek
37
). Zij zijn ten dele van afiopend,
ten dele van permanent karakter. Het laatste is het geval
met die gedeelten van de overheidstaak, die nodig blijven,
ook al heeft het gebied zijn achterstand ingehaald, om te
voorkomen, dat de streek opnieuw achterop raakt.
“) Dit geldt in Nederland
momenteel
niet, omdat de woningtoestanden in
het Noorden de slechtste van geheel Nederland zijn. Zie hierover de tabel op
blz. 10
van
Het Noorden in Nederland.
“) Deze factor wordt in het Weaten van Nederland nog versterkt, doordat
de bouwkosten er door de slapte van de grond hoog zijn.
II)
Zie na.: J. Fr. Gravier:
Décentralisation ei Progrès tec/:nique,
Parijs
1953, blz. 135 cv.; E.C.E.:
Economie Surrey
of
Europe in 1954,
blz. 156-157.
(Noot
van Petre).
37)
Het begrip infrastructuur is hier in zijn ruime betekenis
gebruikt. Men bezigt het woord echter dikwijls in een enge zin;
het omvat dan in hoofdzaak de verkeersverbindingen en de
industrieterreinen. In dit artikel zal het begrip infrastructuur
uitsluitend in de ruime betekenis worden gebruikt.
7-11-1959
937
II)
Speciale stimulerende maatregelen.
Dit zijn maat-
regelen, die ten doel hebben een prikkel te geven aan indi-
viduele ondernemingen zich in het ontwikkelingsgebied te
vèstigen. Men kan ze ook
specifieke niantregelen
noemen.
Deze maatregelen behoren o.i. van aflopend karakter te
zijn op dezelfde manier als de bekende ,,opvoedende
invoerrechten” zulks waren in de gedachtengang van
Friedrich List.
De beide bovengenoemde hoofdcategorieën kan men
verder onderverdelen in respectievelijk twee en drie sub-
typen
38)•
Het criterium voor deze onderverdeling is de mate
van directheid, waarin de Overheid zich ordenend met het
bedrijfsleven bemoeit. Deze drie subtypen, waarvan uit-
sluitend de eerste twee toepasselijk zijn voor een onder-
verdeling van de algemene kliniaatverbeterende maatrege-
len, zijn de volgende.
Psychologische prikkels.
Het gaat hier om maat-
regelen, die ten doel hebben invloed uit te oefenen op de
pychische instelling van ondernemers, dragers en bezitters
van produktiefactoren en verbruikers, t.o.v. het wonen
en werken in het ontwikkelingsgebied en het betrekken van
produkten, voortgebracht in dat gebied, zonder dat de
Overheid enigerlei pressie (laat staan dwang) toepast of
zelfs maar enigerlei geldelijk voordeel toekent aan hen, die
aan haar wensen gehoor geven.
Economische prikkels.
Deze omschrijft Petre als ,,de
maatregelen waardoor de overheid, zonder rechtstreeks in
hèt bedrijfsleven tussen te komen, door toekenning van
economische voordelen of door het verlenen van facili-
teiten, de economische activiteit ruimtelijk zoekt te oriën-
téren. Al deze maatregelen betekenen economisch gezien
een overheidshulp teneinde de produktiekosten in de
noodgebieden te verlichten. Zij houden bijgevolg een
ruimtelijke discriminatie in, althans voor zover zij verder
gaan dan het opheffen van een vroegere bedekte discrimi-
natie (of subsidiëring) ten voordele van de structureel
sterke gebieden. Zij brengen dus een herverdeling in de
ruimte teweeg van de algemene produktiekosten, die de
private ondernemers te dragen hebben”. Wij voegen hier-
aan toe, dat het juist deze ruimtelijke discriminatie is, die
van aflopend karakter moet zijn. Want deze discriminatie
bewerkstelligt, dat in de ontwikkelingsgebieden de parti-
culiere kosten lager worden dan de maatschappelijke,
zoals zulks tot dusverre in de congestiegebieden het geval
was (en nog is). Op den duur moet men komen tot een
toestand, waarbij de particuliere kosten zo volledig mogelijk
een weerspiegeling zijn van de maatschappelijke, omdat er
anders geen prikkel voor een onderneming is zich daar te
vestigen, waar de
comparatieve
kosten van het door haar
voortgebrachte produkt het laagst zijn.
Maatregelen, die een rechtstreekse tussenkomst van
de Overheid in het bedrj,fsleven inhouden,
verderop kort-
heidshalve aan te duiden als rechtstreekse maatregelen.
Deze omschrijving spreekt wel voor zichzelf. In het kader
van de zojuist behandelde dubbel.e indeling kan men de
volgende puntsgewijze opsomming van de instrumenten
van de ruimtelijke economische politiek geven.
Ad 1) Algemene klimaatverbëterende maatregelen
of
maatregelen ter verbetering van de infrastructuur.
1) Psychologische prikkels.
a)
Het gaat hier in de eerste plaats om de oprichting
38)
Deze indeling in drie categorieën is wederom van Petre,
blz. 51-53. Het onderscheid tussen algëmene klimaatverbeteren-
de en speciale stimulerende maatregelen noemt hij niet.
van middelbare, technische en nijverheidsscholen
39)
e.d.
in kerngemeenten, waar zulke scholen nog niet bestaan,
alsmede om de versterking van het culturele leven aldaar
in het algemeen. Indien het peil en het aantal dezer instel-
lingen in hun ogen onvoldoende is, zullen de industriële
leiders er blijvend bezwaar tegen hebben zich in zulk een
gemeente te vestigen. Het zou dan ook uit een oogpunt van
industrialisatiepolitiek van het Noorden volkomen ave-
rechts werken, indien de wetgever voorstellen tot wet zou
verheffen, die de Minister van Onderwijs het recht zouden
geven een school voor v.h.m.o. te sluiten, resp. de oprichting
ervan te verhinderen, indien die school niet in de hoogste
klasse gedurende bijv. drie achtereenvolgende jaren een
aantal leerlingen, al naar het schooltype variërend van 18
tot 30, kan verwachten. Indien de Minister, deze bevoegd-
heid verkregen hebbend, haar inderdaad zou gebruiken,
zou een lange reeks thans bestaande scholen voor v.h.m.o.
in het Noorden gaan verdwijnen, hetgeen een negatief
werkende psychologische prikkel van aanzienlijke sterkte
zou betekenen. In het kader van de regionale ontwikkelings-
politiek zal men in dit opzicht ten gunste van het ontwikke-
lingsgebied
moeten
discrimineren. Zulk een discriminatie
is evenzeer nodig t.a.v. bijv. toneel-, opera- en balletgroepen.
Men moet het belang van deze dingen niet onderschatten.
b)
In de tweede plaats is een stelselmatige en waarheids-
getrouwe voorlichting van de inwoners der congestiege-
bieden betreffende het woonklimaat en de recreatiemoge-
lijkheden in de ontwikkelingsgebieden van belang, zodat
vooroordelen verminderen en op den duur verdwijnen.
Een hulpmiddel hiertoe, dat bovendien bepaalde sectoren
van het bedrijfsleven in de ontwikkelingsgebieden aanstonds
ten goede komt, is de bevordering van het toerismè naar
deze gebieden.
2) Economische prikkels.
Oprichting van vakopleidingen aan de technische
scholen, voor zover deze nog niet bestaan, terwijl zich
vestigende industrieën zulke vakarbeiders nodig zullen
hebben.
Discriminatie bij de toewijzing van bouwvolume voor
woningen en geldmiddelen ter financiering van de woning-
bouw ten gunste van de kerngemeenten in de ontwikkelings-
39)
De Regering behoort o.i. niet te spoedig toe te geven aan
de roep om meer universiteiten. In de eerste plaats is een
moderne universiteit een buitengewoon kostbare instelliuig,
waarvan de geïnvesteerde kapitalen in maatschappelijk opzicht
eerst rendabel worden, indien het aantal studenten per universi-
teit vele duizenden beloopt. In de tweede plaats is er een grens
aan het aantal wetenschapsmensen van professorabel gehalte
dat het universitaire leven aan de rest van het maatschappelijke
bestel mag onttrekken. In de derde, maar niet de minst belang-
rijke, plaats
is
het pedagogisch verkeerd de universiteit naar de
student toe te brengen
(ver
doorgedreven regionale spreiding);
het is voor de student juist buitengewoon vormend ergens
anders te studeren dan in de streek, waar hij zijn jeugdjaren
heeft doorgebracht: ook daarom is een
beperkt
aantal regionaal
verspreide universiteiten, elk van aanzienlijke omvang, die hun
studenten van heinde en ver zien toestromen, het best —mits
ook de
beurzen in
zodanig ruim aantal en tot zodanige bedragen
per beurs worden toegekend, dat niemand op louter financile
gronden wordt belet zich in de universiteitstad op kamers te
vestigen. Zulk een ruim beurzenstelsel is echter niet alleen beter,
maar ook aanzienlijk goedkoper dan de oprichting en instand-. houding van een netwerk van kleine universiteiten. De oprich-
ting van een nieuwe universiteit behoort o.i. eerst
dan
te worden
overwogen, indien alle reeds bestaande universiteiten een om-vang hebben aangenomen, die op onderwijskundige en weten-
schappelijke gronden liever niet moet worden overschreden.
Deze grens te bepalen zou het onderwerp zijn van een aparte
studie.
938
7-11-1959
Industrie
EMMEN
vervangt
vervening
8S61
0S61 £6(
06I
0
flONI
:::
N3d3O30 3rI9A NO 013H83A0
33tI83A N3
, H::i:IiI_”
0
005I
0 0
— —
0I3H93AflN 31193A0
00
s
0 0 0 C
0NV1
—
Oost
000′?
/
–
000s
°0SS
0009
(Advertentie)
gebieden. Deze discriminatie is een tweesnijdend zwaard:
zij bevordert de vestiging in de ontwikkelingsgebieden en
gaat die in de congestiegebieden tegen; uiteraard moet
men ook zorgen voor voldoende hotelaccomodatie, kerken,
vergaderruimte, enz.
Overheidsinvesteringen ter vergroting en moderni-
sering van industrieterreinen en het verkeersnet zowel
binnen de streek zelf als naar het Westen toe (wegen, spoor
–
wegen, vliegvelden, kanalen en havens); uitvoering van
zorgvuldig opgezette plannen in dezen van een zodanige in
het oog lopende omvang, dat men in de congestiegebieden
de indruk
krijgt,
dat er inderdaad ,,iets belangrijks aan de
hand is”, kunnen – te zamen met een goed woningbouw-
programma – soms iets van een ,,shocktherapie” bewerk-
stelligen, waardoor de belangstelling voor nieuwe vesti-
gingen wordt vergroot, zodat het punt, alwaar bepaalde
kernen een omvang verkrijgen, waarbij automatisch het
agglomeratie-effect gaat werken, dichter naar het heden
toe wordt verschoven.
Landelijke nivellering van de ambtenarensalarissen in
het gehele land, zodat – wegens de iets lagere kosten van
levensonderhoud in de ontwikkelingsgebieden, vergeleken
met de congestiegebieden – het voor de regionale over-
heden in de achtergebleven gebieden gemakkelijker wordt
deskundigen aan te trekken ter voorbereiding en uitvoering
van de plannen.
Enige regionale decentralisatie van de zetels van het
ambtenarenapparaat van de centrale Overheid, voor zover
dit apparaat niet noodzakelijkerwijs aan een bepaalde
stad in het Westen is gebonden, teneinde bepaalde ont-
wikkelingskernen te helpen zich te ontwikkelen in de rich-
ring van een grote stad, waarvoor het agglomeratie-effect
gaat werken, terwijl tevens het Westen enigszins wordt
ontlast (plan-Drees Jr.).
Verbetering en herverkaveling van landbouwgronden
in die streken, waar deze belangrijk zou bijdragen tot de
groei van de produktiviteit van de agrarische sector, en
derhalve tot zijn koopkrachtigheid.
Ad II) Speciale stimulerende maatregelen of specifieke
maatregelen.
1)
Psychologische prikkels.
Persoonlijke overreding van de leiders van, bepaalde
ondernemingen om hen te bewegen bedrijven te stichten in
de ontwikkelingsgebieden. Het is ons bekend, dat de Neder-
landse Regering dit middel bij zekere grote ondernemingen
met succes heeft beproefd.
Stelselmatige voorlichting van het bedrijfsleven over
de ontwikkeling van de arbeidsmarkt en de industrie-
terreinen in de ontwikkelingsgebieden.
2) Economische prikkels.
Discriminatoire belastingfaciliteiten ten gunste van
ondernemingen, die zich in de ontwikkéling’sgebieden komen
vestigen
of aldaar reeds gevestigde bedrijven aanmerkelijk
vergroten
40)
Het zo volledig mogelijk doorberekenen van de maat-
schappelijke kosten aan het bedrijfsleven in de congestie-
gebieden, zodat deze maatschappelijke kosten tot uitdruk-
king komen in de particuliere kosten
41);
het is echter nog
niet zo eenvoudig hiervoor een goede en aanvaardbare
techniek te bedenken.
Voordelen op het gebied van op te nemen kredieten,
bijv. lagere interestvoet dan in de congestiegebieden, of
overheidsgarantie van leningen, opgenomen door onder-
nemingen, die nieuwe
bedrijven
in de ontwikkelingsgebie-
den oprichten of aldaar reeds bestaande bedrijven aan
merkelijk vergroten. Zulk een overheidsgarantie – die in
Nederland wel eens is gegeven — kan bijv. wenselijk zijn
om niet-risicodragend kapitaal om te zetten in risicodragend
kapitaal.
Het toekennen van subsidie bij de aankooj van in-
dustrieterreinen, bij de bouw van industriegebouwen en
eventueel ook nog – uiteraard tijdelijk – in de loon-
kosten van exploitatie; in noot 10 op blz. 930 is reeds sum-
mier aangeduid, welke maatregelen de Nederlandse Rege-
ring in dezen reeds heeft genomen.
Subsidiëring van de scholing van arbeiders en kader-
personeel in en door de ondernemingen zelf.
Verlaagde tarieven voor de ontwikkelingsgebieden
van de openbare vervoer- en energietarieveh, alsmede
restitutie van de rechten, geheven op ingevoerde grond-
stoffen en machines.
Hulp bij de analyse van de buitenlandse inkoop- en
Wijlen Professor Pinxten heeft er de aandacht op geves-
tigd, dat het bijv. van belang kan zijn de winsten van deze
ondernemingen voorlopig niet door heffing van winstbelasting
of ondernemingsbelasting af te romen onder voorwaarde, dat
de ondernemingen deze winsten gebruiken voor doeleinden van
interne financiering. K. Pinxten: ,,Het goed recht van Vlaan-
deren op een actieve overheidspolitiek”, blz. 7; gestencilde
syllabus van een voordracht, gehouden tijdens de 30e Volks-
hogeschoolcursus over ,,Overheidszorg voor de economie in
Vlaanderen”, 13-18 september 1954. Stichting-Lodewijk de
Raet, Coudenberg 68, Brussel.
Nadat de overgangsperiode is verstreken, zal men dit ook in de voormalige ontwikkelingsgebieden moeten doen.
7-11-1959
939
afzetmarkten teneinde te bevorderen, dat de nieuwe be-
drijven, die immers met hulp van de gemeenschap in de
ontwikkelingsgebieden worden opgericht, zo levenskrachtig
mogelijk zullen zijn: men moet geen
bedrijven
oprichten
zonder enig gegrond idee te hebben, waar men zijn pro-
dukten t.z.t. zal kunnen afzetten. Daarbij zal men moeten
trachten tot een prognose te komen betreffende de gevolgen
van het langzamerhand vervagen en ten slotte geheel weg-
vallen van de toigrens tussen Nederland en de Duitse
Bondsrepubliek; zodra de E.E.G. geheel is voltooid, zal,
zoals een blik op de kaart van West-Europa leert, Noord-
Nederland één gebied vormen met het Noordwestelijke
stuk van Duitsland, en wel een gebied, dat, door zijn ligging
tussen Hamburg en Rotterdam in, economisch minder
excentrisch zal zijn gesitueerd dan het Noord-Nederland
van vandaag binnen de grenzen van Benelux
42).
h)
De centrale Overheid zou een gedeelte van haar
bestedingen mde reële sfeer ten goede kunnen laten komen
van de nieuwe bedrijven in de ontwikkelingsgebieden.
3)
Rechtstreekse maatregelen.
Vestiging van overheidsbedrjven in de ontwikke-
lingsgebieden, eventueel met de vooropgezette bedoeling
deze bedrijven, wanneer zij later eenmaal economisch op
eigen benen staan, te denationaliseren
43).
Deelneming van de staat in het kapitaal van nieuwe
ondernemingen, die in de ontwikkelingsgebieden zullen
gaan werken.
Rechtstreekse beperking door de Overheid, met behulp
van verbodsmaatregelen, van nieuwe vestigingen in de
congestiegebieden. Deze maatregel heeft het sterkst van
alle het kenmerk van een directe ordening en is daarom voor
velen, die in de economische vrijheid een goed zien, slechts
als
ultima ratio
aanvaardbaar
44).
Ten slotte zij nog opgemerkt, dat men er niet mede kan
volstaan slechts de industrialisatie te stimuleren. Zoals
reeds is gebleken, ziet het ernaar uit, dat de structurele
werkloosheid in het Noorden optreedt in de vorm van
extra-heftige seizoenschommelingen van de werkgelegen-
heid. Het zal daarom nodig zijn ook de agrarische sector
in de politiek te betrekken en deze langzamerhand tot
verdere mechanisering te prikkelen, naarmate de structureel
bepaalde arbeidsreserve bezig is te verdwijnen.
6.
De noodzaak van
economisch onderzoek.
Men zal hebben opgemerkt, dat wij ons bij de classificatie
van de instrumenten van de regionale economische politiek
in de vorige paragraaf hebben beperkt tot een louter
kwali-
tatieve
opsomming van de instrumenten, die
mogelijk
zijn.
Over de vraag, welke dezer instrumenten voor het geval
van de economische ontwikkeling van het Noorden aanbe-
veling verdienen en wel tot welk een onivarg en in welke
combinatie – het
kwantitatieve
vraagstuk dus – hebben
wij ons niet uitgelaten.
De reden van dit stilzwijgen is, dat wij menen daarover
Ook bij de uitbreiding van het verkeersnet en deverdeling
van de recreatieruimte zal men rekening moeten houden met
de situatie aan de andere kant van de grens en de voorzienbare
groei van dit Duitse gebied. Er is alle reden te trachten met de Noord-Duitsers tot samenwerking te komen op het gebied van
de regionale politiek. Dat de drie Noordnederlandse provinciën
hun politiek in dezen coördineren, spreekt natuurlijk vanzelf. Dit is men aanvankelijk van plan geweest met het soda-
bedrijf te Delfzijl, toen het er nog naar uitzag, dat hiervoor
geen particulier kapitaal zou kunnen worden aangetrokken.
Petrë (blz. 53) deelt mede, dat dergelijke maatregelen zijn
getroffen voor Londen, Parijs en Athene.
niet veel te kunnen zeggen, dat voldoende op empirische
gegevens steunt om de moeite van het opschrijven waard te
zijn. Daarom willen wij deze paragraaf wijden aan het o.i.
belangrijke vraagstuk, hoe men tot zulk een voldoende
gefundeerd oordeel zou moeten komen.
Nodig is een voortgezet economisch onderzoek van het
Noorden, resulterend in 1) een sociaal-economische inven-
taris en 2) een econometrisch model van de streek.
Een
sociaal-economische inventaris
is een stelsel-
matige beschrijving van de sociaal-economische ver-
schijnselen van de streek, in hun onderlinge samenhang,
teneinde de economische structuur van de streek en haar
zwakke plekken goed te leren kennen
45).
Het gaat hier in
eerste instantie om het stellen van de juiste diagnose van de
economische ziekte van de streek. Een sociaal-economische
inventaris bevat weliswaar veel statistisch materiaal, maar
is door haar sterk beschrijvende karakter toch in hoofd-
zaak kwalitatief van aard. Men tracht te komen tot de
afgrenzing van de betrokken streek als sociaal-economische
levenseenheid om vervolgens de natuurlijke hulpbronnen
en hinderpalen, de demografische structuur en het arbeids-
potentieel, de mogelijkheden en moeilijkheden van indus-
trie, landbouw, handel en verkeer, en de vestigingstenden-
ties van de bedrijven te analyseren en te beschrijven. Kent
men eenmaal de sterke en de zwakke plekken van de streek
goed, dan kan men hieruit
aanwijzingen
putten voor een
antwoord op de vraag, waar de beste aangrijpingspunten
liggen voor een effectieve regionale economische politiek.
Het komt ons voor, dat het zeer wenselijk is, dat de
provinciale besturen van Friesland, Groningen en Drenthe
in onderlinge samenwerking trachten tot de opstelling van
een sociaal-economische inventaris van het Noorden te
komen. Het schijnt ons toe, dat de drie provinciale
Econo-
misch-Technologische Instituten
de geschikte organen zijn
om dit werk, waarmede zij reeds een eindweegs zijn gevor-
derd, voort te zetten en uit te breiden. Indien deze drie
instituten dit werk in onderlinge samenwerking doen,
zullen zij eenzelfde opzet kunnen volgen, hetgeen zeer
wenselijk is ter wille van de onderlinge vergelijkbaarheid
der resultaten en de samenvatting dier resultaten in één
regionaal overzicht.
Een
econometrisch model
van een streek
(i.c.
het
Noorden) is een samenstel van vergelijkingen, dat de onder
–
linge samenhang van de macro-economische grootheden
van die streek en hun samenhang met economische groot-
heden buiten de streek
(i.c.
overig Nederland en het buiten-
land) beschrijft. Het is van kwantitatieve aard en is bestemd
voor het opstellen van verantwoorde prognoses zowel
betreffende de verwachte toekomstige ontwikkeling van de
streek onder invloed van hetgeen zich hier, in overig Neder-
land en in het buitenland afspeelt, als betreffende de te
verwachten
effecten
van voorgestelde economisch-politieke
46)
Een voorbeeld is het rapport
,,Economisch structuurbeeld
van Oost-Vlaanderen”,
Gent 1959, dat in opdracht van het
provinciale bestuur van Oost-Vlaanderen onder leiding van
Prof. Dr. A. J. Vlerick, hoogleraar-directeur van het Seminarie
voor economie bij de Rijksuniversiteit te Gent, is geschreven
door diens assistenten M. Anselin, A. Buyst en J. Maton.
Dit rapport bestaat uit drie delen in één band, achtereenvolgens
handelende over: 1) Demografische structuur; II) Econo-
mische bedrijvigheid en infrastructuur (waarbij alle bedrijfs-
takken stuk voor stuk worden beschreven); III) Sociaal-eco-
nomische problematiek van het Oostviaamse arbeidspotentieel
(beroepsstructuur, scholing, arbeidsmobiliteit, werkloosheid).
940
7-11-1959
TABEL 6.
Pro vinôiale rekeningen, inzet-afzettabel
(Groningen, 1953; in mln. gld.) a)
Betaald of te betalen door:
0
5)
>
2
,
.
0 0
o
,
-o
es
.sZ
‘
,
.-;
0
•–
:
.0
‘
•-
.
0
5)
Betaaldoftebetalenaan:
n
o
‘
–
5..
r
0
:-
._
°
.
50
0
0
.
‘0
0
°’
–
C_
•
–
.
0
0
Q
n n
‘–,
0
.0
0
.
‘-<
.
o
‘en
.
0..
–
o
>
v
o
-u
.
a
‘e
0
vl’
O
0
1
,o
O
>E
0.
kB
0
>
0
OZ
M
In
20-
01
04
05
06
07 09
II-
16
17
4
42
O8en
1
03en
ere
5
en
13
41
2-
14 15
10
70
0-30 Landbouw, tuinb., veeteelt en
visserij
………………..
41,4 0,2
12,1
–
0,5
–
0,3
–
–
–
125,0
0,5
180,0
–
–
14,5
67,8
19,9
0,5
282,1
II
Aardewerk, glas, kalk en steen
0,2
12,5
0,4
–
13,1
–
–
0,2
9,8
0,5
–
23,t
3 en 08 Grafische nijv., kunstnijv.
n 14 en papiernijv
……………
0,2
11,7
0,5
0,1
–
– –
0,6
–
6,3
15,8
36,3
–
–
0,5
46,6
52,2
–
135,
0,5 0,5
–
0,1 0,1
0,1
–
0,2
0,1
0,8
4,6 7,0
16,2
–
1,0
–
–
67,6
91,1
IS
Chemische nijverheid ……..
..
1,3
–
3,9
–
–
–
–
0,5
–
0,9
6,6 0,8
–
3,0
30,3
37,2
–
77,5
16
Hout, kurk en stro ………
1,0
0,1
–
1,2
0,2
–
2,0
–
1,5
2,1
8,1
1,5
–
1,4
33,6
3,4
–
48,(
17 en Kleding,
reiniging
en
tex-
5
tiel
………………….
1,0
3,0
—1,0
0,4
5,4-
-3,7111,9
2,5
-123,
)9 en Leder,
wasdoek,
rubber
en
14
Bouwnijverheid
…………..
10
veenderijen
……………
..1,1
0,4 0,4
–3,1
9,3
–12,1
11-13 Metaalnijv., scheepsbouw enz
1,0
1.9
1,1
–
0,8
0,3
0,4
————–
0,3
8,9
–
0,5
4,7
19,9
2,0
–
1,8
101,2
36,0
20,5
181,
6
Gas-,
elektricit.-
en
water-
..
leidingbedr.
……………
0,2
1,2
2,3
–
0,4 0,5
0,2
–
2,4 0,5
0,8
1,7
10,2
1,1
–
13,5
3,5
–
0
,
5
1
28,1
17
Voedings- en genotm.
……
9,8 0,9
——-
–
—-
–
10,0
–
–
0,1
–
–
55,1
2,2
78,1
–
–
40,0
259,9
125,0
–
503,(
10-41 Handel,
mcl.
uitg
..
31,1
3,2
–
85,0
63,8
36,0
39,0
258,1
12
Verkeer,
mcl.
horeca
..
26,5
5,0
–
34,0
62,5
55,0
–
183,(
50-51 Krediet, bank- ere verzeke-
1
34,8
1.2 8,1
2,5
2,5
1,7
1,1
..
0,1
6,4 0,3
15,0
35,0
ringawezen
2,0
6,5
0,6
3,4
2,0
–
24,( 50-62- Overige
bedrijven
en
be-
‘
70
roepen
………………)
41,6
10,0
–
76,0
10,4
5,2
–
143,5
.. ..
90,8
4,9
38,0
15,6 18,3
3,8 5,3
0,5
20,5
1,4
206,4
34,0 22,4
2,3
9,6 473,8
41,8
6,5
278,3
814,0
374,9
128,1
2.117,
3,2
1,2
2,0 2,7
1,6 1,9
6,0 0,9 2,2
5,2
38,7
39,9
4,2
0,5
14,5
124,7
– –
108,0
1,0 1,0
–
234.1
3,0
0,4
1.3
2,2
1,0
0.3
1,1
0,2
3,5
0,5
2,4
1,2
2,8
0,7
2,3
22,9
21,7
–
47,2
2,0
1,0
–
94,1
onsumenten
……………….
124,1
9,6
40,8 39,0
21,1
8,4
34,9
5,7
80,1
3,7
72,5
100,8
62,0
13,5
89,0 705,2
104,5
44,2
–
40,0
10,0
–
903,5
rotaal
bedrijven
……………….
)verheid
…………………….
Dverig Nederland
……………
45,7
5,0
43,8
21,1 16,5 14,9
55,5
3,4
32,1
9,3
121,0
26,2
30,6
2,0
8,8
435,9
60,7
–
336,5
– –
15,0
848,1
Verzekeringsfonden
……………
Suitenland
…………………
8,9
..
1,4
3,2
10,0
17,6
18,0
16,1
1,7
37,7
6,3
54,0 50,0
45,0
0,5 5,0
275,4 6,0
–
5,0
– – –
286,
Balansmutatierekening
……….
..7,0
..
..
1,1
6,5
1,2
1,8
0,7
4,6
0,4
5,3
2,4
8,0
6,0
16,0
4,5
14,0
79,5
–
44,1 128,9
-8,9
-100,5
–
143,1
FOTAAL
……………………
282,71
23,61
35,61
91,81
77,91
48,01123,51
12,81181,41
28,81503,01258,11183,01
24,01143,212.117,41234,71
94,81903,91848,11
286,4143,114.628,
a) Ontleend aan H. Rijken van OIst:
De provincie Groningen en overig Nederland,
Groningen 1958, blz. 22-23.
maatregelen. Om op verantwoorde wijze gemeenschappe
lijke voorstellen te kunnen doen op het gebied van de
regionale economische politiek zullen de drie provinciale
besturen zich een op de feiten gebaseerd inzicht moeten
kunnen verwerven in het
totale
effect, dat de voorgestelde
maâtregelen zullen hebben op de economie van de streek.
Anders gezegd: men moet van te voren – zij het slechts
bij benadering 6) – kunnen aangeven, hoe de ,,stoot”,
op één plaats aan het economische systeem gegeven, door-
werkt tot in alle onderdelen van dat systeem. Buy.: indien
de Overheid telkenjare voor f. 6 miljoen aan openbare
werken uitvoert, wat is dan hiervan het gevolg voor de
consumptie, de besparingen, de investeringen, de werk-
gelegenheid in dc streek, enz.? Zijn deze gevolgen voldoende
te achten? Zo niet, hoe hoog moeten de overheidsinveste-
ringen
dan
zijn? f. 50 miljoen? f. 130 miljoen? Een econo-
metrisch model van de streek is vôor het beantwoorden
van dergelijke vragen een onontbeerlijk hulpmiddel. Het
ermede verworven inzicht stelt de provinciale en met hen
samenwerkende gemeentelijke autoriteiten in staat: 1) zelf
46) Niemand beter dan de econometrist zelf weet, dat de
,,voorspellingen”, op grond van een econometrisch model,
nimmer
,,precies uitkomen”. Aan deze eis behoeft een model
echter niet te voldoen om bruikbaar te zijn. Het is in de
praktijk voldoende gebleken, indien slechts een inzicht wordt
verworven in de
richting,
waarin de economische grootheden
zullen veranderen, en in de
orde van grootte
van die verandering.
de juiste maatregelen te nemen, op de beste wijze gedo
seerd, die binnen hun bereik liggen; 2) bij de Regering
plannen te bepleiten, waarvan zij kunnen aantonen, dat ze
effectief zijn
en
–
een belangrijk punt
–
dat
zij
passen
binnen het kader van een door de Regering zelf aanvaard-
baar geachte
nationale
economische politiek.
Het opstellen van een model geschiedt in twee stadia.
Het eerste, dat dient te geschieden,
is het verzamelen van
een voldoende hoeveelheid statistisch materiaal,
dat wordt
samengevat in de vorm van
regionale rekeningen.
Deze
rekeningen zijn statistische overzichten van de transacties
tussen een aantal sectoren van het economische leven van
de streek, waarin vrijwel al het statistische grondmateriaal
is samengevat en verwerkt.
Het gebrek aan statistisch grondmateriaal betreffende het
Noorden maakt het onmogelijk een stel regionale rekeningen
van Noord-Nederland te vervaardigen. Het enige, waar wij
momenteel over beschikken, is een stel provinciale rekeningen
voor de provincie Groningen voor
1953,
samengesteld aan de
economische faculteit van de Rijksuniversiteit te Groningen
op basis van grotendeels door onszelf verzameld statistisch
grondmateriaal
47).
De daarin opgenomen cijfers zijn eerste
benaderingen, die door verder onderzoek moeten worden ver-
beterd en aangevuld en zouden moeten worden gecompleteerd
met gegevens over Friesland en Drenthe.
“) H. Rijken van Olsi:
De provincie Groningen en overig Nederland,
ver-
schenen in de reeks ,,Scripta Academica Groningana”, Groningen 1958.
H. Rijken van OlsI: ,,Provinciale rekeningen en de ekonomische politiek van
de regionale overheid”.
De Economist,
CVI
(1958), blz.
593-61
5.
7-11-1959
941
867
19.740
4,4
56
1.740 3,2
922
21.480
4,3
38
410
9,4
961
21.890
4,4
—139
—1.420
9,8
822
20.470
4,0
635 14.200
1
4,5
123
3.970
3,1
64
2.300
2,8
822
20.470
4,0
TABEL
7.
Middelen en bestedingen
Groningen en Nederland, 1953 a)
1
Gronin-
1
Gronin-
1
Neder- IgeninpCt.
1
gen b)
1
land van Neder-
(mln. gld.)(mln. gld.)1
land
Toegevoegde waarden van bedrijven
(netto, marktprijzen)
Toegevoegde waarde van Overheid
(netto)
……………………….
Geografisch produkt (netto, markt-
prijzen)
……………………..
Saldo ontvangen inkomens uit buiten-land (voor Groningen: en uit Overig
Nederland)
…………………..
Provinciaal, resp. nationaal inkomen
(netto, marktprijzen)
…………..
Saldo rekening buitenland (voor Gro-
nmgen: en rekening Overig Nederland
en
bijdrage
Rijksoverheid)
………
Totaal der Middelen
…………….
Verbruik door consumenten
……….
Overheidsbestedingen
……………..
Netto-investeringen van
bedrijven
(mcl.
voorraadvorming)
……………..
Totaal der bestedingen
Ontleend aan H.
Rijken
van Olst:
De provincie Groningen en overig
Nederland,
Groningen 1958, blz. 40.
De optellingen kloppen niet altijd precies ten gevolge van afrondingen.
Bron: Statistische en econon,elrjsche onderzoekingen,
2e kwartaal 1956.
Uitgave C.B.S., Utrecht 1956.
De cijfers van de provinciale rekeningen voor Groningen
zijn op hun beurt weer samengevat in een
inzet-afzettabel,
die
op blz. 941 van dit tijdschrift is overgenomen (tabel 6). Deze
tabel geeft een globaal inzicht in hetgeen er in 1953 in de provin-
cie Groningen is omgegaan. Uit de gegevens van de provinciale rekeningen en die van de
door het C.B.S. opgestelde nationale rekeningen voor geheel
Nederland is ook tabel 7, ,,Middelen en bestedingen, Groningen
en Nederland”, afgeleid. Uit de post ,,saldo rekening buiten-
land” van deze tabel blijkt, dat uit de provincie Groningen in
totaal voor f. 139 miljoen (netto) aan middelen naar overig
Nederland, de Rijksoverheid en het buitenland is afgevloeid
48).
Het getal 128,9 op de onderste regel (balansmutatierekening)
van tabel 6 in de kolom ,,consumenten” stelt de besparingen
van de consumenten voor in miljoenen guldens. Deze besparin-gen vormen 15,4 pCt. van het primaire inkomen van de consu-
menten; in Nederland
als ge/zeel
besparen de consumenten
echter gemiddeld slechts 11,1 pCt. van hun primaire inkomen, zodat men mag concluderen, dat de Groningers een spaarzaam
volk zijn. Voor zover hun besparingen van 1953 niet in de
vorm van kapitaalexport naar elders afvloeiden (in totaal
f. 109,4 miljoen), investeerden zij ze liever in objecten, die een
vaste interest dragen – bij voorkeur grond en huizen – dan
in industriële objecten.
Nadat men gedurende een reeks van jaren regionale
rekeningen van het Noorden (Friesland, Groningen en
Drenthe te zamen) zal hebben opgesteld, wordt het mogelijk
de tweede stap te doen: het aan de hand van verantwoorde
schattingen opstellen van het econometrische model van
de streek. Na eén jaar of
vijf
kan men de eerste voorzichtige
poging in die richting wagen – voorzichtig, omdat een
reeksje van slechts vijf stellen regionale rekeningen in wezen
nog te klein is om een voldoende betrouwbare basis te
ohn;dochdze moeilijkheid wordt met de jaren vanzelf
kleiner, mits men maar voortgaat met het telkenjare
opstellen van regionale rekeningen. Zou men enkele jaren
geleden over een econometrisch modôl hebben beschikt, dan
had men van tevoren de gevolgen van de bestedingsbeper-
kingspolitiek ongeveer kunnen voorspellen. Deze politiek
“)
Specificatie: f. 8,9 miljoen kapitaalexport naar overig Nederland, f. 100,5
miljoen kapitaalexport naar het buitenland, en f. 29,7 miljoen overdracht
aan de Rijksoverheid, doordat het bedrag der in Groningen geinde belastingen
en andere baten van de Sector Overheid (omvattende het geheel van de provin-
ciale overheid, de gemeentelijke en waterschapsoverheden en het Groningse
deel van de
–
Rijksoverheid) groter ja dan de in Groningen gedane uitgaven.
Men zou deze overdracht kunnen beschouwen als een tegenprestatie voor
de diensten, die de Rijksoverheid mede ten behoeve van Groningen verricht.
Deze beschouwingswijze Staat los van de vraag, of men vindt, dat deze over-
dracht en de diensten precies tegen elkaar opwegen.
was,
nationaal,
gezien, nodig en juist, omdat de landelijke
arbeidsmarkt – als geheel genomen – overspannen was
en omdat de Nederlandse betalingsbalans een tekort
vertoonde. De Noordelijke arbeidsmarkt was echter niet
overspannen en of de betalingsbalans van het Noorden
t.o.v. het buitenland een tekort vertoonde, staat nog te
bezien. Het is dus geenszins zeker, dat de bestedingsbeper-
kingspolitiek
voor het Noorden
wel zo erg heilzaam is
geweest. Het is vrij waarschijnlijk, dat dit niet het geval is
geweest. Hadden de regionale overheden in die dagen over
een model beschikt, dan ware het denkbaar geweest, dat
zij met voorstellen bij de Regering hadden kunnen komen,
die de landelijke politiek intact hadden gelaten, doch voor
het Noorden beter waren geweest.
Zoals gezegd, vooronderstelt het opstellen van een model
een grote hoeveelheid statistisch materiaal. Het komt ons
voor, dat dit materiaal, voor zover niet reeds voorhanden
(bijv. bij het Centraal Bureau voor de Statistiek), zou moe-
ten worden verzameld door een
Noordelj/k Bureau voor de
Statistiek
(N.B.S.), te financieren door de drie provinciën
en de daarin gelegen kemgemeenten
49).
Dit bureau, dat in
geregeld contact zou dienen te staan met het C.B.S. aan de
ene kant en de drie Economisch-Technologische Instituten
aan de andere kant, kan de provinciale en gemeentelijke
overheden alle statistische voorlichting bieden, die zij
behoeven. Het kan voorts o.a. een taak hebben bij de
analyse van binnen- en buitenlandse inkoop- en verkoop-
markten teneinde de regionale overheden in staat te stellen
goed beslagen ten ijs te komen, als zij ondernemers trachten
te overreden bedrijven in hun gebied te stichten.
Het opstellen van een econometrisch model en het daar-
op baseren van prognoses, ook ten behoeve van de regio-
nale economische politiek, is typisch specialistenwerk. Hier-
voor richte men een klein, met enkele eersterangskrachten
bemand
Noordeluk Planbureau, dan wel een speciale ,,econo-
metrische afdeling” van het voorgestelde N.B.S., op
50
). Dit
bureau of deze afdeling zou regelmatig contact moeten
houden met het Centraal Planbureau te ‘s-Gravenhage en
de studiedienst van De Nederlandsche Bank teneinde bij
het formuleren van de voorstellen voor economisch-
politieke maatregelen voor de nodige coördinatie te kunnen
zorgen met de nationale economische politiek.
Zo is
het
bj/ voorbeeld nodig bij de ontwikkelingspolitiek
inflatie
te
verinjjden,
tenzij een depressieve conjunctuursituatie een
vergroting der nationale bestedingen mogelijk maakt,
zonder dat hiervan een opwaartse druk tegen het prijs-
niveau het gevolg is. Naarmate de initiatieven der regionale
overheden ook op dit punt beter zijn uitgebalanceerd,
maken deze overheden uiteraard een grotere kans de mede-
werking van de Regering te verwerven.
Men kan het Noordelijke Planbureau of de econome-
trische afdeling van het N.B.S. oprichten, zodra het
N.B.S. een jaar of vijf goed heeft gefunctioneerd. Vôôrdien
is er wegens gebrek aan statistisch materiaal geen taak op
dit terrein.
F. J. DE JONG.
Groningen.
H. RIJKEN VAN OLST.
De stad Groningen is een van de weinige gemeenten in
Nederland met meer dan 100.000 inwoners, die geen eigen
statistisch bureau hebben, terwijl een aantal kleinere gemeenten
wèl zulk een bureau heeft. Wij zijn van mening, dat ,,de stad”
er thans geen meer moet oprichten; het is efficiënter mee te
werken aan de oprichting van het genoemde Noordelijke
Bureau voor de Statistiek.
Misschien zou het goed zijn hier in de een of andere vorm
enige wetenschappelijke verbinding te leggen met de Instituten van de faculteit der economische wetenschappen van de Rijks-
universiteit te Groningen.
942
7-11-1959
Elke menselijke nederzetting heeft in beginsel
vier hoofdfuncties: wonen, werken,
verkeer en re-
creatie. Met deze onderscheiding als uitgangspunt
geeft schrijver eerst een algemene behandeling van
in het Noorden gelegen nederzeftingen; daarna
worden ,de zgn.. ontwikkelingskernen . onder de
loep genomen. Het werkkarakter speelt in dç
noordèlijke’ nederzettingen normaliter ‘de hoofd-
rol. ‘De werkkernen kunnen worden onderschei-
den in -agrarische en niet-agrarische. De vèenko-
loniën worden min of meer tot de agrarische
sfeer gerekend. Op deze
laatste kernen, die een
surplus’ aan ongeschoolde arbeidskrachten hebben,
richtte zich na 1945
in belangrijke mate de indus-
trialisatiegolf. In de stedelijke kernen deed zich de
wet van de vertragende voorsprong gevoelen. Zij
missen bovendien
het surplus aan arbeidskrach-
ten en de expansiedrang die industrialisatie-explo-sies te w’eeg kan. brengen. Thans krijgen alle aan-
gewezen ontwikkelingskernen gelijke kansen. Hier-
mede is de basis gelegd
voor een
behoorlijke
har-
inonische ontwikkeling in het Noorden.
Werk- en woonkernen
in het Noorden
Een globale benadering van hun
functie
Mij wagend aan een globale beschouwing over de
nederzettingsvormen in de drie Noordelijke, provinciën,
is het nodig het mij ter behandeling gegeven, onderwerp
,,Werk- en woonkernen in het Noorden” eerst wat nader
te preciseren, te analyseren en te verfijnen. ik wil daartoe
uitgaan van een in planologische kring sinds lang gebruike-
lijke onderscheiding. Elke menselijke nederzetting heeft
in beginsel vier hoofdfuncties: het wonen, het werken,
het verkeer en de recreatie. Daarmee. is nog wel niet
alles’ gezegd, want er zijn ongetwijfeld nog, wel meer
functies te bedenken die een goed functionerende neder-
zetting te vervullen heeft, maar de vier genoemde hoofd-
functies zijn in het totaalbeeld toch dermate over-
heersend, dat men er rustig van uit kan gaan. Het beeld,
op deze wijze verkregen, heeft het grote voordeel, dat het
weinig gecompliceerd wordt en overzichtelijk.
Allereerst moet erop worden gewezen, dat de genoemde
vier hoofdfuncties in elke nederzetting plegên voor te
komen in onderling zeer gevarieerde vormen. De ene
nederzetting is een typisch verkeersknooppunt, de andere
een ind’ustriële werkstad, de derde een echte woonkern,
de vierde ‘een recreatie-oord. Al deze typeringen dragen
echter een volstrekt relatief karakter. De absolute woon-‘
stad bestaat evenmin als de absolute industriekern. In
elke
nederzetting treft men min of meer duidelijke sporen
aan van elk der vier hoofdfuncties en wanneer het om een
typering in bepaalde zin gaat, betekent dit slechts, dat
een bepaalde hoofdfunctie kennelijk overweegt. Het is
alleen een kwestie van accent, van een bepaalde gradatie.
Daar komt nog iets bij. Een menselijke nederzetting heeft
een eigen leven. Zij groeit met de mensen, die haar be-
volken, en zij groeit ook met de tijd mee. Elke kern maakt
een voortdurend ontwikkelingsproces door. Soms vol-
trekt dit zich heel langzaam en nauwelijks merkbaar.
Soms zelfs schijnt het leven helemaal stil te staan. Maar
sôms ook komt èr plotseling vaart in, een geleidelijk toe-
nemende vaart of één of meer plotselinge schokken. Daarbij
is het mogelijk, dat het bestaande accent zich geheel gaat
verleggen; dat een boerendorp zich tot een industriekern
ontwikkelt of tot een recreatie-oord. Ook is het mogelijk,
7-1 1-1959
dat een kern, die haar ontstaan en haar ontwikkeling aan-
vankelijk, geheel te danken had aan haar verkeersligging,
door de vestiging of uitgroei van haar industrie, van een
typisch verkeersknooppunt een echte industriekern wordt
en dat zij, door het steeds onaantrekkelijker worden als
woonstad, op enige afstand typische woonkernen doêt
ontstaan, waar zich vooral forensen gaan vestigen.,
Stedebouwkundig gezien is het nooit een voordeel wan-
neer in grotere steden het accent al te zeer op één bepaalde
hoofdfunctie is komen te liggen. Wanneer buy, een grote
stad al te zeer woon- of industriekern is gebleven. Een
harmonische stedebouwkundige opbouw, .een bloeiend
stedelijk leven, vragen een zekere harmonie tussen de
onderscheiden hoofdfuncties. De troosteloôsheid van
grote industriesteden in vergelijking met harmonisch
6ntwikkelde steden als Amsterdam of, om in Noordelijke
termen te denken, als Groningen,’is een duidelijke onder-
streping van deze stelling. Een van de meest wezenlijke
kenmerken van de grote stad is haar veelzijdigheid. Bij
deze veelzijdigheid telt niet slechts wat er op
dit
moment al-
lemaal omgaat. Daar voegt zich ook nog bij de geschiedenis,
de eeuwenlange ontwikkeling die een dergelijke stad heeft
doorgemaakt. Want het is juist deze ontwikkeling, niet
in de zin van historisch verleden, maar in betekenis van
een voortdurend voortarbeiden aan de eigen voleinding,
die het wezen vn een nederzetting in hoge mate ‘mede
bepâalt. Deze mag dan ook nooit uit het’ oog ‘worden”v’er-
loren, s,’anneer men, met de toekomst voor ogen, zich
met het lot van dergelijke nederzettingen be±ig houdt.
Wat deze historische achtergrond aangaat, stuit men
in vele oudere stedelijke nederzettingen op een verschijnsel,
naar ik meen door Romein de wet der vertragende voor-
sprong genoemd, dat soms een sterke rem kan betekenen
op een snelle en soepele verdere ontwikkeling. Al van
ouds her had men er voorzieningen en een verzorgingspeil,
dat het gemiddelde in een wijde omgeving te boven ging.
Men vond er.
,vele onderwijsinstituten, een schouwburg
en allerlei andere culturele voorzieningen, fabrieken en
verkeersmiddelen, verbindingen, met de buitenwereld,
ziekenhuizen en wat niet al. Nu echter
,
naast hen, soms
943
–
• – —
–
—.—-
—-
—
‘
; ti.
– • – . — -•- –
.
i_
– –
–
– – – —
_.
L – –
d renthe
4M4
Al
im
•
••
.I
1
1 1M1
/zx
,IyItII
r9
1•
d_
•
goede vërbindingen
•
gunstige arbeidsmarkt
e
faciliteiten
woongelegenheid voOr u en uw medewerkers
veel mogelijkheden op gebied van cultuur, recreatie
en ontspanning
een goed klimaat voor industriële vestiging
JFLF
–
11
JLJL
1J
944
•
7-11-1959
gestimuleerd door kunstmatige middelen, soms spontaan,
ander’e kernen tot snelle ontwikkeling kwamen, keriien
die zich inmiddels ook van dit alles voorzagen, maar dan
met de technische middelen en op het peil van vandaag,
steken de voorzieningen van de oudere plaatsen, die veelal
nog net te goed zijn om af te breken, maar die aan de
andere kant toch allerminst meer up to date zijn, daarbij
vaak pijnlijk af.
Deze wet van de vertragende voorsprong blijkt bij de
ontwikkeling van oudere kernen vaak een niet te onder-
schatten handicap. De krachten en financiële middelen,
nodig om de oude structuur volgens moderne begrippen te
herzien, blijken aanzienlijk. Een al van ouds ingewikkelde
en geconsolideerde structuur en culturele eenheid moet
in al haar geledingen worden vernieuwd. Met een voor-
beeld verduidelijkt: het is veel eenvoudiger op een maag-
delijk terrein een met de eisen des tijds corresponderend
geheel nieuw stadspian te verwezenlijken, dan een bestaande
stadskern, hoe’ centraal en uit verkeersoogpunt gunstig
gelegen deze ook moge zijn, aan moderne eisen aan te
passen.
Toch zal men de hiertoe nodige energie moeten op-
brengen en alle middelen daartoe aanwenden. Al direct
hierom, omdat de meeste van die oudere kernen, die in de
loop der tijder tot enige ontwikkeling kwamen, nu eenmaal
deze groei doormaakten, omdat zij op de geografisch
meest gunstige plaatsen gelegen zijn. Zou men onvoldoende
aandacht en zorg besteden aan hun verdere ontwikkeling,
dan zou men op de lange duur met een aantal moeizaam
voortvegeterende, op sterven na dode steden en stadjes
blijven zitten. De kans daartoe is in het Noorden, met zijn
relatief geringe stedevormende krachten, niet te onder-
schatten. Om dit te beseffen behoeft men slechts rond
te zien in een al lange jaren, wat haar bevolking betreft
vrij stationaire provincie als Friesland met, van ouds,
zijn elf steden. Gelukkig zijn nu Harlingen, Leeuwarden
en Sneek, drie van deze steden, als industriekern aange-
wezen, waardoor hun een kans tot verdere expansie ge-
boden wordt. Trouwens ook uit het oogpunt van een
behoorlijke spreiding van kernen over het gehele provin-
ciale gebied is de aanwijzing van Sneek en Harlingen
verheugend. Voor een harmonische gewestelijke ontwikke-
ling is een zorgvuldige spreiding een eerste eis.
In het algemeen valt het toe te juichen, dat op én na
1)
alle
kernen
(dus niet gemeenten) in het Noorden met
een-inwonertal boven de 12.000 zielen als primaire ont-
wikkelingskernen zijn aangewezen. In Frièslarid zijn dit
er vijf (Leeuwarden, Sneek, Harlingen, Heerenveen en
Drachten), in Drenthe vier (Emmen, Asseh, Hoogeveen
en Meppel), in Groningen vijf (Groningen, Veendam,
Delfzijl, Winschoten ën Stadskanaal). Al deze plaatsen
hebben hun aanwijzing tot industriekern uiteraard in de
eerste plaats te danken aan hun duidelijk aanwijsbare
industriële ontwikkeling in de voorafgaande jaren. Zij
vervullen bovendien een naar Noordelijke maatstaven
gemeten belangrijke verzorgende en leiding gevende taak
en het lag dus in de rede, dat zij alle bij de verdere ont-
wikkeling van het Noorden een behoorlijke kans zouden
krijgen.
Nadat hiermee een. groep noordelijke kernen, in hun
1)
Hoogezand-Sappemeer kreeg een aanwijzing als secun-
daire ontwikkelingskern.
hoedanigheid van ontwikkelingskern, is geïntroduceerd,
past hier. eerst een meer algemene behandeling van de
in het Noorden gelegen nederzettingen, bezien uit het
oogpunt van hun hoofdfuncties, voordat de ontwikke-
lingskernen nog wat nader onder de loep worden genomen.
Kernen, die als typische woonkernen zonder meer be-
schouwd kunnen worden, zijn er in het Noorden heel
weinig. Bij wijze van voorbeeld noem ik Haren (Gr.),
dat dit karakter wel het duidelijkst vertoont. Uiteraard
is in vrijwel
elke
kern de woonfunctie zeer belangrijk, maar
men woont er in de eerste plaats omdat men er werkt.
Daarom verdient het aanbeveling in een dergelijk geval
de werkfunctie op de voorgrond te stellen.
Recreatiekernen heeft het Noorden alleen op de Wadden-
eilanden.
Normaliter speelt dus het werkkarakter in de noordelijke
nederzettingen de hoofdrol – een rol overigens, die uiter-
mate geschakeerd is naar de diverse soorten van werk,
welke er worden bedreven, geschakeed ook naar de
belangrijkheid van de woonfunctie daarnaast – terwijl
voorts in verschillende gevallen de verkeersligging aan
de in de loop der jaren doorgemaakte ontwikkeling duide-
lijk een zeer bepaalde richting heeft gegeven.
Wat de werkkernen van het Noorden betreft, is in de
eerste plaats een onderscheiding wenselijk tussen agra-
rische en niet-agrarische kernen. Op het punt van land-
bouw en veeteelt is het Noorden altijd een belangrijk ge-
bied geweest, waar de welvaart in de eerste plaats bepaald
werd door de vraag of het de
boer
goed ging. Het land-
bouwbestel en zijn produkten bepaalden er in hoge mate
de aard van handel en dienstverlening. Het overgrote
deel van de nederzettingen in het Noorden bestaat dan
ook uit agrarische kernen. Op hun structuur kan ik hier
niet diep ingaan. Ik wil er slechts van vermelden, dat zij
de laatste halve eeuw als gevolg van de steeds verdergaande
specialisatie, op het punt der arbeidsverdeling steeds meer
verburgerlijkt zijn. Deze specialisatie der arbeidsverdeling
heeft tevens geleid tot een tamelijk ernstig probleem, dat
ook in het Noorden om een oplossing vraagt, dat van de
te kleine kernen, die niet langer levensvatbaar zijn omdat
voor hen de mogelijkheden om tot een voldoende ge-
specialiseerde arbeidsverdeling te komen, te gering zijn.
Min of meer tot de agrarische sfeer – al zou men hier
eveneens aan mijnbouw kunnen denken – worden ook
de veenkoloniën gerekend, omdat deze dorpen, nadat
de eigenlijke vervening is beëindigd, zeker aanvankelijk,
hun voornaamste middel van bestaan in de landbouw
vinden. Daarnaast bleken er in deze dorpen vaak aan-
knopingspunten voor een incidentele industrialisatie te
liggen: een turfstrooiselfabriek of een fabriek van actieve
kool of meer in de landbouwsfeer: een strokarton- of
aardappelmeelfabriek, of – in de nabijheid van turf als
brandstof – een glasfabriek, een assortiment later veelal
uitgebreid met allerlei andere industrieën – men denke
bijv. aan de Groninger werven voor coasters – waardoor
verschillende Groniner veenkoloniën zich uiteindelijk
tot echte industriekernen hebben ontwikkeld. De indus-
trialisatie vloeit hier hoofdzakelijk voort uit het bevolkings-
surplus, dat zonder middelen van bestaan raakt, wanneer
de vervening in afzetmoeiijkheden komt te verkeren of
afloopt, waarop dan de streek op landbouw gaat over-
schakelen. De landbouw immers is aanzienlijk minder
arbeidsintensief dan de veenderj.
Het is dit bevolkingssurplus in alle veenkoloniale ge-
7-11-1959
945
946
7-11-1959
Probleemgebieden,_industrialisatiekernen
en aanvullende kernen in
Nederland
bieden van het Noorden
2
), dat tot de befaamde, daar vrijwel
continu bestaande structurele werkloosheid heeft geleid.
Zij betreft grote groepén vrijwel ongeschoolde arbeiders,
die in de landbouw geen emplooi meer kunnen vinden,
terwijl er onvoldoende industrie in de buurt is om hen op te
vangen. Het werkloosheidsprdbleem heeft nI. mede dâr-
door zulke ernstige vormen aangenomen en sleept zich
zo langdurig voort, doordat vooral de oudere generatie
van deze veenkoloniale arbeidersbevolking maar weinig
mobiel blijkt te zijn en zeer verknocht aan haar woon-
plaatsen. Daar komt dan nog bij, dat ook hier de bevolking
door een ruim geboorte-overschot snel toeneemt, terwijl
als gevolg van mechanisatie bovendien zowel landbouw
als veenderij voortdurend mensen blijven afstoten. –
Deze (oud-)veenkoloniale streken vormen al sinds jaren
de echte probleemgebieden van het Noorden. Het is
in het bijzonder hier, dat zich sinds 1945 de industrialisatie
op enkele kernpunten heeft samengetrokken. Dit vloeide
vooral hier uit voort, dat de industrie, bij full employment
elders, hier nog een ruim, zij het ongeschoold, arbeids-
potentieel vond. In dit verband denke men bijv. aan de
vestigingen van Philips in het Noorden. Als typische in-
dustriekernenin deze veenkoloniale trant noem ik Drach-
ten, Veendam, Hoogeveen, Heerenveen, Stadskanaal en
in zekere zin ook Emmen, hoewel het thans snel groeiende
dorp Emmen zelf geen veenkolonie is, maar een oeroude
agrarische nederzetting op de Hondsrug. Binnen de ge-
meente Emmen met haar 24 dorpen is de kern Enimen
echter het voornaamste concentratiepunt geworden voor
de industrie, naast enkele nevenkernen van zuiver veen-
koloniale oorsprong als Nieuw-Amsterdam, Klazienaveen
en Emmercompascuum.
Een bijzondere vermelding verdient .de kern Schoone-
beek, de oliewinplaats van het Noorden. Hoewel het
dorp in belangrijke mate zijn agrarisch karakter heeft
behouden, heeft de olie aan allen, die er direct of indirect
bij betrokken zijn – en dat zijn er velen – een hogere
welstand gebracht. In het algemeen kan dan ook worden
vastgesteld, dat het welvaartspeil in deze aanvankelijk
zeer arme uithoek van Drenthe aanmerkelijk is gestegen.
Heeft na 1945 dè nieuwe industrialisatiegolf zich in
het Noorden dus in belangrijke mate gericht op de veen-
koloniale kernen en gebieden – mede ook dank zij de
aan de probleemgebieden verleende rijkssteun – daar-
naast had zij tevens haar weerslag in de werkkernen van
meer stedelijke aard en in zekere zin ook in bepaalde,
wat grotere en redelijk gunstig gelegen agrarische kernen.
De genoemde stedelijke kernen hadden hun ontstaan en
ontwikkeling in hoofdzaak te danken aan een viertal
dikwijls gecombineerd voorkomende factoren. Zij zijn:
verzorgingscentra voor de streek (mârkt, handel, onder
–
wijs), verkeersknooppunten (wegen, waterwegen en spoor
–
wegen; havenfunctie), bestuurscentra (zetel van het pro-
vinciaal bestuur en van gedeconcentreerde ambtelijke
instanties van het landsbestuur), militaire steunpunten
(oude vesting, garnizoen).
Wat deze stedelijke ontwikkelingskernen betreft gaat het
hierom Groningen, Leeuwarden en Assen (verzorgende kern,
verkeersknooppunt, bestuurscentrum en voor Assen boven-
dien nog een groot garnizoen), Winschoten, Sneek, Meppel
(verzorgende kern en verkeersknooppunt) en de beide
zeehavens Delfzijl en Harlingen. Op al deze plaatsen is,
2)
Ook de Friese ,,Wouden” reken ik hiertoe, hoewel hier
ontginning en vervening op een andere
wijze
geschiedden dan
in de Groningse en Drentse veenkoloniën.
gezien in vergelijking met de veenkoloniale ontwikkelings-
kernen, in het bijzonder die onder hen, wier ontwikkeling
hoofdzakelijk van na. 1945 dateert, de eerder genoemde
wet der vertragende voorsprong in meerdere of mindere
mate van toepassing. Zij missen bovendien – harmonisch
ontwikkelde nederzettingen als zij zijn – het grote surplus
aan direct beschikbare, zij het ongeschoolde arbeids-
krachten, dat de veenkoloniale kernen zo aantrekkelijk
maakt voor bepaalde industriële bedrijven. Ze missen
ten slotte, omdat in het algemeen de industrialisatiebewe-
ging het Noorden als geheel minder sterk heeft aangeraakt
dan de andere delen van ons land, die onweerstaanbare
expansiedrang, die in het Westen én Zuiden ook in de
oudere steden als het ware industrialisatie-explosies heeft
teweeg gebracht.
I
»
D.it alles leidde in de Noordelijke steden tot een ontwik-
kelingssituatie, die is achtergebleven bij de gemiddelde bevol-
kingsgroei van ons land. Het bevolkingsoverschot, dat het
mechaniserende en zich stabiliserende platteland bij voort-
during afstoot, ging er grotendeels aan voorbij,soms direct,
vaker nog, zoals uit bevolkingsonderzoekingen in Gro-
ningen en Leeuwarden is gebleken, na de naburige stad
als springplank voor een verdere sprong te hebben ge-
bruikt. En het ergste van dit verschijnsel is, dat daarmee
het meest produktieve deel van de eigen arbeidende be-
volking, de mannen en vrouwen tussen 18 en 40 jaar, in
hoge mate de neiging vertoont aan deze plaatsen de rug
toe te keren en naar het Westen te migreren.
Het is overigens noodzakelijk er in dit verband nog
eens met nadruk op te wijzen, hoe niettegenstaande dit
alles, de
hiërarchische
betekenis – dat wil zeggen gezag
en invloed, vooraanstaande plaats en leidende rol – van
de oudere stedelijke kernen in het Noorden overheersend
is gebleven. Deze betekenis wordt grotendeels bepaald
door de historische plaats, die zij in streek of gewest
innemen en door de omvang, waartoe hun eeuwen-
lange ontwikkeling hen heeft doen uitgroeien. Zo is
Groningen onbetwist de hoofdstad van het Noorden, terwijl
Leeuwarden en Assen, als bestuurscentra, hun invloed doen
gelden over de hele provincie, wier hoofdstad zij zijn.
Groningen, om van deze stad uit te gaan, kan. tot de
meest harmonisch ontwikkelde steden van ons land worden
gerekend. Dat een dergelijke stad niettemin en terecht
als ontwikkelingskern is aangewezen, doet daaraan niets
af. Het geschiedde, zoals trouwens ook geldt voor
Leeuwarden, Assen, Meppel en Sneek, omdat het onmo-
gelijk en ongerijmd geweest zou zijn deze historisch gezien
cultureel en economisch belangrijkste steden buiten spel te
zetten, door hen ten opzichte van allerlei nieuwe kernen
in een discriminerende positie te plaatsen. Dat zij, kennelijk
na moeizaam overwonnen aarzeling, de status van ont-
wikkelingskern kregen, is dus
niet
het gevolg van hun zo
zwakke positie, noch van hun nijpend werkloosheids-
vraagstuk, want, zoals gezegd, het gaat hier om harmo-
nisch ontwikkelde, in zekere zin zelfs bloeiende steden
met een goed functionerend bedrijfsleven. Dat zij tot
industriekern werden verklaard en
moesten
worden ver-
klaard, vloeit slechts voort uit
•
de
onder-industrialisa iie
I:an het hele Noorden
ten opzichte van de industrialisatie van
overig Nederland, een omstandigheid welke geleid heeft
tot het in abnormale
hoeveelheid wegzuigen van de meest
produktieve leeftijdsklassen van arbeiders, een verschijnsel,
dat met het oog op de meest gewenste nationale bevolkings-
spreiding onduldbaar is.
Vandaar, dat thans met zoveel klem uit heel het Noorden
7-11-1959
.
947
CHEMISCHE FABRIEK GEMBO n.v.
WINSCHOTEN
AMSTERDAM
–
P. van Dijkstraat 9
Van Hallstraat 146-148
tel. 05970-2233.
.
tel. 020-80881
afdeling CHEMISCHE PRODUCTEN
–
fabrieken te WINSCHOTEN en NIEUWENDAM
NATRONWATERGLAS
KIEZELZUURGEL
AMYLALCOHOL
KALIWATERGLAS
KRISTALSODA
(ook voor melkonderzoek)
NATRIUMMETASILICAAT
BORAX:
ISOVALERIAANZUUR
,,Tasil” 5 aq en 9 aq
gries, kristallen, poeder
AMYLVALERIANAAT
Alleenverkoop van: BOORZUUR. “Twenty Mule Team Brand”
VERKOOP: Chemische Fabriek GEMBO n.v., Winschoten
–
afdeling DRUKINKTEN
-_
fabrieken te WINSCHOTEN en AMSTERDAM
Alle soorten drukinkten, merken: HELT OS en G RA F1 CO LOR
VERKOOP: Chemische Fabriek GEMBO n.v., Winschoten
afdeling LAKKEN
–
fâbriek te WINSCHOTEN
SUPER VALSPAR EXTRA
voor amateur en specialist, in blank en in fraaie
NITRO VALSPAR
kleuren, snelle droging, grote duurzaamheid.
nitrocelluloselakken.
SUPER VALSPAR DECORUM
‘ VALENITE de synthetische lak bij uitnemendheid;
de ideale huisschilderverf.
één kwaliteit voor spuit en kwast.
BRONZE BOTTOM PAINT
MOFFELLAKKEN
onderwaterverf voor houten schepen.
VERKOOP: Chemische Fabriek GEMBO n.v., Winschoten en Amsterdam
wordt aangedrongen op maatregelen, die de infrastruc-
tuur van de ontwikkelingskernen zullen kunnen verbeteren.
En dan gaat het daarbij niet alleen om betere wegen en
andere verbindingen, maar vooral ook om verbeteringen
van sociale en culturele aard, die er geleidelijk aan toe
zullen leiden, dat de weleens wat duffe kleinsteedse sfeer
wordt weggevaagd. Dat nieuwe impulsen op relatief korte
termijn tot zichtbare resultaten kunnen leiden, ook in
van ouds• bestaande stedelijke kernen, daarvan is Assen
het beste voorbeeld. Deze stad wordt in het Noorden
het minst geteisterd door een vertrekoverschot. Zoals
uit de hierboven gegeven opsommende beschrijving blijkt,
snijdt het mes in Assen van vier kdnten: het heeft een
verzorgende functie voor een
wijde
omgeving en is eenbe-
langrijk verkeersknooppunt zoals ook de andere stedelijke
kernen. Maar het heeft bovendien een groot gârnizoen
en als bestuurscentrum heeft het zich na 1945 sterk ontwik-
keld.
Met name deze groei van na 1945, in de eerste plaats
veroorzaakt door de sterk verzwaarde bestuurlijke en
militaire functie van deze relatief kleine stad, heeft er de
zaak in al zijn facetten wakker geschud. Duidelijk komt
dit naar voren uit de verhoudingsgewijs voorspoedige
industriële groei, welke deze plaats, waar voordien de
industrie nauwelijks van betekenis was, de laatste jaren
heeft doorgemaakt. Er heeft zich door dit alles een uit-
gesproken trek op Assen gericht. Hoewel ook Groningen
en Leeuwarden uiteraard een uitgroei van het bestuutlijk
apparaat te zien hebben gegeven, heeft dit in deze zoveel
grotere kernen niet die duidelijk zichtbare weerslag gehad,
als in Assen te constateren valt. Verhoudingsgewijs was
de stimulerende kracht ervan hier immers veel geringer.
948
Sneek, Meppel, Winschoten, Harlingen en Delfzijl moesten
deze impuls geheel missen. Delfzijl met zijn nieuwe soda-
project is overigens een zaak op zichzelf. Voor de andere
genoemde plaatsen gold, dat zij al sinds jaren in hun
ontwikkeling belemmerd waren, doordat de trek van de
industrialisatie – in het Noorden in het algemeen toch
maar zwak aanwezig – kunstmatig door overheidsmaat-
regelen en min of meer automatisch door het daar be-
staande arbeiderssurplus, geleid werd in de richting der
veenkoloniale ontwikkel ingskernen.
t
• Aan de discriminerende en belemmerende werking der
overheidsmaatregelen is thans door de aanwijzing ‘yan
alle hier genoemde stedelijke kernen boven de 12:000
zielen een eind gekomen. Aan al deze kernen worden nu
gelijke ontwikkelingskansen geboden. Men zal zich daarbij
uiteraard béwust moeten zijn van de vertragende factoren
als de eerder genoemde wet der vertragende voorsprong,
als te nauwe gemeentegrenzen, de moeizame gang van
zaken bij stadssaneringen – waarvoor nog altijd geen
béhoorlijke financiële regeling bestaat -, de besluiteloos-
heid in hogere regionen inzake de aanleg van wegen en
kanalen, een besluiteloosheid, die op de ontwikkeling
van bepaalde kernen soms uiterst belemmerend kan werken.
Men zal dus m.a.w. zijn verwachtingen niet âl te hoog
moeten spannen, noch âl te snel grote resultaten mogen.
verwachten. Maar in ieder geval is thans de basis gelegd
voor een behoorlijke harmonische ontwikkeling van hët
Noorden. Niet slechts in zuiver economische zin, maar ook
op sociaal en cultureel gebied. Dat dit geschied is, lijkt mij
niet alleen voor de erbij betrokken kernen, maar voor heel
het Noorden van eminent belang.
Meppel.
Prof. Mr. A. KLEIJN.
7-11-1959
Aan het vraagstuk der onderwijsmogelijkheden
en -wenseljkheden in verband met de beoogde
industriële ontwikkeling van het Noorden zijn een
kwantitatief en een kwalitatief, een materieel en
een geestelijk aspect te onderscheiden. Aan de
hand van dit onderscheid geeft schrijver o.a. een
schets van datgene wat zou moeten worden on-
derzocht en welke gegevens nodig zouden moeten
zijn voor een grondige en verantwoorde behan-
deling van dit vraagstuk. Deze gehele problema-
tiek zal moeten worden bestudeerd op wetenschap-
pelijk niveau; zoveel mogelijk van te voren, maar vooral ook wanneer het gehele ontwikkelingspro-
ces in versterkte mate op gang gekomen zal zijn.
Daarvoor zal het, aldus schrijver, noodzakelijk zijn
het Hoger Onderwijs, met name de Rijksuniversi-
teit te Groningen, veel beter te outilleren dan
thans het geval is t.a.v. de studie- en research-
mogelijkheden in de pedagogiek en met name de.
sociale pedagogiek. Eerst als dat geschied zal zijn,
zal het mogelijk zijn over de vragen betreffende
onderwijswenseljkheden en -mogelijkheden in ver-
band met de industrialisatie verantwoorde advie-
zen te geven.
Het onderwijs.
Ïn het Noorden
Toen ik trachtte te voldoen aan het verzoek van de
redactie te schrijven—in kort bestek – over ,,de onderwijs-
mogelijkheden en -wenseljkheden in het Noorden, zulks
tegen de achtergrond van de beoogde industriële ontwikke-
ling in dit gebied”, leek het mij in de eerste plaats nood-
zakelijk het opgegeven onderwerp naar de inhoud te concre-
tiseren. Daarbij .bleek al spoedig dat het onvermijdelijk
zou zijn de behandeling ervan radicaal in te perken. Het is
nl. onmogelijk in de beschikbare ruimte meer te doen dan
een schets te geven van wat er zou moeten gebeuren, wan-
neer men werkelijk de door de redactie gestelde vraag
grondig en op verantwoorde wijze zou willen beantwoorden.
Het volgende moge deze uitspraak toelichten en rëcht-
vaardigen. Men kan hi. Vrij gemakkeljk aan het gestelde
probleem een kwantitatief en een kwalitatief aspect onder-
scheiden, al wil dit natuurlijk niet zeggen dat het een Jos
van het ander zou staan. Beide, het kwantitatieve en het
kwalitative aspect, kunnen dan betrokken worden zowel
op ‘de mogelijkheden als op de wenselijkheden, waardoor
als vanzelf een vierdeling ontstaat, die het stramien kan
vormen voor een daarop geweven concretiserende beschou-
wing. Voegt men nog een derde – eveneens voor de hand
liggende – onderscheiding daaraan toe, til. die tussen het
materiële en geestelijke aspect van het onderwijs, dan ont-
staat een verdeling in acht rubrieken, elk daarvan enerzijds
gekenmerkt door een eigen problematiek, anderzijds alle
nauw met elkaar verbonden en elkander wederzijds beïn-
vloedend. Aldus:
1 kwantitatieve
materiële mogelijkheden
2 kwalitatieve
materiële mogelijkheden
3 kwantitatieve
materiële
wenseljkheden
4 kwalitatieve
matèriële wenselijkheden
5
kwantitatieve
geestelijke
mogelijkheden
6 kwalitatieve
geestelijke
mogelijkheden
7 kwantitatieve
geestelijke
wenselijkheden
8 kwalitatieve
geestelijke
wenseljkheden.
Het zal zonder meer duidelijk zijn dat het onmogelijk is
deze 8 gebieden hier aan een uitvoerig onderzoek te onder-. /
werpen en hun onderlinge verhoudingen, ook wat rangorde
betreft, in extenso te beschouwen: We zullen ons daii ook
moeten beperken tot het maken van enkele algemene
opmerkingen. Bovendien was het niet mogelijk in de
– betrekkelijk korte beschikbare tijd al het in principe
beschikbare feitenmateriaal te verzamelen, terwijl ook
publikatie daarvan te veel ruimte zou vragen.
Op vele
punten wordt onze bijdrage dus niet meer dan een schets van
datgene wat voor een grondige bespreking eigenljjk aan
gegevens nodig zou zijn. Een werkprogramma dus voor een
nader onderzoek.
Ik hoop dat men het .volgerde aldus zal
willen lezen.
1 en 2. Kwantitatieve en kwalitatieve materiële mogelijkheden.
Hier gaat het dus om de s’choolgebouwen, inclusief de
gymnastiekzalen en de speelplaatsen, de leermiddelen en
dergelijke. Hun aantal en hun hoedanigheid. Ook de
gemiddelde klassegrootte. In hoeverre het Noorden hier
wat betreft de huidige situatie in een gunstige of ongunstige
positie zou verkeren, is mij niet bekend, maar hierover zijn
natuurlijk op zeer eenvoudige wijze gegevens te verkrijgen.
Het lijkt mij gerechtvaardigd tot dit hoofdstuk ook te
rekenen een beschouwing over de afstand die de leerlingen
moéten afleggen om een bepaalde school te bereiken,
alsmede over de verbindingsmiddelen en verbindings-
faciliteiten, zoals vergoeding van reiskosten en gelegenheid
tot overblijven. Hoewel de hier genoemde problematiek
op zichzelf voldoende belangrijk is om op dit terrein een
onderzoek in te stellen, c.q. de beschikbare gegevens te
publiceren, krijgt zij een apart reliëf in verband met de
punten
3 en 4. De kwantitatieve en kwalitatieve materiële wense-
ljkheden
Wanneer in verband met de beoogde (verdere) industriële
ontwikkeling van het Noorden er meer en ander onderwijs
moet komen en dus ook meer en andere schoolgebouwen,
leermiddelen, enz., dan is het zeer belangrijk te weten hoe
de huidige situatie is, en tevens of deze normaal is, d.w.z.
overeenstemt met de toestanden in andere delen van het
land, dan wel daarvan in positieve of negatieve zin afwijkt.
7-11-1959
–
.949
Zij trofren hier aan:
• een ruime en rustige werkomgeving
te; 0 5990-2535/3353
• werkzame en toegewijde arbeidskrachten,
zowel geschoold als ongeschoold.
• vlotte en zakelijke medewerking van de plaatselijke overheid
.
• financiële tegemoetkomingen in de bouwkosten en bij de aankoop
van industrieterrein
• een zeehaven voor hun export
Hierdoor zijn zij in staat om hun producten
tegèn de laagste kosten te produceren
950
7-11-1959
Men kan op grond van de ontworpen plannen dan nagaan
welke âanvullingen in kwantitatief en kwalitatief opzicht
noodzakelijk zullen zijn en of de basis waarvan men uit
moet gâan meer of minder gunstig is, c.q. welke inspannin-
gen men zich zal moeten getroosten om dgewenste situatie
te bereiken. Bij het ‘- planôlogisch – industrieel (maar
ook sociaal en geestelijk) tot ontwikkeling brengen van het
Noorden zal het geheel van kwantitatieve en kwalitatieve
materiële mogelijkheden en wenselijkheden (punten 1, 2,
3 en 4)’ nauwkeurig moeten worden nagegaan en vastge-
steld: een grondige beschouwing van het materieel aspect
van het onderwijs is beslist onmisbaar
1).
Daarnaast zal
het geestelijk aspect aandacht vragen èn wel in de eerste
plaats datgene wat we noémden onder de punten
5 en
6. De kwantitatieve en
kwalitatieve geestelijke moge-
lijkheden.
a. Hier komt in de allereerste plaats de vraag naar
voren over hoeveel leerlingen we beschikken bij het lager
onderwijs en de verschillende vormen van voortgezet en
hoger onderwijs; en vervolgens op hoeveel leerlingen we
in de toekomst mogen rekenen. Dit laatste in verband met
de natuurlijke bevolkingsaanwas, een toe- of afnemende
import uit andere gebieden (buy, het Westen), maar ook in
verband met een eventuele réserve aan leerlingen, die qua
capaciteiten – en dat zijn niet alleen intellectuele capaci-
teiten -, de een of andere vorm van voortgezet onderwijs
zoûden kunnen volgen, maar daar nu, om welke redenen
of dpor welke oorzaken dan ook, (nog) geen gebruik van
maken. M.a.w.: hoe is de kwantitatieve omvang en
spreiding van de kwalitatieve mogelijkheden, voor zover
deze het ,,leerlingenmateriaal” betreffen. Ook het eventueel
ontbreken van de genoemde reserve zal onder het oog gezien
moeten worden.
Men kan hier in verband met de beoogde industrialisatie
vanuit twee uitgangspunteii redeneren, nl. vanuit de beoog-
de industrialisatie en dan vragen naar het onderwijs dat
en de leerlingen die daarvoor noodzakelijk zullen zijn.
Dan, betreden we het terrein van de wenselijkheden. Maar
men kan ook uitga.an
van de mogelijkheden van het’ leer-
lingenmateriaal en van daaruit komen tot een planning
op industrieel gebied. Het lijkt me dat het een het ander niet
uitsluit, al leiden de verschillende
wijzen
van opzet wel’
tot verschillende consequenties. Zo zal buy. bij het ont-
breken van voldoende capabele leerlingen voor een bepaal-
de industriële planning de mogelijkheid van import onder
ogen moeten worden gezien. Gegevens hieromtrent zijn
te vinden in de twee publikaties van het ,,Demologisch
Instituut”, verschenen onder de titel ,,Begaafdheidsonder-
zoek en intelligentiespreiding”, deel T ,,Methoden en uit-
komsten van het medisch en psychologisch onderzoek bij
de keuring voor de militaire dienstplicht” en deel II ,,In-
telligentie en arbeidspotentiëel”
2).
Verder moge verwezen
worden naar de verschillende publikaties van het Centraal
Bureau voor de Statistiek, in het bijzonder ,,Het voort-
gezet onderwijs region’aal bezien, 1951 en
1953″
). Binnen-
J)
Voor een nadere beschouwing over de verhouding van de
industriële, sociale en geestelijke cultuursector en het begrip
cultuur in het algemeen zie mijn studie: ,,Grondslagen en grond-
begrippen van vernieuwing in het onderwijs”, serie Moderne
Onderwijssystemen, J. B. Wolters, Groningen
1959,
blz.
76
e.v.,
benevens mijn
bijdrage
in ,,Opvoeding tot deelneming aan de
cultuur”, J. B. Wo!ters, Groningen
1957,
onder de titel: De
sociaal-pedagogische taak van het clubhuiswerk.
W. de Haan N.V., Utrecht
1951
en
1957.
W. de Haan N.V., Utrecht
1951
en
1953.
kort verschijnt hiervan een tot
1959
bijgewerkte uitgave.
Helaas maakt de beschikbare plaatsruimte het onmoge-
lijk hier nadere gegevens te vermelden. In een uitvoerige
bespreking zullen zij echter eén zeer belangrijke plaats
moeten innemen. Twee facetten zullen daarbij mi. vooral
van belang zijn: le. hoe verhouden zich de absolute en
relatieve aafitallen (de aantallen per 1.000 uit de betref
–
fende leeftijdsgroep) leerlingen die de verschillende scholen
vöor voortgezet onderwijs bezoeken, tot die in de andere
provincies, speciaal tot die in het Westen, en tot het lands-
gemiddelde; .2e. hoe verloopt de ontwikkelingstendens die
in de genoemde publikaties van het C.B.S. van 1951, 1953
en
1958/’59
tot uiting komt, speciaal wat betreft de ver
–
houding van dit verloop in het Noorden tot de overige
delen van het land?
b. De tweede vraag is die naar het aantal scholen voor
de verschillende takken van onderwijs, een vraag vel te
onderscheiden van die naar de aanwezige schoolgebouwen,
maar toch niet geheel los daarvan staande. In het algemeen
mag men aannemen dat er een grote mate van congruentie
besiaat tussen het aantal en de aard van de verschillende
onderwijstypen en het aantal en de aard der daarvoor
benodigde schoolgebouwen. Het kan echter ook zijn dat er
wel bepaalde typen vân
onderwijs
aanwezig zijn, maar dat
geschikte schoolgebouwen niet of onvoldoende aanwezig
zijn, zodat van onvoldoende of zeer gebrekkige huisvesting
en outillage gesproken moet worden. Deze situatie zou
ons naar het onder punt 1 behorende terug voeren. Maar
nu de omgekeerde mogelijkheid. Wel voldoende en .ge-
schikte schoolgebouwen, maar niet het daarbij behorende
type van onderwijs. Tot voor kort zou deze vraag nauwe-
lijks au sérieux genomen behoeven te worden, maar dat
is thans niet meer het geval. Volgens de nieuwe maatstaven,
die in het wetsontwerp tot regeling van het voortgezet
onderwijs, de zgn. ,,mammoethwet”, zullen gelden met
betrekking tot instandhouding van bestaande en het op-
richten van nieuwe scholen, zouden in het Noorden tal van
schooltypen verdwijnen, waarvoor thans wel de passende
schoolgebouwen en de benodigde apparatuur aanwezig zijn.
Dit zou wel çen gehéel nieuwe en tot nu toe geheel
‘onbekende situatie scheppen, die voor ,,de beoogde
industriële ontwikkeling in het Noorden” wel zeer averechts
zou werken. Terecht hebben dan ook naar mijn mening
de Gedeputeerde Staten van Groningen, Friesland en
Drenthe gezamenlijk in een schrijven van
l
september
1959 aan de Twêede Kamer der Staten-Generaal hun
bezwaren tegen deze geprojecteerde ,,ontwikkeling” met
klem naar voren gebracht. Uit hun schrijven blijkt o.a.
het volgende:
,,Toepassing van de normen, neergelegd in art. 101 van het
ontwerp, zou medebrengen dat van de
7
in de drie noordelijke
provincies bestaande gymnasia
3
zouden moeten worden opge-
heven of aanspraak op bekostiging zouden verliezen. Van de
14 gymnasiale afdelingen van lycea zouden er 12 (indien een
pas opgericht lyceum wordt meegeteld:
13)
in een soortgelijke
positie komen te verkeren; .van de hogere burgerscholen zou
zulks met 2 het geval zijn; van de 10 middelbare scholen voor
meisjes zouden er
6
(indien 2 pas opgerichte scholen worden
meegeteld: 8) tot opheffing gedoemd zijn. Van de scholen voor
uitgebreid lager Onderwijs zoûden vele worden opgeheven of
hun subsidie-aanspraken verliezen. Slechts van de h.b.s.-afde-
lingen van de bestaande lycea zou geen enkele behoeven te ver-
dwijnen, indien men
3
pas opgerichte scholen buiten beschouwing
laat”.
Wat daarop volgt is van bijzonder belang voor bij de
hier aan de orde zijnde aspecten va,n ons onderwerp, ni:
,,de kwantitatieve en kwalitatieve geestelijke mogelijk
7-11-1959
,
951
heden.” Gedeputeerde Staten van Groningen, Friesland
en Drenthe zeggen:
,,Ziet men naar de in het aanhangig ontwerp vervatte mogelijk-
heden tot oprichting van nieuwe scholen dan blijkt het volgende:
Zouden de bestaande scholen voor voorbereidend hoger en
middelbaar onderwijs thans nog moeten worden opgericht, dan
zouden op grond van artikel 63 van het wetsontwerp op plaatsing
op het scholenplan bedoeld in artikel
59,
slechts recht kunnen doen gelden:
van de 7 gymnasia 2; van de 14 gymnasiale afdelingen van lycea: geen;
van de 20 hogere burgerscholen: 15 (indien men 3 pas opge-
richte scholen buiten beschouwing laat);
van de 14 h.b.s.-afdelingen van lycea:’ 12;
van de 10 middelbare scholen voor meisjes: 2.
Het mag niet zo zijn – en kan ook niet de bedoeling van de
wet zijn – dat de met het ontwerp beoogde herziening van ons
stelsel van voortgezet onderwijs voor de dunner bevolkte ge-
bieden van ons land een sterke achteruitgang van de opleidings-
mogelijkheden zou betekenen.
Voor deze gebieden geldt toch reeds, dat voor de bevolking
de gelegenheid om de kinderen onderwijs van middelbaar niveau
te doen volgen, veel geringer is. Dit is mede de reden, dat juist
in het noorden van het land het uitgebreid lager onderwijs en
relatief hoog aantal leerlingen trekt en sociaal zulk een belang-
rijke rol speelt. –
Er is een tendens, dat de hier bedoelde achterstand op onder-
wijsgebied wordt ingehaald; deze ontwikkeling zou door de
wet abrupt worden afgebroken.
Gelden de hiervoor aangevoerde, van andere zijde veelal ook
reeds te berde gebrachte bezwaren algemeen, voor de drie
noordelijke provincies komt hierbij, dat een ontwikkeling, als
in het ontwerp besloten ligt, een averechtse en funeste uitwerking
zou hebben op alle pogingen, die mede van de kant van de
regering worden gedaan om de positie van deze gewesten te
versterken. Dat de opleidingsmogelijkheden voor de jeugd
daarbij èen factor van groot belang vormen, is zonder ineer
duidelijk. De wet op het voortgezet onderwijs, in ongewijzigde
vorm aangenomen, zou een volledige doorkruising betekenen
van het beleid op dit stuk”.
c. Als derde punt moeten hier genoemd worden de
beschikbare leerkrachten, zowel kwantitatief als kwalita-
tef beschouwd, wat dus wil zeggen: hun aantal in verband
met de genoten vooropleiding en de vèrworven bevoegd-
heden. In hoeverre kunnen de drie Noordelijke provincies
qua ,,mensenmateriaal” voldoen aan de huidige behoefte
aan leerkrachten bij de verschillende takken van onderwijs
en in hoeverre is er voor de toekomst, speciaal in verband
met de ,,beoogde industriële ontwikkeling”, een potentiële
reserve aanwezig, of moet men import trachten te bevorde-
ren.
Bij het berekenen van de mogelijke potentiële reserve aan
,,leerkrachten” moet natuurlijk wel bedacht worden dat
men hier niet kan volstaan met de uitkomsten van een
intelligentie-onderzoek en zelfs niet met die van een ruimer
onderzoek naar studiecapaciteiten. Niet ieder ni. die wel
over voldoende studiecapaciteiten op een bepaald gebied
beschikt, is ook geschikt om op dit gebied een goede leraar
te worden. Enkele gegevens – omtrent reserve aan studie-
capaciteiten met betrekking tot het volgen van Hoger
Onderwijs – zijn te vinden in ,,Groningen als universitair
studiecentrum van de vier Noordelijke provinciën” door
Dr. K. van Dijk
4
).Deze cijfers zijn van belang zowel voor
het onder a genoemde, als t.a.v. de hier besproken vraag
betreffende de kwantitatieve en kwalitatieve mogelijkheden
met betrekking tot de leraarsopleiding. Op blz. 8 vindt men
de volgende tabel:
4)
Rapport van het Sociologisch Instituut aan de Rijks-
universiteit te Groningen, 1954.
Gaan
studeren
Niet
studeren
Wel geschikt
Friesland
……….
H.B.S.-A
10
(-)
a)
53 (19)
530,0 pCt.
H.B.S.-B 166 (16) 124 (24)
74,7 pCt.
Gymn.
113 (29)
75 (34)
66,4 pCt.,
Groningen
……..
.
H.B.S.-A
31(4)
77 (29)
248,4 pCt.
H.B.5.-B
207 (22)
153 (35)
73,9 pCt.
Gymn.
199 (56)
96 (40)
48,7 pCt.
Drenthe
……….
H.B.S.-A
10 (1)
26 (9)
260,0 pCt.
H.B.S.-B
56 (4)
57 (12)
101,8 pCt.
Gymn.
67 (15) 44 (19)
65,4 pCt.
Overijssel
……..
}{.B.S.-A
24 (2)
68 (18)
283,3 pCt.
H.B.S.-B
154 (12)
174
(22)
A13,0 pCt.
Gymn.
183 (33) 196 (74)
107,1 pCt.
a) De cijfers tussen haakjes geven het aantal meisjes aan, dat in het totaal
begrepen is.
Voor de vermoedelijke achtergrondeh van dit verschijn-
sel moeten we naar de genoemde studie van Dr. Van Dijk
verwijzen. Hier constateren we slechts dat t.a.v. ,,de
kwantitatieve en kwalitatieve geestelijke mogelijkheden”,
in elk geval wat betreft het Hoger Onderwijs in het Noorden,
een zeer belangrijke ,,studie-reserve” aanwezig is. Aan-
vulling van deze gegevens met betrëkking tot andere takken
van onderwijs zal voor een grondige beschouwing van ,,het
onderwijs in het Noorden tegen de achtergrond van de
beoogde industrialisatie” noodzakelijk zijn.
Hoewel de resterendé twee rubrieken van zeer groot be-
lang zijn en zowel op zichzelf genomen als in verband met
het voorgaande
ongetwijfeld
gecompliceerde problemen
bevatten, willen we
—
en moeten we – ons ook hier tot
enkele opmerkingen beperken.
7
en
8. Kwantitatieve en kwalitatieve geestelijke wenselijk-
heden.
Deze beide gebieden zijn hierom zo gecompliceërd en
zo rijk aan problemen, omdat het hier niet alleen gaat, om –
datgene wat aan onderwijs wenselijk is, rechtstreeks in
verband met en ten gevolge van de industrialisatie als
zodanig, maar ook om wat aan opvoeding en onderwijs
wenselijk is in verband met de veranderingen welke zich
zullen voltrekken in de sociale en geestelijke cultuursector ).
In rechtstreeks verband met de industrialisatie moeten
berekend worden
—
in verband met de bestaande situatie
en de potentiële reserve – de aantallen en typen van voort-
gezet onderwijs, zowel algemeen vormend onderwijs, als
vakonderwijs, alsmede de behoefte aan – en de aard van
/ het gewenste – Hoger Onderwijs. Daarnaast moeten ge-
noemd worden de scholen voor maatschappelijk werk, met
name wat betreft de specialisaties gezins- en bedrjfsmaat-
schappelijk werk.
Nauw hiermede samenhangend, maar eigenlijk al betrek-
king hebbend
—
niet op de economisch-technische cultuur-
sector, maar – op’ de sociale en geestelijke cultuursector,
staat de toenemende behoefte aan de specialisaties kinder-
bescherming en jeugdwçrk en volksopvoeding. Een uit-
breiding van de Mater-Amabilis en Zonnebloemscholen
voor de meisjes, van de Levensscholen en de jongensscholen
onder leiding van het Nationaal Centrum Vorming, Be-
drijfsjeugd. zal zeker noodzakelijk zijn.
En daii het grote probleem van de ,,adult-education” in
en buiten de bedrijven. Hier ligt een enorm werkterrein voor
de ‘Gewestelijke Culturele Raden, die hun beleid voor de
toekomst aan mogelijkheden en wenselijkheden zo nauw-
keurig mogelijk zullen moeten uitstippelen. Bij het aftasten
5)
Men zie in dit verband o.a. de inaugurele rede van Prof.
Dr. Ph. J. Idenburg: ,,Mensen gevraagd”, Mededeling no. 60
van het Nutsseminarium voor Pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam, Groningen 1956.
952
7-11-1959
De bewoners van
het
Noorden kan men
in-
delen in die van de klei, het zand en het veen.
Aan de van oudsher bestaande maatschappelijk overheersende positie van ,,de klei” is een einde
gekomen. Dit is één van de diepst ingrijpende ver-
schuivingen, die zich in het sociale leven in het
Noorden voltrekt.
Schrijver schetst wat er wordt
en zou moeten worden gedaan om deze
verschui-
vingen in positieve zin op te vangen. Evenzeer als
de opkomst der vroegere veenkoloniën alleen duur-
zaam
kan zijn als de bevolking deze draagt en
bereid en in staat is
verder te bouwen, zo zal ook de klei.zijn taak in het geheel slechts kunnen ver-
vullen indien de bevolking positief daarop is in-
gesteld. Eigenlijk zou het gehele complex van ver-
schuivingen in het Noorden
–
behalve de verhou-
ding klei, zand en veen, verdienen ook de ver-
houdingen tussen stad en platteland, boer en ar-
beider, landbouw. en industriebevolking, oude en
nieuwe bevolking de aandacht – het voorwerp
moeten zijn van beleid op
het stuk van de ,,sa-
menlevingsvonning”, dat erop gericht is de Noor-
‘delijke samenleving te maken tot eèn samenleving
waarin de delen
positief op
elkaar zijn ingesteld.
sociale ontwikkeling
in het Noorden
Omlijning van het onderwerp.
Eën artikel over de sociale ontwikkeling van het Noorden
zal zich – dunkt mij – bezig hebben te houden met de
verschuivingen in de plaats en de taak van verschillende
groepen der bevolking in deze gewesten. Het zal daarbij
tevens van belang zijn de oorzaken van deze verschuivingen
op te sporen, en na te gaan, welke gevolgen zij hebben,
zowel voor de groep zelf als voor het Noorden als geheel.
Ten slotte – en dat kan naar mijn mening de enige reden
zijn waarom een dergelijke beschrijving zin heeft – zal
in het licht dienen te worden gesteld wat er,gedaan wordt
dan wel gedaan
zok
kunnen of moeten worden om de best
mogelijke onderlinge verhoudingen tussen de verschillende
groepen te scheppen. Het bestaan van goede onderlinge
verhoudingen tussen groepen in de samenleving heeft
immers niet âlleen een zedeljke waarde voor deze groepen
eti degenen die daartoe behoren, maar tegelijk daarmee ook
een zakelijke kant, doordat, bij het bestaan van deze goede
verhoudingen, de produktiviteit van zulk een samenleving
zowel geestelijk als stoffelijk – in hoge mate kan worden
opgevoerd. En dit is, wanneer het gaat om dè plaats van
,het Noorden” in Nederland, van het allergrootste belang!
Klei, zand
en veen.
Eén, en misschien wel de meest oorspronkelijke, indeling,
(verø’olg van blz. 952)
en zo mogelijk uitvoeren van al deze maatregelen komt
dan de vraag, naar voren hoe de streken, waar niet wordt
geïndustrialiseerd zullen reagerdn. Zullen zij nog sneller
léeglopen of zal de ontvolking van het platteland geremd
worden? Wat kan een betere verzorging van instituten
voor opvoeding en onderwijs hier bewerkstelligen en wat
zal daarvoor noodzakelijk zijn?
Ten slotte: heel deze problematiek, samenhangend met
de kwantitatieve en kwalitatieve geestelijke wenselijkheden
maar ook met al de andere genoemde aspecten, zal bestu-.
– deerd moeten, worden op wetenschappelijk niveau, zoveel
mogelijk van te’ voren, mair vooral ook wanneer het
gehele proces in versterkte mate op gang gekomen zal zijn.
die men in dé Noordelijke samenleving kan maken wanneer
het erom gaat maatschappelijke groepen te onderscheiden,
is die in klei, zand en veen. De bewoners van deze gebieden
vormen duidelijk drie groepen met geheel eigen kenmerken;
onderling bestaan er soms scherpe tegenstellingen en in
ieder geval bestaat er meestal een grote afstand.
Van’ oudsher is ,,de klei” het meest op de voorgrond
getreden: op deze, naar men op school leert, rijke gronden
is een boerenstand tot bloei gekomen, die met zijn levens-
stijl kenmerkend is geworden voor het Noorden, met name
uiteraard voor Friesland en Groningen. Een Vrij sterk be-
sloten groep, waarin door dansclubs, tennisclubs en rede-
rjkerskamers, iedereen elkaar van jongsaf aan kent. Het
is deze groep, die, op grond ook van haar economische
positie, toonaangevend is geworden in de beide genoemde
Noordelijke provincies. Uit haar gelederen kwamen de
bestuurderen’ van wereldlijke en kerkelijke overheden
voort; zij gaf de toon aan in maatschappelijk en cultureel
leven. Hoe sterk dit was, blijkt bijv. uit het feit, dat het
ook in de zandstreken van Friesland ,,bon ton” is alleen
koeien te houden: met varkens eri lippenhoudteen ,,Friese”
boer zich niet op, hoewel dit op deze zandgronden econo-
misch waarschijnlijk aanmerkelijk meer verantwoord zou
zijn!
In Drenthe bestond een soortgelijke situatie voor le
Daarvoor zal het beslist noodzakelijk zijn het Hoger
Ondeiwijs, met fiame de Rijksuniversiteit te Groningen, veel
beterte outilleren ‘dan thans het geval is t.a.v. de studie- en
researchmogelijkheden in de pedagogiek, met name de
sociale pedagogiek. Want ëerst als dit geschied zal zijn,
zal het mogelijk zijn wetenschappelijk verantwoorde
adviezen te. gevçn niet alleen omtrent de kwantitatieve,
ffiaar vooral ook dftitrent de kwalitatieve geestelijke moge-
lijkheden en wénselijkheden ‘met betrekking tot vragen van
opvoeding en onderwijs in het Noorden, tegen de- achter-
grond van de ‘beoogde – en niet minder de reeds gereali-
seerde en voortschrijdén’de industrialisatie. De samen-
werking met andere studierichtingen en tal van andere
‘intânties
,
zâl daarbij dan tevens beslist noodzakelijk zijn.
Grorungen.
”
H. NIEuwENHuIs.
‘
•
7-11-1959
.
‘.
.
‘
–
.
,
953
eigenerfde boerenbevoJking op de hoge zandgronden, die
het centrale deel van deze provincie uitmaken. Dat deze
groep in het totale beeld van het Noorden aanmerkelijk
minder op de voorgrond is getreden, is waarschijnlijk een
gevolg zowel van de omstandigheid, dat zij veel meer ge-
isoleerd is geweest, als van het feit, dat zij ook naar aard
meer naar binnen gericht was.
Verschuivingen.
Aan deze maatschappelijk overheersende positie van ,,de
klei” – en wat Drenthe betreft van ,,het zand” – is thans
een• einde gekomen: dit is één van de diepst ingrijpende
verschuivingen die zich in het sociale leven in het Noorden
bzig is te voltrekken. De voormalige ,,veenkoloniëfl” zijn
– blijkbaar als alle voormalige koloniën op de wereld! –
hun ,,emancipatie” begonnen! Oostelijk Friesland (,,de
Wouden”); het Zuidelijk Westerkwartier van Groningen;
Oostelijk Groningen en Zuid-Oost Drenthe zijn in bewe-
ging gekomen. Een bevolking, waarop ,,de klei” en ,,het
zand” altijd hebben neergezien: veenarbeiders en heide-
bewoners, kleine boeren en daggelders, mensen die door
de maatschappij elders uitgestoten waren – denk aan de
maatschappij van weldadigheid van de generaal Van den
Bosch met zijn kolonies in Veenhuizen en Frederiksoord!
—
of die deze maatschappij om wille des gekofs hadden ver-
laten – zoals Afgescheidenen en Dolerenden
—;
politieke
,,extremistefl” en godsdienstige sectariërs
—
dat waren de
wel zeer heterogene elementen waaruit deze ,,kolonisten”-
bevolking gaandeweg is samengeklonterd. Ondernemings-
lust, arbeidzaamheid en bewegelijkheid waren, naast traag-
heid en sleur, in de bevolking weinig gedifferentieerd aan-
wezig.
De omstandigheden waaronder de verveningen plaats-
vonden eerst, en de schrale en moeilijk te bewerken bodem
later, maken het begrijpelijk, dat afstomping en armoede
aanvankelijk het meest op de voorgrond traden. De ver
–
betering der landbou’niethodefl, het gebruik van kunst-.
mest, de aanleg van wegen naast kanalen en vaarten, het
gebruik van moderne verkeersmiddelen, de extra aandacht
op maatschappelijk en huishdudelijk gebied in de dertiger
jaren, maken, dat reeds voor 1940 ,,het veen” zich uit zijn
achteruitstelling economisch en sociaal begint los te maken.
Na de oorlog blijkt de verdere ontwikkelingsmogelijkheid
voor deze bevolking af te hangen van de vraag in hoeverre
er blijvend aanvullende werkgelegenheid kan worden ge-
schapen. De sinds 1950 bewust ondernomen pogingen om
hiertoe te geraken hebben, mèt alle begeleidende maat-
regelen, deze strekeh verder opengestoten en de bevolking
opgestoten in de vaart van het moderne leven. Wat ook
het resultaat van het industrialisatiestreven in engere zin
mag zijn, het sociaal effect is
—
ten gevolge van het ook op
dit terrein werken van een ,,multiplier”
—
ongetwijfeld
groot. De positieve mogelijkheden in deze bevolkingsgroep
—
ondernemingslust, arbeidzaamheid en bewegelijkheid –
zijn gestimuleerd en beginnen tot uiting te komen: men
legt zich niet langer lijdzaam neer bij een blijkbaar onver
–
mijdelijke situatie of revolteert vruchteloos in het negatieve
maar zoekt
—
mede dank zij een tamelijk intensieve maat-
ROTTERDAMSCHE BANK
313
vestigingen
in Nederland
waarvan
43
vestigingen in
41 plaat’sen
in de 3 nOordélijke Pl
Ook hier: Waar U ook woont of
werkt, de
ROTTERDAMSCHE BANK
is altijd binnen Uw bereik
1
L J.i7J’
954
schappelijke begeleiding in de vorm van opbouwwerk en
buurtwerk – allerwegen tot een constructieve bijdrage aan
het gewestelijke en nationale leven te komen.
En wat ziet men nu gebeuren? Dat dezelfde factoren, die
de inschakeling en de opkomst van de bevolking van de
lichte gronden (het veen en voor een deel ook het zand)
hebben mogelijk gemaakt, nl. de ontwikkeling van de
agrarische en industriële techniek en van de verkeersmoge-
lijkheden – kunstmest en kunstmatige inseminatie; elek-
tromotor en benzinemotor -, tegelijkertijd de aloude
positie van de btvolking van de ,,zware gronden” (de klei)
aantasten en ondergraven. Landbouwkundig immers wor-
den deze gronden bepaald niet meer als zo bevoorrecht
beschouwd, integendeel: zand en veen steken in hun
produktie de klei aardig naar de kroon. En maatschappelijk
betekent de ontvolking van de kleine dorpen op de klei, als
gevolg van de ,,schaalvergroting” door sneller verkeer, een
moeilijk te verwerken feit, wanneer het wordt vergeleken
bij de groei van sommige streken op het zand en in hét veen.
Zo komt in onze gewesten de bevolkingsgroep in de
voormalige veenkoloniale gebieden onweerstaanbaar op
en ziet de bevolkingsgroep op de klei – en in Drenthe op
het zand – zich op zij gestreefd en voelt zich in haar vroe-
gere toonaangevende positie aangetast. Nog zijn vele van
de leidinggevenden in Overheid en organisaties uit deze
groep afkomstig; niet zelden echter is hun denken en doen
niet Vrij van een heimwee naar het oude, een verbittering
tegen de huidige ontwikkeling, en staan zij te weinig open
voor de mogelijkheden, die de toekomst kan bieden. Waar
dit vooral voor de bevolking op de klei geldt, schijnt het
mij toe, dat hierin één van de oorzaken ligt van het feit,
dat de ontwikkeling van Drenthe dynamischer is dan die
van Friesland en Groningen.
Positiëve aanpassing.
Hiermee is – naar ik meen – één van de meest ingrij-
pende verschuivingen in het maatschappelijk patroon van
het Noorden getekend, en zijn de oorzaken en gevolgen
daarvan aangegeven. Rest ons nog de vraag wat er gedaan
wordt – of zou kunnen worden – om deze verschuivingen
in positieve zin op te vangen.
Over de pogingen om de zand- en veenbevolking te helpen
in de snel veranderende situatie haar plaats en taak te leren
zien, is reeds terloops gesproken. In Oostelijk Friesland
verricht het Industrieschap op dit terrein zeer goed werk
door zijn speciale functionaris, die belast is met de ,,be-
vordering van betere betrekkingen tussen bevolking en
bedrijven”; het streekcentrum ,,Oostelijk Friesland”, een
orgaan van overleg tussen organisaties van de bevolking
met een centrum te Beetsterzwaag, waar verschillende
functionarissen van deze organisaties zijn gevestigd, zodat
een voortdurend contact en samenspel tussen hen mogelijk
is, levert hiertoe eveneens een bijdrage. Het door dit streek-
centrum in 1957 opgezette.,,streekzelfonderzoek” in Ooste-
lijk Friesland heeft tot de activèring van de bevolking bij-
gedragen en tot mee-denken in de ontwikkeling gestimuleerd.
Het in dit gebied reeds langer aanwezige, en thans meer
uitgebreide buurtwerk, dat vanuit instellingen te Noord-
wolde, Jubbega, Bakkeveen en in Danturnadeel wordt ver-
richt en dat het bieden van ,,samenlevingshulp” ten doel
heeft, is voor de ontwikkeling van dezé streek van niet te
onderschatten betekenis.
In Oostelijk Groningen heeft de maatschappelijk bege-
leidende taak• der industrieschappen (Oost-Groningen:
Winschoten; Centrale Groninger Veenkoloniën: Veendam;
7-11-1959
“
–
i’
de Kanaaistreek: Stadskanaal) zich weinig ontwikkeld.
Voor het Noordelijk gedeelte, dat tevens het kleigebied
van het Oldambt omvat, is thans een welzijnsorgaan ge-
vormd, dat in een zekere samenwerking met het reeds langer
bestaande streekcentrum ,,De Ennemaborgh”, nabij Win-
schoten, tracht door jpreksgroepen in alle kringen van
de bevolking de openheid voor de ontwikkeling te bevor-
deren. Buurtwerk is ook hier aanwezig – buiten de klei-
streken met name in Wedde en Bljham en in opkomst in
Oude Pekela. In Zuid-Oost Drenthe – praktisch het ge-
bied van de gemeente Emmen – wordt er met name in de
plaats Emmen en in Erica buurtwerk erricht. In Roden
(Noord-West Drenthe) en Zuid-West Drenthe heeft men
door streekzelfonderzoek tot de activering van de bevolking
bijgedragen, terwijl in het laatstgenoemde gebied tevens
buurtwerk in opkomst is.
Is hiermee – overigens verre van volledig! – een aantal
activiteiten genoemd ter bevordering van een juiste sociale
ontwikkeling van de zand- en veenbevolking, aangegeven
dient nog te worden wat er gebeurt om de bevolking op
de klei een positieve instelling t.a.v. de huidige ontwikkeling
te helpen vinden. Hier kan weer worden genoemd
de Stichting Welzijn Oldambt, welke stichting zich zeer
uitdrukkelijk de bevordering van deze ‘positieve instelling
van de Oldambtster bevolking tot doel stelt. Meer dan
alleen op studeren valt hier de nadruk op het gezamenlijk
beraad van de verschillende groeperingen in het Oldambt.
In het kleigedeelte van dit gebied is reeds langere
tijd werkzaam de Stichting Opbouw Drie Gemeen-
ten (Beerta, Finsterwolde, Nieuw Scheemda), welke
door middel, van buurtwerk de sterk verstarde ver-
houdingen weer vloeibaar tracht te maken. Studeren
en activeren is voorshands nog wel het doel vân de
Stichting Noord-Groningen, welke het gehele gebied
van de kleistreken ten Noorden van de stad Groningen
omvat (het ,,Hogeland”). Een aantal commissies van deze
stichting is ingeschakeld bij het groots opgezette onderzoek
dat over de situatie van dit gebied wordt uitgevoerd. Wan-
neer dit onderzoek geheel gereed is, hoopt men met het
eigenlijke ,,reconstructiewerk” in dit gebied te beginnen.
Ten Westen van de Lauwerszee – bij de inpoldering
waarvan overigens ook de Stichting Noord-Groningen ten
nauwste betrokken is en het gebied ten zeerste gebaat zou
zijn! – opereert het zgn. ,,Landaanwinningschap”, een
groepering gemeenten in Noord-Oost Friesland, die dit
,,schap” hebben opgezet min of meer naar analogie van
een ,,industrieschap”. De bevordering van de landaanwin-
ning en in het bijzonder de inpoldering van de Lauwers’zee,
waarvan een stimulerende invloed op de ontwikkeling van
dit gebied verwacht wordt, is daarbij het hoofddoel. Of
men naast de ,,komende kansen”, die men hiermee hoopt
te krijgen, ook voldoende oog heeft voor de ,,nijpende
noodzaak” de bevolking thans reeds te betrekken in een
heroriënteringsgesprek, dient te worden afgewacht. ‘
Wel geschiedt dit – zij het nog in het raam van: een
6nderzoeksfase – binnen het gebied van het zgn. ,,Klei-
bouwschap”, de Noordelijke bouwstreek van Friesland
omvattend. Evenals in Noord-Groningen vindt hier een
veelomvattend onderzoek plaats, in het kader waarvan ech-
ter reeds enigermate, in gespreksgroepen met de bevolking,
aan de ,,mentaliteitsbeïnvloeding” wordt gewerkt, zonder
dat dit uiteraard nog tôt een systematisch opgezette acti-
viteit is geworden. In het Zuid-Westen van Friesland ten
slotte is de Stichting ,,Sudergoa” bezig in een groot aantal
werkgroepen uit de bevolking samengesteld de verschil-
955
lende aspecten van
de huidige situatie
en de ontwikkelings-
mogelijkheden van
deze streek te on-
derzoeken en te be-
spreken.
Het is duidelijk,
dat dus vrijwel het
gehele nebied van
de energiebehoefte stijgt –
beleg in
WERELDENERGIE
het groeifonds
gebaseerd op
)j
wetenschappelijke
prognoses
•”
beurskoers ca f 393,-
„deldei” is overdekt met een net van organen, die zich
met de studie van de problematiek van dit gebied bezig
houden en in sommige gevallen ook reeds trachten te
komen tot een bewute ,,plattelandsreconstructie” – voor-
alsnog door de mentaliteit der bevolking positief op de
toekomst te richten. Het valt niet te ontkennen, dat de
veen- erf zandgebieden, waar, het niet. zozeer om een –
moeizame – ,,reconstructie” gaat dan wel om een eerste
echte ,,opbouw” bijna uit niets, daardoor alleen al, en
bovendien door de op stimulering hiervan gerichte extra-
voorzieningen, in het voordeel zijn. Een doelbewust ‘ op
stimulering van de ,,plattelandsreconstructie” in de klei-
gebieden gericht overheidsbeleid zal de weder-inpassing
van deze bevolkingsgroep in de zich zo grondig wijzigende
structuur der Noordelijke – en Nederlandse – samen-
leving zeer kunnen bevorderen.
Evenzeer echter als de opkomst van de voormalige veen-
koloniën slechts werkelijke betekenis en duurzaamheid zal
hebben als de bevolking haar draagt, en bereid en in staat
zal zijn aan haar eigen toekomst verder te bouwen, zo zal
ook de klei zijn plaats en taak in het geheel slechts werkelijk
kunnen vervullen indien ‘de bevolking zelf daârop positief
is ingesteld. Daartoe is onder alle bij deze ontwikkeling
betrokken bevolkingsgroepen – op klei,’zand en veen
een telkens aan de situatie aangepaste vorm van ,,samen-
levingshulp” noodzakelijk: buurtwerk, streekontwikke-
lingswerk, maatschappelijk opbouwwerk – of hoe men het
noemen wil. Dat daarin ook van onderscheiden kerke-
lijke en levensbeschouweijke zijde een waardevolle bij-
drage kan worden gegeven, en hier en daar ook gegeven
wordt, moet met nadruk worden vastgesteld – ook al
bestaat over de wijze waarop deze ,,inbreng” zou dienen
te geschieden wel verschil van mening. Al dit werk zal
onderling en in het geheel van het Noorden goed op el-
‘kaar moeten worden afgestemd, opdat het• doel: een
harmonisch samenleven en samenwerken van’ deze be-
volkingsgroepen, kan worden bereikt.
Andere nieuwe verhoudingen.
Binnen het geheel van de hier getekende verschuivingen
in de plaats en betekenis van de grote bevolkingsgroepen
in het Noorden, doen zich uiteraard nog meer veranderin-
gen voor in de situatie van groepen ten opzichte van elkaar.
Te denken valt aan de verhouding van stad en land: de
gestimuleerde ontwikkeling van de ,,achtergebleven”, en
de dreigende ontvolldng van de ,,rijke” plattelandsgebiedén
in het Noorden hebben beide gelijkelijk hét effect, dat de
vroeger vanzelfsprekende, toonaangevendé positie der
grotere steden wordt bestreden, en men hun zuigkracht
tracht af te remmen. Het scherpst tekent zich deze spanning
wel af wanneer het gaat om de verhouding tussen ,,de”
stad (Groningen) en het omringende ‘land.
Hoewel enerzijds het ‘gevaar dreigt, dat het regionalisme
een repeterende breuk gaat worden, dreigt anderzijdseen
onnodig centralisme tot een maatschappelijke en culturele
,,uitdroging” van het platteland te leiden. Oôk hiér zou
een doelbewust op harmonisering gericht beleid de sociale
ontwikkeling slechts ten goede komen!
Niet minder zou in dit verband passen een beschouwing
over de verhouding van boer en arbeider. Dé ontwikkeling,
die er toe geleid heeft, dat de boer in toenemende mate
zijn eigen arbeider is geworden, vormt een van de meest
schrijnende problemen in ons gebied. Het uitermate moei-
zame – bijna alleen op persoonlijke gesprekken op te
bouwen — werk om de valse beelden, die
–
deze beide groe-
pen van elkaar hebben, te breken opdat men zicht op de
werkelijkheid krijgt is laat op gang gekomen. Voor zover
het te laat gekomen’is, rijst de vraag welke de maatschap-
pelijke plaats en taak van de boerenstand nog kan zijn,
die zo aan zijn bedrijf gebonden is, dat hij in ‘de samen-
leving niet meer mee kan spelen en dus ,,buiten spel” komt
te staan. Een vraag,’ die voor de sociale ontwikkeling van
het Norden, met zijn grote boerenbevolking, een levens-
vraag is! Naast een op bevordering der efficiency gerichte
landbouwtechnische en -economische voorlichting, ligt
hier vooral voor de agrarisch-sociale voorlichting door de
standsorganisaties een grote taak!
Nauw hiermee verwant – en ten dele ook parallel lopend
aan de zich wijzigende verhoudingen tussen klei, zand en
veen – is de verandering, die zich voltrekt in de verhouding
tusseri de landbouwbevolking en de industriebevolking.
Naarmate het deel der bevolking, dat in de industrie werkt,
toeneemt, en deze industrie steeds minder een in hoofdzaak
agrarische industrie is – bij de coöperaties ook onder
,,boerenbestuur” staande! – zal een typisch industriële
bevolkingsgroep haar plaats in deze tot dusver overwegend
agrarische gewesten moeten vinden. Hoe zal deze groep
zich hier inpassen? Er worden – vooral in en rondom de
nieuw groeiende steden – pogingen gedaan deze inpassing
zo goed mogelijk te laten verlopen – soms door de binding
‘met het agrarische milieu zo lang mogelijk in stand ‘te
houden. Zouden ook wij het type van de industrie-arbeider/
kleine boer, zoals het in Duitsland en België bestaat’moe-
ten helpen ontwikkelen? En hoe vindt de landbouw, ook,
op ‘dit punt weer, ondanks het feit, dat hij zich door de
groei van deze groep soms bedreigd gevoelt, toch de juiste
houding?
Ten slotte —- om het overzicht over de punten, waarop
de sociale ontwikkeling in het Noorden duidelijk in haar
spanningen voelbaar wordt, te besluiten: de verhouding
tussen ,,oude” en ,,nieuwe” bevolking. Het vinden van de
juiste verhouding tussen deze beide groepen is vooral een
punt in de snel groeiende industrialiiatiekernen, zoals
Emmen, Delfzijl en Drachten. Verschillende goede initia-
tieven zijn in deze plaatsen genomen en worden hier meer,
daar minder systematisch uitgebouwd tot een stuk ‘,,com-
munity organization” (,,samenlevingsvorming”).
In feite zou de gehele iociale ontwikkeling in ‘het Noor-
den, opgevat in de zin waarin ik het in dit’ artikel heb
gedaan, als een complex’ van verschuivingen in de plaats
en taak van grotere en kleinere bevolkingsgroepen, met
alle spanningen en kortsluitingen die dat oproept, het voor-
werp moeten zijn van een beleid op het stuk van de ,,samen-
levingsvorming”, dat erop gericht is onze Noordelijke
samenleving in al haar verscheidenheid tot een samen-
leving te maken, waarin de delen positief op elkaar zijn
ingesteld en die daardoor de best mogelijke bijdrage aan
het- culturele en materiële leven van ons land kan geven.
Bakkeveen.
Mr. C. STAPEL.
956
‘
‘
7-11-1959
Sommige streekonderzoekingen verdienen de
aandacht van een ieder, die in de overheids- of
particuliere sfeer op een verantwoordelijke plaats
met de betreffende problematiek te maken heeft.
Door deze personen meer
direct bij
het onder-
zoek te betrekken en hun
als het ware medever-‘
antwoordelijkheid te geven
voor
het uit te
bren-
gen .rapport kan worden bereikt, dat
de daarin
behandelde vraagstukken de levende belangstelling
van een ruime kring blijven behouden. Uit deze
gedachte is de methode van het streekzelfonder-
zoek ontwikkeld, die in de schaal van onderzoek-
methoden een geheel eigen plaats zal gaan in-
nemen. Met’ name in
Noord-Nederland is een
stijgende belangstelling
voor het streekzelfonder-
zoek merkbaar. De praktijk heeft uitgewezen, dat
niet het uit te brengen rapport het belangrijkste
resultaat van het onderzoek is, doch veeleer de
prikkeling, die er van de in het kader van dit
onderzoek plaatsbebbende discussies uitgaat op alle
mogelijke activiteiten.
Streekzelfonderzoek
Vooral in de jaren na 1945 heeft het wetenschappelijk
onderzoek in streek of gemeente. in ons land een grote
vlucht genomen. Sterk vereenvoudigd gesteld ligt het doel
van een dergelijk onderzoek meestal in het geven van in-
zicht in de sociaal-economische problematiek in de be-
treffende streek of gemeente, het opstellen van richtlijnen
voor een welvaartsbevorderende ontwikkeling van het
te onderzoeken gebied en het doen van concrete suggesties
aan Overheid of particuliere instanties in dêzelfde geest.
De onderzoeker’ verkrijgt. zijn grondmateriaal door hei
raadplegen van reeds terzake aanwezige literatuur, van
statistieken, eventueel aangevuld door het houden van
enqu&es en door interviews van diverse personen en in-
stanties. In sommige gevallen wordt hij begeleid door een
commissie van deskundigen, die hem de nodige richtlijnen
voor het onderzoek geeft en het resultaat van zijn arbeid
kritisch beoordeelt. In dit samenspel blijft echter de onder-
zoeker de centrale figuur en spelen vrijwel alle andere
medewerkenden aan het onderzoek een meer of mindere
passieve rol.
Indien na het beëindigen van het onderzoek het samen-
gestelde rapport verschijnt, zal dit aanvankelijk de bijzon-
dere aandacht hebben van opdrachtgever en van allen
die aan de totstandkoming ervan hebben meegewerkt.
Buiten deze kring van direct geïnteresseerden wordt het
rapport dan nog – en veelal kritisch – bestudeerd door
de in de methodiek geïnteresseerde vakgenoten en door
buitenstaanders, die in de inhoud belangstellen. Naarmate
de tijd voortschrijdt ebt de belangstelling voor het rapport
af. Soms worden de gestelde doeleinden bereikt, dikwijls
ook niet.
Enkele rapporten behouden gedurende een lange periode
hun waarde; de inhoud hiervan is dan vooral voor de
beleidsorganen van de Overheid een nuttig instrument.
Het dient echter erkend te worden dat de meeste rapporten
langs de weg van schrijftafel via lade of kast in een archief
terecht komen, en daar tot in lengte van dagen in zoete
rust tot vergeling komen. De vraag kan nu worden ge-
steld, of deze archivarische bijzetting van het onderzoek
een natuurlijke ontwikkelingsgang is, die moeilijk door-
broken zal ki rneh worden, dan wel dat men zich een gang
van zaken kan indenken, waarbij bepaalde waardevolle
elementen uit het onderzoek levend worden gehouden.
A’vorens op deze vraag in te gaan, kan gesteld worden
dat tal van onderzoekingen in het sociaal-economisch
vlak een concreet object tot doel hebben – men denke
buy, aan de plaatsbepaling van een school, een haven of
een markt – en derhalve hun waarde automatisch ver-
liezen, zodra het gestelde doel bereikt is, of door een
wijziging van de omstandigheden het uitgangspunt van
het onderzoek niet langer als juist aanvaard kan worden.
Tal van andere sociaal-economische onderzoekingen be-
houden echter qua probleemstelling hun actualiteit, met
name de studies die de welvaartsproblematiek van een
streek of gemeente in haar geheel tot object hebben. Boven-
dien verdient de inhoud van het hierimtrent uitgebrachte
rapport een bredere belangstelling dan alleen binnen de
kring van hen, die direct of indirect bij het onderzoek
betrokken zijn geweest.
Een rapport dat – om enkele voorbeelden te noemen
– handelt over de çconomische ontwikkelingsmogelijlc-
heden van het gebied X, de sociale verhoudingen binnen
de gemeente Y of de agrarische problematiek van de streek
Z, verdient de aandacht van ieder die in de overheids- of
particuliere sfeer op een verantwoordelijke plaats of functie
daarmee te maken heeft. Door deze personen meer direct
bij het onderzoek te betrekken en hun als het ware een
mede-verantwoordelijkheid te geven voor de inhoud van
het uit te brengen rapport, kan men bereiken dat de des-
betreffende vraagstukken en de daarvoor gesuggereerde
oplossingen de levende belangstelling van een grotere
kring blijven behouden. Een vooral voor de Overheid niet
te verwaarlozen aspect van een dergèlijke gang van zaken
ten aanzien van het onderzoek is, dat tal van particuliere
organisaties en personen een beter inzicht en begrip kunnen
krijgen met betrekking tot de maatregelen die de Overheid
als uitvloeisel van haar beleid dient te treffen, terwijl
voorts langs deze weg voor de uitvoering van bepaalde
7-11-1959
1
957
HOLLANDSCHE SOCIETEÏT
VAN L’EVENSVERZEICERINGEN N.V.
Hoofdkantoor Nederland:
Herengracht 475, Amsterdarn-C. tel.
221322
Head Office Canada:
1130 Bay Street, Toronto 5
(Advertentie)
• meer dan anderhalve
eeuw levensverzekering
taken en werkzaamheden het particulier initiatief gestimu-
leerd kan worden. In de Amerikaanse literatuur over
,,Community organisation” en ,,Community development”
stelt men in dit verband ten aanzien van het particulier
initiatief het principe van ,,look first into your own back-
yard”, alvorens bij de Overheid op het nemen van bepaalde
maatregelen aan te dringen.
Uit de hiervoor ontwikkelde .gedachten is vooral’ ge-
durende de laatste jaren langs verschillende wegen en op
verschillende plaatsen de methode van het streekzelfonder-
zoek ontwikkeld. Enerzijds sterk steunend op de Ameri-
kaanse ,,Community development” gedachte, doch ander
–
zijds bewust aangepast aan de eigen Nederlandse verhou-
dingen, is hier een ontwikkeling gaande, die in de schaal
van onderzoekmethoden een geheel eigen plaats zal gaan
innemen. Vooral in Noord-Nederland is een stijgende
belangstelling voor het strekzeffonderzoek merkbaar,
waarbij de bevolking van de probleemgebieden zich ervan
bewust gaat worden ook zelf een actieve bijdrage tot de
streekontwikkeling te kunnen geven.
Dein het najaar van
1957
onder auspiciën van de Neder-
landse Maatschappij voor Nijverheid en Handel in samen-
werking met de Volkshogeschool ,,Allardsoog” te Bakke-
veen gehouden tweedaagse conferentie over ,,Streekont-
wikkeling door samenwerking van overheid en bevolking”
heeft zonder
twijfel
èen belangrijke bijdrage ter verdieping
in deze problematiek gegeven. Immers, er zijn vooral
sedertdien verschillende initiatieven – op grotere of klei-
nere schaal – in het Noorden tot stand gekomen, die be-
ogen een activering van de bevolking op dit gebied tot
stand te brengen. Enkele voorbeelden: het breed opge-
zette streekzelfonderzoek in Z.O. Friesland, in Z.W.
Drenthe en in de gemeente Roden, de qua werkterrein
meer beperkte gespreksgroepen in de gemeenten Leens
en Peize en het ,,community organisation” werk in de
gemeente Delfzijl.
Wat de methodiek van het streekzelfonderzoek betreft
is het niet mogelijk één schematische .opzet te geven. Deze
wisselt nl. nogal eens, afhankelijk van aard, omvang en
het ontstaan van het betreffende onderzoek. Als voorbeeld
van een op initiatief van gemeentelijke overheden in
uitvoering
zijnd
onderzoek moge dat in Z.W. Drenthe
genomen worden; een zeven gemeenten omvattend platte-
landsgebied zonder thans en voor de toekomst enige in-
dustriële pretentie (de industrialisatiekern Meppel valt
ni. buiten het onderzoekgebied). De bétreffende gemeente-
besturen hebben in het najaar van
1958
een gemeenschap-
pelijke opdracht gegeven aan het Drents Economisch
Technologisch Instituut, de afdeling Streekonderzoek
van het L.-E.I. en de Stichting Opbouw Drenthe om een
sociaal-economisch rapport over deze streek uit te brengen.
In elk van dee gemeenten is voor dit onderzoek een drie-
tal werkgroepen gevormd – nI. een algemeen economische,
een agrarisch economische en een sociaal-culturele -,
geformeerd uit vertegenwoordigers van de gemeentelijke
overheid – raadsleden en ambtenaren – enerzijds en
van de plaatselijke organisaties en verenigingen anderzijds.
Het geheel draagt een informeel karakter teneinde zo vrij
mogelijke discussies te bevorderen.
In drie tot
vijf
samenkomsten per werkgroep wordt nu
de plaatselijke problematiek besproken en in een kort
sub-rapport samengevat, waarvan de inhoud ter discussie
gesteld wordt in een gezamenlijke bespreking met de beide
andere werkgroepen. Vervolgens worden voor een aantal
onderwerpen regionale werkgroepen ingesteld – bijv.
landbouw, verkeer, recreatie, verenigingsleven – ,waarin
dezelfde procedure wordt gevolgd. De onderzoeker neemt
in dit geheel een begeleidende functie in, nadat door hem
het basis-discussiemateriaal aan de groepen is verstrekt.
Het gesprek wordt dus dooï de bevolking zelve gevoerd
en de onderzoeker neemt in dit stadium een betrekkelijk
passieve plaats in. Eerst nadat de verschillende sub-
rapporten ‘gereed zijn, heeft hij tot taak dit in één samen-
vattend rapport voor elk der drie facétten van het onder-
zoek te verwerken. Deze eindrapporten worden vervolgens
– alvorens in de openbaarheid gebracht te worden –
voorgelegd aan een beoordelingscommissie, die weer op
pariteitsbasis – Overheid en bevolking – is samengesteld.
Van deze eindrapporten wordt ten slotte één populaire
pocketeditie samengesteld ter verspreiding op ruime
schaal onder alle geïnteresseerden.
‘Hoe jong het streekzelfonderzoek in ons land ook moge
zijn, de praktijk heeft reeds bewezen, dat op deze wijze
werkend, niet het uit te brengen rapport het belangrijkste
resultaat van het onderzoek is, doch veeleer de prikkeling
die er van de discussie uitgaat op alle mogelijke activiteiten.
De mentale injectie is dus belangrijker dan het papieren
recept. Duidelijk blijkt dit bijv. in de gemeente Roden,
waar het eigenlijke onderzoek ongeveer een jaar geleden
is afgesloten. Dit manifesteert zich op tal van punten:
een sterk toegenomen belangstelling voor de raadsver-
gaderingen, een vlottere medewerking aan overheidsmaat-
regelen, een meer gecoördineerde ontwikkelingsplanning
en een versnelde totstandkoming van voordien sluimerende
projecten. Samengevat: een groter vertrouwen in de toe-
komstmogelijkheden van de gemeenschap. Het streek-
zelfonderzoek kafi derhalve – mits op een goede wijze
aangepakt – een belangrijke bijdrage vormen voor de
verdere ontplooiing van streek of gemeente, met als bij-
komend voordeel voor de onderzoeker: de niogelijkheid
tot betere contacten binnen het onderzoekgebied en daar-
door een meer levende benadering van de gestelde proble-
matiek.
Assen.
Drs. C. VOORMOLEN.
958
1
7-11-1959
Schrijver verdedigt de stelling, dat de te geringe
bevolkingsgroei in het Noorden des lands voor
de middenstand aldaar leidt tot een lagere pro-
duktiviteit, vermogensverliezen, weinig lust tot on-
dernemen enz. Enkele consequenties daarvan zijn,
dat een eenmalige sanering van de middenstand
geen blijvende oplossing biedt; dat bij eventuele
bevolkingsgroei van de additionele beroepsbevol-
king slechts weinigen in de verzorgende sector be-
hoeven te worden geplaatst en dat door het ge-
brek aan ondernemingslust niet of zeer laat de
noodzakelijke moderniseringen tot stand worden
gebracht. Schrijver verwacht,
mede als gevolg
van de situatie van de middenstand, in het Noor-
den overschotten aan witte boorden dragers”. Hij
bepleit een faciliteitenregeling die behalve op de
industrie ook gericht is op die diensten, welke
evenzeer de regionale economie stimuleren, gecom-
bineerd met beperkte hulp bij
de modernisering
van de middenstand.
Middenstand
en
andere diensten
De redactie heeft ons verzocht een specifiek Fries
element van de problemen van Noord-Nederland te be-
handelen. Nu is echter o.i. het meest specifieke voor
Friesland dat de algemene moeilijkheden van het Noorden
zich in deze provincie in zo extreme mate voordoen
1).
Om niet te vervallen in herhaling van hetgeen in andere
artikelen reeds werd behandeld is een algemeen probleem
gekozen dat nog niet aan de orde is geweest en waarbij
Friesland ook sterk is geïnteresseerd. Dit onderwerp –
de werkgelegenheid buiten landbouw en industrie –
krijgt weinig aandacht, terwijl het een beter lot verdient.
Het gaat hier nI. om ca. 40 pCt. van de beroepsbevolking
en de economische schade van een stagnerende ont-
wikkeling wordt juist in deze groep ondergaan.
De verzorgende sector.
Voornoemde 40 pCt. van de beroepsbevolking is thans
voor een zeer groot deel werkzaam in de zgn. verzorgende
sector, waaronder hier wordt verstaan de bedrijven en
instellingen die hun produkten en diensten in hoofdzaak
leveren aan andere in het gebied gevestigde subjecten.
Gemakshalve wordt in het navolgende de verzorgende
sector ook wel aangeduid als de ,,middenstand”, alhoewel
dit slechts gedeeltelijk juist is.
in vergelijking met andere landsdelen is in deze categorie
in Noord-Nederland in het algemeen en op het platteland
in het bijzonder, het aantal bedrijven en het aantal werken-
den groot en het geïnvesteerde bedrag klein. Een en ander
culmineert o.a. in een lage arbeidsproduktiviteit en lage
inkomens
2)
Qua beschrijving kan hiermede worden vol-
1)
van de drie Noordelijke provincies is in Friesland de Levolkingstoeneming
het geringst; de migratie het grootst; de inkomensontwikkeling het ongunstigst;
de huwelijksvruchtbaarhejd het grootst; de industrialisatie het snelst; de
woningkwaliteit het slechtst.
‘) In samenwerking met het Economisch Instituut voor de Middenstand
zijn globale cijfers afgeleid uit de zgn. 6.000 enquttes; voor de detailhandel zijn de uitkomsten
westen Noorden verschil
in pCI.
bedrijven per 10.000 inwoners
…………
183
219
20
werkzame personen per 10.000 inwoners
373
429
15
Vervangingswaarde per vestiging
……….
f. 45.086 f. 30.799 32
De lage inkomens blijken o.a. uit het feit dat in Noord-Nederland volgens de woningtelling 1956 slechts 25 pCt. van de niet agrarische mannelijke be-
drijfshoofden een inkomen genoot van meer dan f. 6.000 per jaar tegenover
een landsgemiddelde van 37 pCt. Voor de mannelijke winkeliers zijn de
percentages resp. 23 en 36.
staan
3).
Wij willen de ons toegemeten ruimte in de eerste
plaats benutten om uiteen te zetten hoe deze situatie voort-
vloeit uit de te geringe bevolkinggroei. Onze
stelling is,
dat onder de huidige omstandigheden rationeel handelen
van de middenstand in Noord-Nederland leidt tot een
lagere produktiviteit, vermogensverliezen, weinig lust tot
ondernemen e.d. Deze stelling steunt op de overwegingen,
die hierna onder de punten 1 t/m 4 zijn uiteengezet.
Wanneer het aantal vestigingen van verzorgende
bedrijven van een bepaalde branche in een gebied toeneemt,
kan men erop rekenen dat het inkomensniveau van de
gevestigde bedrjfsgenoten gunstig is. Deze ,,entry-situatie”
doet zich in het algemeen immers alleen voor wanneer de
bestaande bedrijven een hoger inkomen verkrijgen dan de
toetredende ondernemer op grond van zijn calculaties voor
zichzelf verlangt. Wanneer het aantal vestigingen afneemt
– de ,,exit-situatie” – beïnvloeden de calculaties van de
uittredende bedrijven het inkomensniveau van de bedrijfs-
genoten. De overblijvende ondernemingen zullen immers,
om zich te handhaven, nog meer hebben moeten doen om
klanten te binden en te krijgen dan de uittredende onder-
neming. De invloed van de uittredende bedrijven op hun
concurrenten vindt men in de praktijk bijv. in het thuis-
bezorgen van kleine bestellingen, een grote frequentie
in winkelweken, lange krediettermijnen e.d. Er heerst een
geheel andere bedrijfstijl.
Er kan een zeer belangrijk verschil zijn tussen de
calculaties van de toetredende en van de uittredende
ondernemers. Een nieuwkomer calculeert integraal en be-
trekt daarin o.a.: een volwaardig loon, afschrijvingen
gebaseerd op nieuwbouw en een bedrag afhankelijk van
het risico dat hij aan de nieuwe vestiging verbonden acht.
Iemand zal zijn zaak echter eerst sluiten wanneer hij er
minder uithaalt dan de alternatieve opbrengst van zijn
produktiemiddelen De alternatieve opbrengst van zijn
pand is sterk afhankelijk van de vraag of het aantal ver-
zorgende bedrijven als geheel in de betrokken plaats op
peil blijft. Zo niet dan is het aanbod groter dan de vraag
en daalt de prijs tot de waarde in een eventuele andere
‘)
Eeti uitgebreide beschrijving vindt men in de E.1.M.-publikatie: ,,Een
onderzoek naar de middenstand in een plattelsndsgebied van Friesland”.
7-11-1959
959
–
bestemming. De alternatieve opbrengst voor zijn arbeids-
kracht hangt nauw samen met het op peil blijven van het
totaal aantal bedrijven in het betrokken ‘gebied, via de
mogelijkheid van uitwijken naar een andere branche (al
of niet bij opvolging). Het is voorts afhankelijk van de
werkgelegenheid in het gebied in het algemeen, de leef-
tijd van de betrokkene e.d.
Veelal zal de ondernemer zijn bedrijf zelfs pas opheffen
bij een inkomen dat nog lager is dan bovenbedoeld alterna-
tief, namelijk wanneer hij een bedrag aftrekt voor het
risico dat hij aan een nieuwe werkkring verbonden acht en
eventueel voor zijn voorkeur voor het woongebied en voor
zijn zelfstandigheid. In vele gevallen is in de praktijk het
alternatief voor de arbeidskracht slechts de werkloosheids-
uitkering. Om de orde van grootte aan te geven zij vermeld,
dat wij menen dat de calculaties van de ,,entry-onderne-
mers” leiden tot inkomens van bijv. f. 15.000 tegenover
inkomens van f. 3.000 voor de ,,exit”-ondernemers
4).
In Noord-Nederland is de toeneming van het inwoner
–
tal in vele gebieden zeer gering tot nihil; een bron voor
omzetstijging is daarmede vervallen
5
). In de pas lopen
van de omzetontwikkeling
6)
per bedrijf was derhalve
op den duur alleen mogelijk door relatieve wijziging van
het aantal bedrijven. Voor vele branches betekende dit
vermindering van het aantal bedrijven, evenals toevallig
ook voor alle branches gezamenlijk. Landelijk is het ni.
toevallig zo, dat het totaal aantal van deze bedrijven,
zowel in de periode 1920-1950 als in de jaren sinds 1950,
nauwelijks veranderde
7).
In de stagnerende gebieden van Noord-Nederland domi-
neert dus in een veel groter aantal branches het ,,exit-
bedrijf” en bovendien geldt dit hier ook voor de midden-
stand als geheel. Het eerste houdt in het domineren van
de bedrjfsstijl der ,,exit-ondernemers”, het tweede, dat
voor ondernemer en bedrijfspand weinig of geen uitwijk-
mogelijkheden naar andere branches openstaan; Zoals
onder 2 is uiteêngezet is juist dan het verschil in calculatie
groot.
Men dient voor ogen te houden dat het uittreden van
bedrijven in de betrokken gebieden een continu proces is;
er moeten steeds weer ondernemers tot opheffing van hun
bedrijven worden gedwongen en deze ondernemers zijn
daaraan voorafgaande – een veelal lange periode – bereid
genoegen te nemen met geringe revenuen. De door de
,,exit-ondernemers” beheerste bedrjfsstijl moet zijn ont-
staan toen het tempo van de bevolkingsontwikkeling achter
bleef bij de tendentie tot bedrjfsvergroting in de midden-
‘)
Het verschil in de calculaties van ,,entry”- en ,,exit-ondernemingen” is
door ons niet feitelijk getoetst. De zeer grote Omzet en winstkans, die men
bij vestiging in een nieuwe wijk verlangt, is echter algemeen bekend. Een
sprekende illustratie is voorts het feit, dat in Drachten nog
vrijwel
geen nieuwe
middenstandsbedrijven gevestigd zijn; men absorbeert eerst de marge die ligt
tussen de ,,exit-” en de ,,entry-situstie”.
‘) In het Noorden als geheel was de jaarlijkse toeneming van de consumptie
door de geringe bevolkingsontwikkeling in de periode 1921-1958 gemiddeld
30 pCt. kleiner dan in het land als geheel. De consumptie per inwoner steeg
nl met ca. 0,8 pCt. per jaar in Nederland; het aantal inwoners met 1,2 pCt.
De totale consumptie steeg derhalve met 2 pCI. wanneer in het Noorden de
consumptie per inwoner eveneens met 0,8 pCt. per jaar is toegenomen, zal
de totale consumptie gestegen zijn met 0,8 pCt. + 0,6 pCt.= 1,4 pCt. gemid-
deld per jaar.
‘) Omzet-, produktiviteits- en inkomensvergroting zijn nauw verbonden.
Het zou te ver voeren dit verband hier uiteen te zetten. Het verband ontslaat
vooral door de ondeelbaarheid van een eenheid arbeid en is derhalve dwingen-
der naarmate het bedrijf kleiner is.
‘) Het niet veranderen van het aantal bedrijven is geen kwestie van ver-
starring in het algemeen; het aantal bedrijven correspondeert inderdaad met
de bevolkingsontwikkeling. De ,,entry-situatie” doet zich bijv. voor in Brabant
en Limburg; in de periode 1952/1957 vermeerderde het aantal detailhandels-
vestigingen in Brabant met gemiddeld 0,8 pCt. per jaar, in Limburg met 1,2
pCt. De ,,exit-situatie” is algemeen in het Noorden des lands. In de periode
1951/1959 ca. 0,8 pCt. per jaar, zowel in de detailhandel als in de horeca-
sector als bij het beroepsvervoer over de weg.
stand
8).
Dit ligt voor de middenstand als geheel in het
Noorden zover in het verleden – meer dan 30 jaar – dat
het verschil in ontwikkeling moeilijk feitelijk kan worden
aangewezen.
Het is logisch te verwachten dat zich na het ontstaan van
het verschil in bedrijfsstijl, omzet, inkomen en produktivi-
teit een ongeveer parallelle ontwikkeling is gaan voordoen,
waarbij het verschil in niveau is blijven bestaan. Een situatie
dus zoals hiernaast is aan-
gegeven. Dit niveauverschil
kan men wel feitelijk aanwij-
landehjke
zen, bijv. met behulp van
ontwikkeling
verschillen in inkomens en
consumentenmiddelen
9
). De
Oniwikkehng
betrokkenen hebben dus
hei Floonde,
veelal een zeer ]ange periode
de gevolgen van een en
ander ervaren. Het is dan
ook niet verwonderlijk dat
de lust tot ondernemen bij
hen thans gering is. In de
piaktijk kan men twee groepen onderscheiden en wel in
sommige plaatsen waar de stagnatie eerst van vrij recente
datum is zoals Bolsward en Gorredijk, een middenstand
die als het ware vecht met ,,het mes op de keel” en elders
vaak een middenstand die ,,zijn jaren uii zit”.
Voorgaande overwegingen zijn, zoals gezegd, voor ons
aanleiding om te stellen dat bij een geringe bevolkings-
groei de middenstand bij rationeel handelen in een slechte
positie geraakt. Thans zullen enige redenen worden ge-
noemd waarom de situatie in de middenstand
niet zo rigide
is als boven werd geschetst:
Bij opvolging en bij modernisatie van het pand worden
in de calculatie meer kostenelementen begrepen (bij
modernisatie de afschrijvingen) of minder aftrek toegepast
(bij opvolging een beter werkgelegenheidsalternatief).
Vooral bij goede conjunctuur speelt dit een rol, zodat in
die omstandigheden wel enige verbetering in de relatieve
situatie ontstaat. Het principiële verschil blijft echter be-
staan tussen de ,,entry”- en de ,,exit-situatie”. Alleen de
calculaties van de marginale ondernemers veranderen iets.
• Belangrijker beperking is dat het schema zoals hier-
boven uitgewerkt, de resultaten geeft bij rationeel gedrag
en perfecte voorspelling. Deze voorspelling heeft betrek-
king op een lange periode en leeft meestal alleen ,,in het
achterhoofd”. De stemming van de betrokkenen speelt
daardoor een belangrijke rol. Een zeer pessimistische stem-
ming onder de middenstanders ten plattelande kan reden
0)
De tendentie tot bedrjfsvergroting steunt hier, behalve op verbetering
van de techniek, ook op een differentiatieproces. De kruidenier verpakt buy.
vele van zijn artikelen niet meer zelf.
0)
Consumentengemiddelde voor de detailhandel in 1952 was voor Neder-
land 50, voor Friesland 40, in 1957 voor Nederland 54, voor Friesland 40.
Dat wil zeggen een gelijke ontwikkeling op verschillend niveau. De ambachts-telling 1953 van het C.B.S. maakt een berekening mogelijk van de gemiddelde
omzet per arbeidskracht. Deze omzet blijkt in het algemeen in het Noorden
kleiner; sonss zelfs 15 pCt.
De verschillen in consumentengemiddetde en omzet ontstaan o.i. meer door
de hier geschetste factoren dan door verschillen in verbruikersgewoonten e.d.
Deze stelling wordt ondersteund door het feit dat de overbezetting vooral groot
is in de ,,oude” bedrijfstakken. In onze gedachtengang past dit omdat deze
bedrijven zijn opgezet bij een relatief groter bevolkingsaantal. Het zou nogal
toevallig zijn wanneer de verschillen in verbruikersgewoonten juist correspon-
deerden met de onderscheiding van oude en nieuwe branches. Bovendien
blijkt het omzetverschil groter naarmate de branche op zichzelf minder ex-
pansief is. Alleen bij de loodgieters doet het verschil zich niet voor. Dit is
juist de branche die ook in het Noorden expansie!’ is.
Het is stellig ook niet zo dat hier sprake is van alleen een verschil tussen
stad en platteland. Het E.I.M. vindt voor de drie onderzochte plattelands-
gebieden, Oostelijk deel Noord-Brabant, Bommelerwaard en drie Friese ge-
meenten per 1.000 inwoners resp. 21, 29 en 39 ondernemingen en voor de
Bommelerwaard excl. Zaltbommel een gemiddelde omzet van f. 52.700 tegen-
over f. 35.000 in de drie Friese gemeenten.
960
.
7-11-1959
zijn voor sluiting van bedrijven zodra de integrale kosten
niet meer gedekt zijn. Wij menen dat dit voor het Noorden
als geheel en voor Friesland (nog?) niet het geval is.
• Ook moet in aanmerking genomen worden dat voor
zover regionale verschillen in de marges mogelijk zijn
men door margevergroting tijdelijk het inkomen kan ver-
groten. Dit middel kan echter maar tot een bepaalde
grens worden gehanteerd zodat het alleen tijdelijk soelaas
kan bieden.
• Ten slotte is een beperking dat ook binnen een expulsie-
gebied zich contractieverschijnselen voordoen, bijv. in
Drachten en in de nieuwe wijken van Leeuwarden. Ook
binnen een expulsiegebied vindt men de tegenstelling
tussen ,,entry”- en de ,,exit-situatie”. Het gemiddelde
inkomen van de middenstand in een expulsiegebied wordt
dus mede beïnvloed door enkele van deze contractie-
gebieden.
In dit bestek kunnen ook de
consequenties
van deze stel-
ling niet breed worden uitgemeten. Volstaan wordt daar-
om met het noemen van een drietal.
Een eenmalige sanering van de middenstand – zoals
bijv. wordt voorgestaan door het Nederlands Verbond van
Middenstandsverenigingen – geeft geen blijvende opios-
sing. Na het aantal jaçen met een te geringe bevolkingsgroei
ontstaat weer de ,,exit-situatie”. Een blijvende bplossing
voor de middenstand geeft vrijwel ‘alleen verbetering van
de bevolkingsontwikkeling of steeds doorgaande uitkoop-
transacties.
Bij een eventuele bevolkingsgroei in het Noorden
kan gebruik worden gemaakt van belangrijke verborgen
reserves in de middenstand. D.w.z., dat van de additionele
beroepsbevolking relatief weinigen in de verzorgende
sector geplaatst behoeven te worden. Daarmede kan een
– nationaal gezien – niet onbelangrijke produktiviteits-
stijging worden bereikt.
Door het gebrek aan lust tot ondernemen zal de eigen
middenstand van het Noorden veelal niet ‘of zeer laat de
moderniseringen tot stand brengen die voor een goed ver-
loop’van de industrialisatie gewenst zijn. Wij achten daar-
om maatrëgelen gewenst in de sfeer van advies en krediet-
verlening.
Andere diensten.
De niet regionaal georiënteerde diensten zijn in het
Noorden (fun bezet; zij komen echter wel voor. Met name
kan een aantal landelijk werkende verzekeringsmaatschap-
pijen worden genoemd waarvan de Onderlinge Brand-
waarborg Mij. van Woudsend het meest curieuze voorbeeld’
is. Deze is gevestigd in een plaatsje van slechts 1.000
inwoners, heeft 160 mensen in dienst en geniet van een
welvoorziene arbeidsmarkt. Cijfers over de bezetting van
deze – zgn. stuwende – diensten zeggen uiterst weinig
wanneer, zoals in dit kader, de begrenzing van het begrip
niet nader wordt uitgewerkt. Wel kan hier vermeld worden
dat in de ,,overige diensten” zoals het Centraal Plan-
bureau
10)
die definieert, in het Noorden in 1950 30 pCt.
van de beroepsbevolking werkte en landelijk 33 pCt.
Zonder overbezetting bij de winkels e.d. die hierin zijn
begrepen, ‘zou het verschil belangrijk groter zijn.
De geringe werkgelegenheid in de stuwende diensten, te-
zamen met de overbezetting in de middenstand hebben als
logisch gevolg een relatief geringe vraag naar ,,witte boorden
‘°)
Een verkenning der economische toekomstmogelijkheden van Neder-land 1950-1970′.
dragers”, ook wanneer het industriaiisatieprogramma
slaagt. Aan de vraagzijde van deze, markt wordt voor ons
land als geheel een grote expansie verwacht. Indicatie
hiervoor is de door het Centraal Planbureau gestelde groei•
van de ,,overige diensten” met 416.000 manjaren, d.w.z.
45 pCt. van de totale aanwas der beroepsbevolking.
Wanneer in het Noorden het relatieve aantal van deze
groep op peil zou blijven, wordt slechts 30 pCt. van de
aanwas in de ,,overige diensten” geplaatst. Een lager
percentage is o.i, waarschijnljker.
De belangstelling voor de verschillende richtingen van
onderwijs wijkt daarentegen in algemene lijnen
11)
niet h
f
van het landelijk patroon. Het laat zich aldus reeds aanzien
dat men de migratie slechts gedeeltelijk kan stuiten met
een industrialisatieprogramma. Een indruk van de orde
van grootte van het overschot aan ,,witte boorden dragers”
in Noord-Nederland ligt in het bovengaande besloten.
Immers, bij een relatief gelijk aanbod blijft de vraag –
met minstens 15 pCt. van de totale aanwas van de beroeps-
bevolking – beneden het landelijk niveau. Aangezien
stuwende arbeidsplaatsen nodig zijn voor ca. 60 pCt.
van de beroepsbevolking blijkt dat men voor het bereiken
van evenwicht in de migratiebalans in het Noorden zeker
voor één kwart is aangewezen op het tot ontwikkeling
brengen van stuwende diensten. Veel sterker spreekt dit
nog wanneer men onderdelen van het Noorden in ogen-
schouw neemt. In plaatsen als Groningen, Leeuwarden en
Sneek liggen de belangstellingspercentages voor de witte-
boordenberoepen hoog. In het rayon Sneek, maakt het
overschot van ,,witte boorden dragers” o.i. ongeveer de
helft van het totale overschot uit.
Haast vanzelf rijst de vraag waarom deze diensten, die
toch qua functie voor de regionale economie niet van
dejndustrie verschillen, niet in het huidige stimulerings-
beleid zijn betrokken. Wij hebben de indruk dat hierbij
vooral een historische factor een rol heeft gespeeld. Het
regionale stimuleringsbeleid is ni. een vrucht van de
industrialisatieprogramma’s en wordt behandeld in de
industrialisatienota’s. Dergelijke programma’s en nota’s
worden met betrekking tot de diensten niet opgesteld.
Het uitstrekken van de stimuleringsmaatregelen over
deze diensten zal stellig een aantal moeilijke grensgevallen
oproepen. Ook thans zijn echter de grenzen bepaald niet
duidelijk; de vraag rijst bijv. of autospuiterjen, kippen-
slachterjen en broodfabrieken als industrieën moeten
worden gezien. Het voordeel van een uitgebreide regeling
is in dit opzicht dat men een logisch verband kan leggen
met het fundamentele probleem van het Noorden: men
kan het principe hanteren ,,wie expulsie of werkloosheid
bestrijdt, competeert premie”.
Het komt ons voor dat, aangetrokken door premies,
in de eerste plaats administratieve onderdelen van nationaal
werkende diensten zullen ‘worden gevestigd, geheel analoog
aan de industrieën die thans filialen stichten. Voorshands
zijn
wij
van mening dat een dergelijke premieregeling ook
kan worden toegepast t.o.v. de ad min ist ratiekantoren van
overheidsinstellingen. Weliswaar wordt deze premie een
kwestie van ,,vestzak-broekzak”, maar in de praktijk kan
het wel degelijk van betekenis zijn. Wanneer de betrokken
dienst op het budget voor nieuwbouw moet bezuinigen
komt dan vanzelf aan de orde of deze bezuiniging niet kan
“)
Een indicatie voor potentieel aan ,,witte boorden dragers” is het belang-
stetlingspercentage voor het u.l.o. en v.h.m.o. T.o.v. het aantal jongens dat
g.l.o. en v.g.l.o. voorgoed heeft verlaten waren de percentages in 1952:
Nederland 38, Friesland 38, Groningen 42, Drente 3!.
7-11-1959
961
1
4
In Groningen hebben zich, in het bijzonder na
de oorlog, in verschillende bedrijfstakken belang-
rijke wijzigingen en ingrijpende vernieuwingen vol-
trokken. Deze hebben niet alleen geleid tot een
sterke verandering in de oorspronkelijke produktie-
processen, maar tevens een grote uitbreiding aan
het produktieprogramma gegeven. Het ligt in de
meeste gevallen niet in de aard van de Groninger
ondernemer veel bekendheid te geven aan de
groei en de veranderingen, die zich in zijn bedrijf
voltrekken. Het is hiermede vaak net zo als
met
de uitbreiding van de bedrijfsgebouwen zelf:
vaak vindt men, temidden van de andere bebou-
wing, achter een sober en bescheiden
front een ge-
heel fabriekscomplex gebouwd. Voor de belang-
rijkste takken – de aardappelmeelindustrie, de
strokartonindustrie, de scheepsbouw, de metaal-
nijverheid, de confectie- en de grafische industrie
– van de Groninger industrie wordt, tegen deze
achtergrond, ‘in het onderstaande een overzicht
gegeven van de veranderingen en vernieuwingen,
die
in
de laatste
decennia
hebben plaats
gevonden.
Meer
,
zijn
clan –
tij ken
De kennis van de Groninger industrie strekt bij degenen,
die geen studie van dit onderwerp hebben gemaakt, meestal
niet verder dan wat de in omloop zijnde leerboeken voor
de economische aardrjkskunde aan informatie hierover
verstrekken. Dat in Groningen de oudste vorm van nijver-
heid de scheepsbouw is; dat de bloeiende landbouw en de
goedkope brandstof (turf) de aardappelmeelindustrie en
de strokartonnijverheid deed ontstaan en dat naast hout-,
machine- en steenindustrie de confectienijverheid een niet
onbelangrijke tak van bedrijf vormt, kan als algemeen
bekend worden verondersteld.
Niet algemeen bekend is daarentegen, dat zich in deze
bedrijfstakken in het bijzonder na de oorlog belangrijke
wijzigingen en ingrijpende vernieuwingen hebben, voltrok-
ken, die niet alleen hebben geleid tot een sterke verandering
in de oorspronkelijke produktieprocessen, maar tevens een
grote, uitbreiding aan het produktieprogramma hebben
gegeven. Het karakter van het bedrijf leent zich in sommige
gevallen niet voor het geven van publiciteit aan’belangrijke
ontwikkelingen in de bedrijfstak, maar in de meeste gevallen
ligt het niet in de aard van de Groninger ondernemer veel
bekendheid te geven aan de groei en de veranderingen, die
zich in zijn bedrijf voltrekken.
(vervolg van blz. 961)
worden verkregen door een belangrijk onderdeel te plaat-
sen in het Noorden des lands.
Als consequenties van een faciliteitenregeling voor
stuwende diensten zien wij vooral:
L Het hierboven genoemde effect op de totale bevolk,ings-
ontwikkeling;
Een naar beroepsgroepen meer gemengde bevolking;
Een betere aansluiting bij de grondslag voor het regio-
naal beleid en daarmede een betere aansluiting bij het
rechtsgevoel van de betrokkenen;
Een belangrijke verbetering, zowel via de versnelde
bevolkingsontwikkeling als via het scheppen van een
aanvaardbaar werkgelegenheidsalternatief, van de
produktiviteit in de middenstand.
Leeuwarden.
Drs. L. J. LOCF{T.
Het is hiermede vaak net zo als met de groei van het
bedrijf zelf, i.c. de uitbreiding van de bedrijfsgebouwen.
Als kleinbedrijf begonnen, vaak temidden van de andere
bebouwing, heeft men, waar de omstandigheden dit toe-
lieten, ,,naar achteren” gebouwd, onopvallend, maar’
verrassend voor de bezoeker, die achter het sobere en
bescheiden front nimmer een dergelijk fabriekscomplex
vermoedt.
Voor de belangrijkste bedrijfstakken van de Groninger
industrie zal, tegen deze achtergrond, een overzicht worden
gegeven van de veranderingen en vernieuwingen, die zich
in de laatste decennia hebben voltrokken.
Aardappelmeelindustrie.
Reeds in de dertiger jaren werd gebroken met de oude
produktiewijze. Niet alleen werd in steeds meer bedrijven
afgestapt van het uitsluitend fabriceren van aardappelmeel,
maar ook technisch werd het produktieproces geh’el ge-
wijzigd. Hierdoor werd het mogelijk een veel beter produkt
goedkoper op de markt te brengen. Deze technische research
leidde er o.a. toe, datde tijdsduur van het fabricageproces
van aardappel tot meel, die in 1930 nog meer dan een dag
bedroeg, tot minder dan een uur kon worden teruggebracht.
Naast de oude derivaten van aardappelmeel, als glucose
en dextrine, wordt een steeds groter aantal eindprodukten
vervaardigd als voedingsmiddelen, kleefstoffen, stijfsels,
e.d. Zij worden gebruikt in de textiel- en de papierindustrie
en ook bij de bereiding van voedingsmiddelen. Het gevolg
van deze ontwikkeling is geweest, dat van de ca. 175.000
ton aardappelmeel nu 60 pCt. tot derivaten wordt verwerkt,,
tegen 20 pCt. v56rde oorlog.
De omvangrijke research, die aan dit, alles ten grondslag
ligt, heeft er toe geleid, dat Nederland op het gebied van de
zetmeelveredeling de eerste plaats in de wereld inneemt.
Bovendien hebben de contacten met andere bedrijfstakken
de industrie er toe gebracht nieuwe chemische produkten
te gaan vervaardigen, niet gebaseerd op aardappelmeel.
Hiermede voltrekt zichde reeds op gang zijnde ontwikke-
ling van voedingsmiddelenindustrie naar chemische indus-
trie wel zeer duidelijk. De grootte van de hiermede gepaard
962
‘ .
,
‘ 7-11-1959
gaande investeringen moge blijken uit het feit, dat sinds
1950 in de aardappelmeelindustrie voor ca. f. 50 â 60 mln.
aan gebouwen en machines werd besteed. Met een totale
personeelsbezetting in de aardappelmeelindustrie van ge-
middeld 1.500 personen wordt een jaarlijkse omzet van
ca. f. 110 mln, gehaald. Twee derde hiervan wordt geëx-
porteerd naar 72 landen.
De strokartonindustrie.
Is
van de aardappelmeelfabrieken 60 pCt. binnen de
grenzen van de provincie Groningen gevestigd, de stro-
verwerkende industrie bevindt zich op enkele uitzonderin-
gen na geheel in deze provincie. Ongeveer
1/4
van het in
Nederland geoogste Stro wordt industrieel verwerkt. Af-
hankelijk van de prijsverhoudingen worden echter ook zeer
grote partijen uit het buitenland, vnl. uit het aangrenzende
Noord-West-Duitsland, aangevoerd. Van de jaarlijkse
produktie tot een waarde van rond f. 90 mln, wordt de
helft tot twee derde geëxporteerd, niet alleen naar de tradi-
tionele markt in Engeland, maar tegenwoordig evenzeer
naar andere landen in Europa, Afrika en Azië. Rondom de
strokartonfabrieken ontwikkelde zich de kartonnage-
industrie, die in verband met de stijgende vraag op de
binnenlandse markt na de oorlog sterk is gegroeid.
Evenals de aardappelmeelindustrie is ook de strover-
werkende industrie niet stil blijven staan bij de oude pro-
duktiemethoden en de vervaardiging van het oudste pro-
dukt: strokarton. Door de fundamentele research, die
verricht wordt in een aantal fabrieken en in het bijzonder
door het Nederlands Proefstation voor Stroverwerking
in Groningen, zijn reeds belangwekkende technische resul-
taten bereikt. in het bijzonder zijn deze onderzoekingen
gericht op de praktische verwerkelijking van het continu-
proces van de heterogene ,,natuur”-grondstof tot een
,,uniform” eindprodukt.
Naast strokarton is men na de oorlog overgegaan tot
de fabricage van strocellulose en strovezelplaten (hard-
board, zachtboard). Mede daardoor is ook in deze bedrijfs-
tak een belangrijke stap gezet op de weg naar hoogwaardige
eindprodukten en is de stroverwerking uit de sfeer van de
agrarische gebondenheid in de typisch industriële sfeer
gekomen. De modernisering van de fabrieken heeft belang-
rijke kapitalen in gebouwen en machinepark gevergd. Na
1950 is voor rond f. 75 mln, hierin geïnvesteerd.
Scheepsbouw.
De Groninger coasterbouw heeft zich historisch ont-
wikkeld uit de kleine werfjes langs de veenkoloniale kanalen,
die houten schepen bouwden voor het turfvervoer. Ook nu
nog zijn de meeste werven langs het oude Winschoterdiep
gevestigd. In de laatste twintig jaar is er veel veranderd. Bij
de eerste aanblik valt de lange rij van kranen op, die véér
de oorlog niet of nauwelijks aanwezig waren.
De grote vraag naar nieuwe schepen na de oorlog leidde
er toe, dat nieuwe werkmethoden werden ingevoerd. In
plaats van de oude methode van klinken op de helling,
wordt nu sectiebouw toegepast in nieuwe, modern geoutil-
leerde lashallen. Voor het transport van de hal naar de
helling werden de grote kranen aangeschaft. Met deze en
andere vernieuwingen is bereikt, dat de-bouwtijd voor
de schepen sterk werd bekort en de gezamenlijke produktie-
capaciteit van de werven naar schatting werd verdrie-
voudigd. Investeringen in apparatuur en gebouwen van
f. 80 tot 100 mln, zijn hiervoor nodig geweest.
Binnen het raam van hun ontplooiingsmogelijkheden –
de afmetingen van kanalen, bruggen en sluizen – wordt
door de werven een gevarieerd produktieprogramma uit-
gevoerd. Hoewel in de eerste plaats coasters worden ge-
bouwd, wordt daarnaast de bouw van grote binnenschepen,
zeesleepboten, visserijvaartuigen, enz. aangenomen.
De samenwerking, die er in de Groninger scheepsbouw-
wereld bestaat, op technisch, maar vooral op economisch
terrein, mag uniek voor West-Europa worden genoemd.
Gezamenlijk wordt een actieve marktpolitiek gevoerd,
waardoor de Groninger coaster, die véôr de oorlog vrijwel
uitsluitend voor Nederlandse rekening werd gebouwd, nu
zijn afzetgebied vindt over de gehele wereld. Deze samen-
werking is ook op technisch gebied intensief, zowel onder
–
ling als met het Scheepsbouwkundig Laboratorium te
Wageningen.
Metaalnijverheid.
Bij het begrip metaalnijverheid denkt men in Nederland
zeker niet – en terecht – in de eerste plaats aan de provin-
cie Groningen. Toch kwam, in het bijzonder door de
groei van de agrarische industrie en de scheepsbouw een
metaalindustrie tot ontwikkeling, die oorspronkelijk op de
verzorging van genoemde bedrijfstakken was ingesteld.
De reeds eerder gesignaleerde markante veranderingen,
die de Noordelijke basisindustrieën in technisch opzicht
doormaakten, vereisten speciale nieuwe machines en appa-
ratuur, die niet eenvoudig bij een fabriek konden worden
besteld. Daarom nam de machinefabriek of het constructie-
bedrijf vaak het initiatief om, al dan niet in samenwerking
met de opdrachtgever, de benodigde installaties te ont-
werpen. Zo werd de typisch Groninger industrie, evenals
de landbouw, omringd door een toeleverende hulpnijverheid
van hoge kwaliteit in de metaalsector. De aanwezigheid van
deze zeer gevarieerde metaalindustrie is een belangrijke
factor voor de vestiging van nieuwe industrieën in dit ge-
west, zowel bij installatie van het bedrijf alsook bij uit-
besteding van werkzaamheden.
De ervaring met deze ,,toelevering” opgedaan, heeft er
toe geleid, dat verschillende ondernemingen in de elektro-
technische, motoren- en metaalverwerkende industrie zijn
uitgegroeid tot bedrijven, die met eigen produkten, in serie
vervaardigd, op de nationale en internationale markt zijn
verschenen. Het betreft hier duurzame consumptiegoederen
zowel als halifabrikaten en complete installaties. Bovendien
is aan vele ondernemingen een handelsafdeling verbonden,
waardoor een net van relaties met buitenlandse leveranciers
op zeer verschillend gebied bestaat.
De confectie- en
de grafische nijverheid.
De dominerende positie van de stad Groningen als
centrum van handel en wetenschap in het Noorden deed
in deze stad de confectie-industrie en de grafische nijverheid
ontstaan. Voor beide bedrijfstakken geldt, dat zij zijn uit-
gegroeid van ambacht tot industrie, waarbij wel sterk is
gemechaniseerd, doch de veranderingen in de bedrijfs-
Organisatie, de vakopleiding en het personeelsbeleid mis-
schien nog meer typerend zijn dan de invoering van nieuwe
technieken, die bij de scheepsbouw en de agrarische industrie
zo’n belangrijke rol speelden.
De Groninger confect ien ij verheid is voortgekomen uit
de handel in tweedehands-kleding, waaraan spoedig speciaal
gemaakte kostuums – confectie – werden toegevoegd.
Het in de aanvang zuiver ambachtelijk bedrijf (thuis-
werkers) veranderde eerst in sterke mate in de dertiger
jaren, toen specifieke produktiemethoden in het fabrieksma-
7-11-1959
–
.
963
tig uitgeoefendè bedrijf konden worden toegepast. De
Groninger confectie-industrie is gespecialiseerd op de
levering van herenconfectie, overjassen en regenkleding
van de hoogste kwaliteit, waardoor naast de bedrijfsorga-
nisatie de vakopleiding in het middelpunt van de belang-
stelling staat. De grote samenwerking, die er tussen de
•confectiefabrieken onderling bestaat, heeft er toe geleid,
dat op het gebied van de produktiviteitsverhoging, van de
sociale voorzieningen en van de afzet opmerkelijke resul-
taten konden worden bereikt.
De grafische nijverheid in de stad Groningen geniet haar
bekendheid vooral door de school- en studieboeken, die
hier worden gedrukt. De aanwezigheid van speciaal ge-
schoold personeel voor het zetten van moderne natuur-
wetenschappelijke publikaties maakt het mogelijk belang-
rijke opdrachten, vooral uit het buitenland, in Groningen
te doen uitvoeren. Daarnaast heeft in Groningen speciali-
satie plaats gevonden op het terrein van het drukken van
kaarten en platenreprodukties. De moderne machines
zijn in staat reprodukties van kaarten, platen en schilderijen
in een veelheid van kleuren te vervaardigen.
Deze bespreking van een aantal bedrijfstakken, die ôf
typisch Gronings zijn, èf die in deze provincie een eigen
ontwikkeling hebben doorgemaakt, is zeker niet volledig.
In technisch en bedrijfsorganisatorisch opzicht zijn ook in
andere bedrijfstakken talloze veranderingen en.vernieuw-
ingen tot stand gekomen.
In de zuivelindustrie is de invoering van het continu-
proces bij de condensfabricage zeer markant, terwijl de
research’verder speurt in de richting van veredeling van
de zuivelprodukten. Bij de voedings- en genotmiddelen-
fabricage is de vrijwel totale mechanisatie van verschillende
produktieprocessen het meest opyallend. De chemische
industrie, die na de oorlog sterk is uitgebreid, heeft talloze
nieuwe produkten op de markt gebracht, die in het buiten-
land sterk de aandacht trekken.
In de houtzagerijen is de aandacht van deondernemer
in het bijzonder gericht op de verbetering van het intern
transport, terwijl in de meubelindustrie de verdoorgevoerde
voorfabricage en seriemontage de produktiviteit belangrijk
hebben doen toenemen. De steen- en buizenindustrie. heeft
in de achter ons liggende jaren grote technische verbete-
ringen doorgevoerd, waardoor het oorspronkelijke seizoen-
karaktervan deze bedrijfstak meer en meer gaat verdwijnen.
Met deze summiere afronding is het beeld van de Gro-
ningse industrie zeker niet compleet. De omvang van dit
artikel laat echter niet toe dieper in te gaan op de structuur
en de speciale facetten der onderscheiden industrieën.
Laat deze korte kennismaking een aansporing vormen tot
een langer bezoek
….
ter plaatse!
Groningen.
.
Drs. F. J. KOOISTRA.
Konstruktiewerk plaats
TELEFOON (05116) 255;
7J1
machinefabriek
havenbedrijk
VLAARDINOENiOS.T NYU
tel. Rottedam 010
–
69014
tel. Vlaardin gen 01898 – 2741
964
.
.
7-11-1959
1
Het oorspronkelijke
hoogveenoppervlak
in
Drenthe bedroeg 55.000 ha. Hiervan is thans nog
4.500 ha onvergraven. In de komende twintig
jaren zal ook dit restant in vruchtbare daigrond
verandérd zijn. De baggerturfjes zijn praktisch his-
torie geworden en van de handgestoken fabrieks-
turf is de produktie in dertig jaren tijds gedaald
tot 9 pCt. van haar oorspronkelijke grootte. In
tegenstelling tot deze beide produkten is de pers-
turf een
courant produkt. Behalve voor huisbrand
wordt de persturf thans
hoofdzakelijk
gebruikt als
grondstof voor een tak van de chemische
indus-
trie. De fabricage van persturf is na de oorlog in-
grijpend gemoderniseerd en is thans in hoge mate gemechaniseerd. Van economisch belang is voorts nog de turfstrooiselindustrie van welks twaalf fa-
brieken er zes in Drenthe zijn gevestigd. Als ge-
volg van de verminderde turfproduktie en de me-
chanisatie
is het aantal veenarbeiders in Drenthe
de laatste dertig jaren tot op de helft verminderd.
Er zijn er thans nog 3.000 â 3.500.
De vervening
in
Drenthe
Vervening is een zeer oud bedrijf. De bekende Romeinse
geschiedschrjver Plinius (23-79 n. Chr.) spreekt reeds over
een volksstarn, die hij in de streék van het tegenwoordige
Oost-Nederland-West-Duitsland aantrof, met de woorden:
,Het slijk van de bodem bewerken ze met hun handen,
drogen ze in zon en wind, waarna ze ‘t verbranden, om hun
spijzen te koken en hun verkleumde lichamen te verwar
–
men”.
Praktisch onderscheidt men de veengebieden in laagveen
en hoogveen. Laagveen wordt in hoofdzaak gevonden onder
de waterspiegel, hoogveen daarboven. Na de vervening
van laagveen houdt men dus een meer over; van hoogveen
vaste grond na de vervening. In Drenthe bevindt zich een
hoogveengebied, dat een aaneengesloten geheel vormt met
het veengebied ten zuiden van Hoogezand-Sappemeer-
Winschoten en, het veengebied in West-Duitsland. Reeds
uit een oorkonde van 1113 blijkt, dat toen reeds de exploi
tatie van hoogveen in Nederland een bedrijf was.
(
De af-
graving van het Gronings-Drentse hoogveengebied is in
1599 in het Noorden bij Winschoten begpnnen en steeds
naar het Zuiden voortgezet. In 1764 was het tot Bareveld
gekomen, waarmee de Drentse hoogveenafgraving begon-
nen is.
Het oorspronkelijk oppervlak van het gehele hoogveen-
gebied in Drenthe, dus het gebied ten Oosten van de Honds-
rug alsmede enkele kleinere hoogveengebieden (Smilde,
Hoogeveen), bedroeg 55.000 ha. In 1915 was dit reeds ver-
minderd tot 20.000 ha, in 1950 tot 7.000 ha, terwijl er nu
nog ongeveer 4.500 ha onvergraven hoogveen in Drenthe
is. Men ziet dus, dat de veenvoorraad in Drenthe ten einde
loopt en bij een produktie als de laatste tien jaren plaats-,
vond, in twintig jaren verdwenen zal zijn. De laatste veen-
reserves bevinden zich in het Zuidelijkste deal van het
Drentse hoogveengebied, dus in Schoonebeek en de streek
ten Noorden daarvan.
In hoofdzaak onderscheidt men in het Drentse hoogveen
drie soorten veen, ni. een bovenste laag bolster, daaronder
zwart veen en daaronder soms darg. Het veen wordt bedekt
met een laag bonkaarde, wat eigenlijk geen veen is. Onder
het veen bevindt zich zand. Op grond van wettelijke bepa-
lingen is de vervener verplicht op het zand een laag van
minstens 50 cm dik bonkaarde en bolster achter te laten.
Daardoor wordt na ontginning een zeer goede cultuur-
grond voor de landbouw verkregen, de zgn. daigrond. Deze
ontginning van afgegraven hoogveen vergt nog een kost-
bare bewerking. De gehele streek tussen Hoogezand-Sap-
pemeer-Winschoten .en Nieuw Weerdinge – meer dan
35 km afstand – is in de loop der jaren tot vruchtbare
daigrond ontgonnen. Belangrijke landbouwprodukten van
de daigronden zijn aardappelen en rogge, waardoor de
aardappelmeel- en strokartonfabrieken o.a. van grondstof
worden voorzien.
Niet overal komen de genoemde drie veenlagen voor.
In Eerste en Tweede Exloërmond en Valthermond bijv.
kwam veel darg voor en weinig bolster; in Schoonebeek
veel bolster en geen darg. Van de darg maakt men de
vroegei algemeen bekende vierkante baggerturfjes. In
1927 bedroeg de produktie daarvan nog 94.000 stobben
‘ 4,4 ton, dat is 414.000 ton. Door-uitputting vaii de veen-
voorraad darg was deze produktie in 1958 teruggelopen
tot ongeveer 200 stobben van in totaal 880 ton. Deze
produktie geschiedde met eenvoudige machines, aange-
dreven door stoomlocomobielen. Het veen werd met de
hand gespit en door jakobsladders naar de machine ge-
voerd, waarin het veen met een gelijk volume water werd
vermengd en als een brj over het veld verspreid. Als het
grootste deel van het water in de grond was
–
gezakt en in de
buitenlucht verdampt, werd het veen door arbeiders met
plankjes onder de voeten in elkaar getrapt, het zgn. ,,turf-
trappen”; volgens rechte lijnen werden er dan de turfmaten
op getekend, waarna deze turven gestoken en verder aan
de lucht gedroogd werden. Zoals uit de cijfers van de
baggerturfproduktie blijkt zijn deze turfsoort en de pro-
duktiemethode praktisch historie geworden.
Naast de baggerturf, die als huisbrand gebruikt werd,
was vele jaren de handgestoken fabrieksturf, de industrie-
turf bij uitnemendheid. Fabrïeksturf werd vrceger gebruikt
als brandstof voor stoomkétels – aardappelmeel- en stro-
kartonfabrieken – in de baksteenindustrie – veldovens –
en in aardewerkfabrieken enz. Van de kleine hoeveelheid,
7-11-1959
-.
965
Geheel automatische
turfmachine. In het
midden op de foto
staat de machine; rechts het vergraven
veen; links het onver-
graven veen, dat als
droog veld wordt ge-
bruikt en de transpor-
teur.
–
ir
•’
4j
•1
•
die nu nog – zoals hieronder zal blijken met subsidie –
geproduceerd wordt gaat een gedeelte naar de fabriek,
die ook de hoofdafnemer van persturf is en de rest naar
verschillende afnemers. De gemiddelde produktie van
fabrieksturf in Drenthe over de vier jaren van 1927 t/m
1930 bedroeg 30.300 dagwerken â 10,8 ton is 327.000 ton;
de gemiddelde produktie over de vier jaren van 1955 t/m
1958 bedroeg nog slechts 2.700 dagwerken, of 29.000 ton.
De oorzaak van deze teruggang is de sterk verminderde
vraag naar turf als industriële brandstof, waar steenkool
en olie de turf verdrongen en bovendien de opkomst van
de persturf, waarover nu het een en ander zal worden
vermeld.
De produktie van persturf in Drenthe bed roèg gemiddeld
over de jaren 1927 t/m 1929 ongeveer 67 miljoen stuks
per jaar
a
0,65 kg/stuk, dus 44.000 ton en gemiddeld over
de jaren
1955
t/m 1957 ongeveer 449 miljoen stuks per
jaar, dus 292.000 ton met een waarde van ongeveer 94
miljoen gulden. In tegenstelling met de baggerturf en de
handgestoken fabrieksturf is dit een courant produkt, dat
thans de turfmarkt beheerst. De produktie zal in Drenthe
eindigen als het veen binnen zeer afzienbare tijd geheel
vergraven is. Bij de fabricage van persturf wordt het veen
– in hoofdzaak zwart veen – door een machine gevoerd,
waarin het gemalen, gekneed en met een schroefpers door
een mondstuk als een streng naar buiten wordt gevoerd.
Véér de oorlog werd het veen met de hand gespit en door
een jakobsladder naar de machine gevoerd. Met de hand
werden van de streng turven op de gewenste lengte gehakt,
die op plankjes door een eenvoudige staaldraadtransporteur
over het droogveld werden vervoerd en ten slotte met de
hand van de plankjes af op de grond werden gelegd.
Behalve voor .huisbrand wordt persturf thans hoofd-
zakelijk gebruikt als grondstof voor een fabriek, die een
produkt voor de chemische industrie maakt. De vraag
naar persturf als huisbrand vertoont nogal veel schomme-
lingen. Gedurende enkele jaren bleek het mogelijk persturf
naar Duitsland te exporteren. Het record werd in 1951
bereikt met meer dan 58.000 ton. Er heeft thans nog wel
enige export plaats, maar deze is niet van groot belang meer.
Na de oorlog werd de fabricage van persturf zeer ingrijpend
gemoderniseerd. Uit de Marshall-gelden werd een bedrag
van f. 450.000 beschikbaat gesteld voor de bouw en ontwik-
keling van automatische turfmachines en voor research
bij het zoeken naar nieuwe afzetgebieden. Naar Duits
voorbeeld werden toen machines ontwikkeld, geschikt
voor Nederlandse veenderijen. Begonnen werd met machi-
nes, die machinaal graven met een excavateur en met een
automatische transporteur de türven op het droogveld
leggen. De enkele bedienende mannen zijn machinist
geworden. Daarna werden verzamelaars ingevoerd, die de
gedroogde turven van het droogveld op hopen verzamelen
of in veldspoorwagens laden. Bij de meeste verzamelaars
worden de turven met de hand van het veld afgenomen en
op de verzamelaar geworpen; bij de nieuwste uitvoering
werd ook dit opnemen gemechaniseerd. Ook het afbonken
– het afgraven van de bovenste veenlaag, die op de zand-
ondergrond moet worden geworpen voor de latere ont-
ginning – wordt reeds vrij algemeen met machines gedaan.
Voor het planeren van het droogveld, het graven van
draineersleuven, het op stapeltjes zetten van de turf bij
het drogen en later het keren van deze turven, bestaan
ook machines, die goed voldoen. Ongeveer 50 pCt. van
de persturf wordt thans met excavateurs gegraven en ge-
deeltelijk ook verder machinaal verwerkt. Dit percentage
zal zonder twijfel de komende jaren nog sterk toenemen.
Van het bolsterveen is, zoals reeds vermeld, een gedeelte
nodig voor de ontginning van de ondergrond. De rest
wordt tot turf vergraven en deze bolsterturf is grondstof
voor de turfstrooiselindustrie. Voor de Drentse veenderj
is dit een zeer belangrijke bedrijfstak. In een turfstrooisel-
fabriek wordt de bolsterturf fijn gemalen en tot balen
(van 0,21 m
3
)
geperst, die met houten latten en staaldraad
zo stevig verpakt zijn, dat vervoer per vrachtauto, spoor
of schip goed mogelijk is. Turfstrooisel is een belangrijk
exportartikel. Voor export over zee worden de balen na de
normale latten- en draadverpakking ook nog in jute
verpakt. Turfstrooisel wordt gebruikt voor velerlei doel-
einden; de tuinbouw en de pluimveeteelt zijn de belang-
rijkste afnemers. In Nederland werken twaalf turfstrooisel-
966
7-11-1959
fabrieken, waafvan er zes in de provincie Drenthe liggen.
De grondstoffenvoorraad in Drenthe raakt evenals trou-
wens alle veen uitgeput. Toch. zal met het opraken van de
bolstervoorraad deze bedrijfstak allerminst verdwijnen.
Het veengebied in Z.O.-Drenthe zet zich voort naar het
Oosten en Zuid-Oosten over de Duitse grens, bijna tot aan
de rivier de Ems. Dit Duitse veengebied beschikt nog over
aanzienlijke bolsterveenvoorraden, waarvan Drentse turf-
strooiselfabrikanten voldoende stukken hebben gekocht
of gepacht om hun bedrijf nog geruime tijd te kunnen
voortzetten. Door het Süd-Nord Kanal en de Hoogeveense
vaart heeft dit Duitse veengebied een goede verbinding
met de Nederlandse turfstrooiselfabrieken in Z.O.-Drenthe
voor het vervoer van de bolsterturf.
De gemiddelde produktie van de zes Drentse fabrieken•
in de drie jaren 1956 t/m 1958 bedroeg 1.200.000 balen
per jaar, dat is ongeveer 66.000 ton met een waarde van
ongeveer
5
miljoen gulden. Het graven van de bolsterturf
geschieddé tot voor enkele jaren uitsluitend met de hand.
De laatste jaren is men begonnen met de ontwikkeling van
graafmachines voor bolsterturf. De vooruitzichten lijken
gunstig, zodat men mag aannemen, dat ook in dit onderdeel
van de veenderj de mechanisatie voortgang zal vinden.
Het drogen van turf geschiedt steeds in de buitenlucht
door wind en zon. Om 1 ton luchtdroge turf te krijgen moe-
ten minstens
5
ton water, worden verdampt. Kunstmatig
drogen is daarom niet rendabel te maken. Dit luchtdrogen
maakt de veenderj tot een seizoenbedrjf. Het graven van
brandstofturf geschiedt normaal in de maanden april
t/m juli; er is dan nog tijd om de het laatst gegraven turf
voor de winter droog te krijgen. Als namelijk nog natte
turf bevriest, gaat de structuur verloren en vermindert de
waarde als stookmateriaal aanzienlijk. Van bolsterturf –
de grondstof voor turfstrooisel – daarentegen wordt de
kwaliteit beter door bevriezen; het graven daarvan kan
dus ook buiten het turfgraafseizoen geschieden. Dit geeft
dus wel enige meerdere seizoenspreiding van de werkgele-
genheid in het veen, maar heft het seizoenmatig karakter
van de vervenerij allerminst op. Voor verschillende werk-
zaamheden in het veen zijn soms direct veel arbeidskrachten
nodig, die na korter of langer tijd weer gemist kunnen
worden. Daarom is een grote arbeidsreserve nodig.
Om de werkgelegenheid in het ,veen te verhogen wordt
de produktie van fabrieksturf – geheel handenarbeid –
door het Departeinent van Sociale Zaken
•
gesubsidieerd.
Dit heeft echter de regelmatige vermindering van de produk-
tie niet tegengehouden. Aan deze subsidie van de fabrieks-
turf is de voorwaarde verbonden, dat alleen arbeiders
boven de leeftijd van 25 jaar bij deze produktie werkzaam
mogen’ zijn., Daardoor wordt verhinderd, dat te veel
jongens, die een vak moeten kiezen, veenarbeider zullen
worden. Door de verminderde turfproduktie en door de
mechanisatie is het aantal veenarbeiders – d.w.z. mannen,
die geheel of nagenoeg geheel, van werk in het veen leven
– sterk verminderd. In 1930 waren er 6.000 â 6.500 veen-
arbeiders in Drenthe; in 1959 nog maar 3.000 3.500.
Zwolle.
.
.
Ir. R. SIJBOLTS.
NEDERLANDSE
AARDOLIE
MAATSCHAPPIJ
l
GRONINGEN
lf
TenBoer
-.
Slochteren
1
/
t
FRIESLAND
D R E N T E
‘
*
.4
DeWijk
Wonneperveen
‘,,.-,
*
OLIEVELD SCHOONEBEEK
liii
/
\-
Coevord
Staphorst
_
uhlIIIIIIIIIIIIIllIlIOflhilUlIiIIIlIIIiIlIII
1
iiiiiiiiiiiflu0000iDutiiiiiiiiiiiii
IIlIIlIllllIlIIIUhIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIlIillIUIIIII
IllUilillIl
Gasput
0
Toekomstige boririg
– –
Concessiegrens Schoonebeek
*
Niet produktieve boring
Transportnet aardgas
staatsgasbedrijf
711
2
l959
967
Den
10
ontwikkeling
–
van
Emmen
GEMEENTE EMMEN
OP ZUID-HOLLAND
(oppervlakte 28.000 ha)
Op dit grondgebied van
bijna
28.000 ha – Emmen is na
Apeldoorn en Ede de uitgestrektste gemeente van Nederland
– wonen ruim 65.000 mensen, verdeeld over tien dorpen.
Het dorp Emmen is het grootste: rond 22.000 inwoners;
dan volgen Klazinaveen en Emmer-Compascuum, elk met
9.000, Erica, Nieuw-Weerdinge, Nieuw-Amsterdam en
Nieuw-Dordrecht, elk met 4.000 tot 5.000 en ten slotte
Zwartemeer, Barger-Compascu um en Roswinkel.
De hieronderstaande grafiek geeft in enkele lijnen een
beeld van de veranderingen in de beroepsstructuur van de
iianneljke beroepsbevolking, en daarmede van de ont-
wikkeling van F.mmen.
6000
5500
5 0 0 0
VEEN
£4500
4000
35 00
2500
2000
3000
LAND
BOUW
OVERIGE NIJVERHEID
..
HANDELEN VERKEER
1500
-.
1000 OVERHEID EN VRIJE BEROEPEN
500
‘
USTRIE
0
1930
.
1947 1950
1956
De lijnen ,,handel efi verkeer”, ,,overige nijverheid” en
,,overheid en Vrije beroepen” verlopen normaal; die voor
het veenbedrjf, de landbouw en de industrie zeker niet.
Eerst de lijn van het veenbedrijf: in 1930 werkten 5.200
mannen in de veenderijen – op dat ogenblik bijna even-
veel als in alle overige bestaansbronnen (inclusief de land-
bouw) tezamen -, terwijl in 1958, bij een inmiddels be-
langrijk toegenomen beroepsbevolking, het veen nog maar
voor 2.700 man”nen – iets meer dus dan de helft van het
aantal van 1930. – werkgelegenheid bood. In procenten
een terugval van 45 tot nauwelijks 16! Speciaal in de na-
oorlogse periode is deze teruggang, zoals de grafiek laat
zien, sterk. De oorzaken zijn gemakkelijk aanwijsbaar: het
voortdurend afnemen van de vraag naar turf en het verder-
gaan van de mechanisatie van de vervening.
Voor de afzet van de turf is het zeer gelukkig, dat de
Punt-fabriek in Klazienaveen nog altijd een grote afnemer
blijft: ruim 200 miljoen turven, dat is ongeveer 70 ha veen,
verdwijnen jaarlijks in de ovens van deze fabriek om te
worden verwerkt tot actieve kool. Ditzelfde bedrijf geeft
op zijn veenderjen een voorbeeld van wat mechanisatie
vermag: de grote mechanische baggers, die daar werken,
produceren, met de helft van het aantal mannen, dat bij de
nog steeds het meest gebruikte spitbaggers werkt, het vijf-
voudige van hetgeen de oude methode oplevert.
Nog één gegeven over de vervening — want ik zou mij
aan herhaling schuldig maken, nu Ir. Sijboits in dit num-
mer
1)
over ,,De vervening in Drenth’e” heeft geschreven –:
zij is 20 maal arbeidsintensiever dan de landbouw. Dit be-
tekent, dat op het moment, dat de verveningen eindigen –
en dat moment komt in het zicht – de werkgelegenheid
zeer sterk zal terugvallen.
De teruggang in de landbouw, gevolg van de mechanisa-
tie, is ook in Emmen in de na-oorlogse jaren duidelijk
merkbaar, ondanks het i’eit, dat – als gevolg van de ver-
1)
Zie blz.
965.
968
7-1 11959
vening – ieder jaar opnieuw vele tintal1en hectaren land-
bouwgrond aan de voorraad worden toegevoegd.
Inmiddels is het nieuwe Iuinbouwcentrum ,,Erica” tot
ontwikkeling gekomen, waardoor, in het bijzonder in de
verwarmde warenhuizen – men zegt, dat het systeem van
afstandsverwarming voor de veertig bedrijven nog niet
elders is toegepast! – een welkome aanvulling van de
werkgelegenheid in deze sector is gevonden; verdere uit-
bouw van het tuinbouwcentrum staat’op het programma.
Het moest en moet echter komen van de industrie. Welnu,
de lijn is zeer sprekend:
550
mannen in de industrie in 1947
tegen 4.600 op 1 oktober 1959 (mannen en vrouwen teza-
men, resp. 775 en 5.950), waarmede de industrie, in 1947
nauwelijks nog van betekenis, tot veruit de belangrijkste
bestaansbron is geworden. De vestiging van vele nieuwe
bedrijven na de oorlog, met de A.K.U. voorop, heeft het
beeld van Emmen zeer veranderd en de overwegend agrari-
sche bevolking heeft die verandering gaarne aanvaard. De
Drentse arbeider heeft bewezen in de industrie te kunnen
en te willen werken en daarmee de belangrijkste bijdrage
tot de industrialisatie geleverd.
Die ingrijpende verandering in de beroepsstructuur van
de bevolking ging gepaard – moest natuurlijk gepaard
gaan – met talrijke wijzigingen in het ,,gezicht” van
Emmen. Enkele daarvan zal ik noemen.
De woningbouw:
van de woningvoorraad van 15.000
woningen zijn er 6.000 na de oorlog gebouwd en de kwali-
teit is sterk verbeterd, want in 1947 waren er op een totale
woningvoorraad van ruim 9.000 niet minder dan 2.500
slechte woningen, dat is 25 tot 30 pCt. Nadien zijn rond
700 van deze woningen afgebroken. De laatste opname
geeft aan: 2.000 slechte woningen op een voorraad van
rond 15.000; het percentage is dus teruggelopen tot beneden
15. In 1947 was slechts 7 pCt. van de woningen aangesloten
op de waterleiding; in 1952 57 pCt. en thans 97 pCt.
De bevolking:
géén sterke toeneming van het zielental
der gemeente – het steeg de laatste negen jaren met ruim
8.000 – maar wel een ingrijpende verandering, vooral in
het dorp Emmen, van de verhouding tussen autochtone
bevolking en newcomers. In deze negen jaren trokken,
op een zielental dus van 60.000 â 65.000, meer dan 21.600
mannen, vrouwen, jongens en meisjes uit de gemeente –
dikwijls naar het Westen – en vestigden zich er meer dan
18.200. Natuurlijk zijn er daarbij zeer velen, die gingen en
weer terugkwamen of kwamen en weer gingen, maar ook
is er een belangrijk aantal newcomers onder. Verder doen
deze cijfers zien, dat er nog altijd een vertrekoverschot is
en dat de bevolkingstoeneming dus uitsluitend is te danken
aan een groot geboorte-overschot; een geboorte-overschot,
waardoor ten slotte ieder jaar rond 500 mannen en bijna
200 yrouwen de beroepsbevolking vergroten. De jeugd
van deze bevolking, van zoveel betekenis voor de industrie,
blijkt uit de volgende grafiek.
0-10 JAAR
11-20JAAR
21-40 JAAR
41 JAAR EN OUDER
EMMEN
29′!.
0-I0 JAAR 11-20 JAAR
21-40 JAAR
41 JAAR EN OUDER
NEDERLAND
20I.
16
47f.
“”.
1
3:
,,Klimaat verbetering”:
met behulp van de aanvul-
lende werken is veel tot stand gekomen. Rond 30 miljoen
gulden is na de oorlog, op deze wijze, besteed aan wegen-
aanleg en verbetering van wegen, rioleringen, bruggen en
industrieterreinen. Het dorp Emmen is als woonplaats
altijd al aantrekkelijk geweest; het ligt op de Zuidelijke
uitloper van de Hondsrug, aan drie
zijden
omgeven door
1.100 ha staatsbossen aansluitend aan de bebouwing. Aan
de vierde zijde, de Westelijke, ligt het oude eslandschap.
Ondanks de snelle groei in de nâ-oorlogse jaren – het
inwoneraantal van Emmen is meer dan verdubbeld in die
tijd – is Emmen niet verstedelijkt. Integendeel, de woon-
wijken en ook de industrieterreinen zijn zo gesitueerd, dat
het landschap positief bijdraagt tot het wonen en het
werken. Emnlen wil worden een open groene stad! Hoe
de kerken, het particulier initiatief, de middenstand en de
Overheid hun
bijdragen
tot dit wonen en werken hebben
gegeven – wilt dit eens komen bekijken! Slechts een
grafiekje over de nieuwe aula, de concertzaal-schouwburg,
de aula ook van het gemeentelijk lyceum, gebouwd in 1954.
50000
45000
40000
36000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
1954
1955
1956
1957
1958
AANTALLEN BEZOEKERS
GEWONE UITVOERINGEN
ijilhlIlfil
SPECIALE JEUGD UITVOERINGEN
Nog enkele getallen: 3.700 leerlingen van het voort-
gezet onderwijs zullen in het seizoen 1959/1960 27 voor-
stellingen bezoeken.
4.
Het onderwijs:
ook hierover enige cijfers en een
grafiek.
1938
1948
1959
–
scho-
leer-
scho.
leer-
scho-
leer-
len
lingen
len
lingen
len
lingen
U.L.O.-scholen
5
‘ 476
5
619
8
1.509
technische scholen
1
– 245
1
375
5
1.377
huishoudscholen
1
220
3
416
5
1.121
M.O. en V.H.M.O
–
–
1
329
3
1.160
landbouwscholen
1
51
3
213
4
225
kweekscholen
–
–
–
–
1
303
7-11-1959
–
969
t 500
1400
1300
1200
t 100
1
000
900
800
700
600
500
‘.00
300
200
’00
Oantal
Jeetlingen
scholen
scholen
scholen
0 0 M 0
scholen
scnolen
[] 1938
1968
Zijn er nog wensen? Zeker, vele. Ik zal er enkele noemen
Meer werkgelegenheid in de industrie. De werkloos-
heidscijfers van Emmen zijn nog steeds hoog, zeer hoog,
te hoog, de hoogste van Nederland. De gemiddelde werk-
loosheidscijfers – in
1958:
3,2 pCt. voor Nederland, 8,9
pCt. voor Drenthe en 16,2 pCt. voor de gemeente Emmen
– geven echter geen juist beeld van de arbeidsmarkt in
dit gebied waar zovelen seizoenarbeid verrichten: er is nu
eenmaal ‘s winters geen veen te vergraven. Een beter –
in de zin dan van een juister – beeld geven de laagste
aantallen werklozen: in de laatste jaren rond 1.000! Voort-
gaande industrialisatie is dus wel een gebiedende eis.
Dat dit alleén mogelijk is bij een voldoende woning-
toewijzing spreekt vanzelf en het heeft bovendien weinig
zin er hier nog eens op te wijzen, nu de Regering heeft
medegedeeld voor dit belangrijke punt begrip te hebben.
Het is hier niet de plaats in te gaan op het spreidings-
beleid van de Regering – het zou ook nakaarten zijn: de
kernen zijn aangewezen. Niettemin wil ik erop wijzen, dat
regionale concentratie zeer wel mogelijk is, ook al zou de
industrie in één gemeente niet op één punt zijn geconcen-
treerd; het gaat er m.i. meer om dat de ,,begeleidende ver-
schijnselen” op bepaalde punten worden geconcentreerd.
De verbindingen: de ontsluiting voor het verkeer,
die ongetwijfeld door andere aan dit nummer mede-
werkenden naar voren is gebracht, geldt ook voor
Emmen. De afstand door de lucht kan niet worden
verkort, die langs weg en rail wel. Langs de weg voor het
stuk Emmen-Coevordén en voor de verbindingen naar
Groningen, naar Hoogeveen en Meppel en naar Friesland,
naar Noord-Duitsland ook. En voor de spoorwegverbin-
dingen met het Westen en met Groningen zal de aanleg van
een nieuwe lijn naar Hoogeveen slechts uitkomst kunnen
brengen. Want achtmaal stoppende op de 75 1cm van Zwolle
naar Emmen – een reisduur van 84 minuten; in minder
dan een half uur langer zit men van Zwolle in Rotterdam!
– kan een wat eenzaam gevoel toch menig reiziger bekrui-
pen. Deze lijn zou in de toekomst zeker ook kunnen worden
doorgetrokken tot zij op Duits gebied aansluiting geeft.
Technisch onderwijs: het landelijk belangstellings-
cijfer voor het hoger technisch onderwijs is 8,6 per 10.000
inwoners; voor Noord-Oost Nederland 8,3. Voor het ge-
bied rond Emmen (straal van 30 1cm), waarin 200.000 men-
sen wonen, is becijferd, dat slechts 3,6 van de 10.000 in-
woners een h.t.s. bezoeken. Deze getallen rechtvaardigen
stellig een bescheiden beginnende hogere technische school
in Emmen, waardoor het vernuft en het technische ver-
mogen, dat in deze bevolking aanwezig is – de industria-
lisatie heeft dit bewezen! – zijn kansen krijgt.
Dat zijn slechts enkele van de wensen, die hier leven;
het zijn ook mogelijkheden, waarin Emmen gelooft, zeer
zeker nu niet enkel de overheden, maar ook het bedrijfs-
leven de noodzaak ziet van een forse ontwikkeling van het
Noorden ten bate van geheel Nederland.
Emmen.
Mr. K. H. GAARLANDT.
/
‘iQe.6tauraxt
,,DE HERTENKAMP”
ASSEN • TELEFOON 05920 – 2813
M. K.
BAN DPJNGA
Verzorgde keuken
Ruime parkeergelegenheid
HOTEL
,,Jauwo.(t”
BEETSTERXWAAG (FrL)
Alle moderne comfort. 1000 ho bos en heide, eigen bezit
Ook voor congressen, staf-
meetings en ontvangsten
35 km van Groningen, Leeuwarden ‘en Assen
Tel. 05126-245 (4 lijnen)
Vergaderingen Congressen Recepties. Feestdiners
DIR. G.A.MAURER
970
‘
7-11-1959
Groeiend Drachten
Drachten, de hoofdplaats van de gemeente Smallinger-
land, is het meest saillante voorbeeld in Noord-Nederland
van de ontwikkeling tot industrieplaats in het regionale
industrialisatiebeleid oude stijl. Het is moeilijk te zeggen
wat de directe oorzaak van dit groeiproces is geweest.
Veelal werkt hierbij een aantal factoren samen.
Opvallend is de centrale ligging van Drachten in Noord-
Nederland, doch deze had voorheen met betrekking tot de
industrialisatie nauwelijks consequenties. De cqntacten
tussen de meeste grotere plaatsen in Noord-Nederland
liepen immers eeuwenlang over Groningen, Leeuwarden
en Meppel. Grondslag voor het verkeerspatroon van Noord-
Nederland was de driehoek tussen deze plaatsen.
Eertijds lagen in die driehoek twee kleine dorpjes,
Noorder- en Zuider-Drachten. In de periode van afgraving
van het hoogveen, die omstreeks het midden van de zeven-
tiende eeuw met het graven van de Drachtster Compag-
nonsvaart op groter schaal was begonnen, bloeiden deze op.
Naarmate die vervening vorderde, liep echter de welvaart
terug en zo ontstond het bekende beeld van de veen-
arbeiders, die achterbleven, zonder werk, zonder uitzicht
op een nieuwe toekomst. Er was slechts één mogelijkheid:
omschakeling op de landbouw, die echter veel minder
werkgelegenheid bood. Het werd een streek met een arme
bevolking, lage inkomens en grote werkloosheid.
Toch was er uit die tijd iets overgebleven. De vervening
had ook positieve kanten. De kleine dorpjes Noorder-
Drachten en Zuider-Drachten waren aan elkaar gegroeid
en samengesmolten. Drachten was ontstaan, een groot
veenkoloniaal dorp, dat zich een centrumpositie in Oostelijk
Friesland had verworven. Een plaats met handels- en onder-
nemingsgeest. Een plaats met een hardwerkende bevolking,
die inzag, dat niets funester is dan bij de pakken te gaan
neerzitten. Een bevolking met geloof in eigen kracht, met
vertrouwen in eigen ontwikkelingsmogelijkheden. Meer
–
malen is dit in de loop der tijden gebleken.
Een duidelijk bewijs daarvan werd geleverd na de eerste –
wereldoorlog toen het ging om de vraag, waar in Oostelijk
Friesland een rijks hogere burgerschool zou worden geves-
tigd. In enkele maanden bracht de Drachtster burgerij
hiervoor spontaan een bedrag van f. 60.000 bijeen. – Dat
was naar de hedendaagse geldwaarde ongeveer een kwart
miljoen gulden! En de H.B.S. kwam in Drachten. Na de
tweede wereldoorlog kwam die ondernemingsgeest en
zelfwerkzaamheid van de bevolking opnieuw naar voren.
Weer werd een daad gesteld. Een daad, die niet alleen ge-
tuigde van initiatief, doch ook van inzicht in de situatie.
Nog voordat de landsregering maatregelen trof om de
industrievestiging in de ontwikkelingsgebieden met sub-
sidieregelingen op gang te brengen, startte hier de burgerij.
Er werd een industrie-commissie gevormd, die de gelden
bijeen bracht voor de bouw van een industrieflat. Verschil- .
7-11-1959
–
.
971
lende Drachtster industrieën zijn in deze broedstoof begon-
nen. De industrialisatie kwam op gang. Meer bedrijven ves-
tigden zich. Er was in de eerste na-oorlogse periode reeds
een industriële groei in Drachten met circa 100 personen
per jaar.
De grote klap kwam echter in
1950
toen de N.V. Philips
na een gedegen onderzek en het afwegen van allerlei
factoren haar keuze voor de vestiging van een nieuw
bedrijf op Drachten liet vallen. Dit bedrijf groeide uit tot
een hoofdindustriegroep. Hier werken nu reeds ongeveer
2.200 werknemers. In dit voorjaar, enkele dagen na de
aanwijzing van Drachten tot hoofdkern in het nieuwe
industrialisatiebeleid, viel het besluit tot stichting van een
nieuwe fabriek voor de produktie van huishoudelijke
apparaten, die nu in aanbouw is.
Niet alleen Philips breidde uit. Ook de andere gevestigde
bedrijven groeiden. Volgens de laatst gepubliceerde cijfers
liep ten gevolge van de bestedingsbeperking de werkgele-
genheid in de verschillende gemeenten in Oostelijk Fries-
land terug met percentâges variërend van 1,7 tot 6. De
Drachtster industrieën -. Philips niet meegerekend
nivelleerden ongeveer
1/3
deel van de terugloop in de andere
zeven gemeenten van het Industrieschap Oostelijk Friesland.
De N.V. Philips zette de rest van de terugloop om in winst
voor de gehele streek. Dank zij de gezamenlijke Drachtster
industrieën steeg toch ondanks de bestedingsbeperking, de
werkgelegenheid in dit gebied in het afgelopen jaar nog met
2 pCt.
25000
2O00
21000
oocxD
Isoco
1
7
000
–
160Z0
io
4003
12000
io0
11000
10000
I
o
–
r’
–
In
v
N
0 ° 0
II)
n
ii)
In
10
n
tOtO
ID
C 0) 0)
0)
0)
0
0) 0) 0)
0)
De toeneming van het aantal arbeiders in de industrie
vindt haar afspiegeling in een frappante stijging van het
inwonertal. Hoezeer de industrialisatie aanslaat, blijkt
duidelijk uit de toeneming van de
bevolking.
De gemeente
Smallingerland, in totaal veertien dorpen ômvattende, is
één van de snelst groeiende gemeenten van Nederland ge-
worden. Deze spectaculaire groei komt geheel voor rekening
-van de plaats Drachten. De overige dorpen van de gemeente
volgen het beeld van de gehele provincie. Ook onder de
rook van Drachten doet zich nog het ontvolkingsproces
gelden, het laatste jaar echter met een herstellende tendens.
Enkele nabij gelegen dorpen uit omliggende gemeenten
vertonen hetzelfde beeld. Daar wordt eveneens een kente-
ring merkbaar. Er waaiert langzaam iets van een opleving
uit over de omgeving
Drachten telde op 1 januari 1951 rond 10.000 inwoners
en thans 17.000. Voor de gehele gemeente Smallingerland
zijn de cijfers: in 1951 rond 19.000 en thans
25.400.
Bij de
plaiining wordt uitgegaan van een inwonertal voor 1970
van 30.000 voor Drachten en 38.000 voor de gehele ge-
meente (zie grafiek op linker kolom).
Het i een algemeen verschijnsel dat de geografische
mobiliteit vooral plaatsvindt op 25- tot 30-jarige leeftijd.
Deze leeftijdsklasse is in Drachten – waar velen zich van
elders vestigden – sterk bezet met een secundair effect op
het aantal jonge kinderen. De merkwaardige leeftijds-
opbouw blijkt duidelijk uit onderstaande grafiek.
0/
o
.
30
Secundair effect
vestigingen
1
Atgemeen Oortogs_
25
– effect
ix 0
0
10
20
30
40
5
Leeftijden -‘
Een gevolg daarvan is, dat de na-oorlogse geboortegolf
hier niet dezelfde problemen oproept als veelal elders in
het land. Tijdelijke voorzieningen op onderwijsgebied
behoeveh niet te worden getroffen. Permanente bouw is
volledig verantwoord, want door de groei zal deze golf
over enkelé jaren de normale bezetting zijn, die daarna
spoedig weer verder zal toenemen. Doch niet alleen de
bevolking is in haar opbouw verjongd, ook de plaats zelf.
Het opvangen van een toeneming met rond 5.000 inwoners
in de laatste vier jaren heeft Drachten een geheel ander
aanzien gegeven. Er zijn na de oorlog ongeveer 2.700 wo-
ningen gebouwd, waardoor rond de veenkoloniale kern
nieuwe moderne wijken zijn ontstaan.
De infrastructuur is de laatste jaren ook opmerkelijk
verbeterd. Een vliegveld is er nog niet, doch aan een lan-
Vestigingen –
20
d
Drachten
ND
–
115
ra
972
.
7-11-1959
dingsterrein voor vliegtuigen wordt serieus gewerkt. De
nieuwe industriehaven van 80 bij 200 meter is bereikbaar
voor coasters tot 600. ton door een 40 meter breed kanaal
dat aansluit op de Fries-Groningse hoofdvaarwateren.
Sleepschepen van 1.000 ton worden er reeds gelost. Aan de
toegangswegen worat bijzondere zorg besteed. Het ver-
keerspatroon verandert snel. De driehoek Groningen –
Leeuwarden – Meppel wordt doir de aanleg van diagonalen
ontsloten. De grote verkeersweg van de afsluitdijk naar
Groningen is al tot Drachten in gebruik. Het nieuwe tracé
naar Groningen komt in 1960 klaar. Aan de verbindingsweg
van Leeuwarden bver Drachten naar de industriegebieden
in Zuid-Oost Drenthe en Twente wordt op vele fronten
gewerkt. Grote gedeelten zijn al gereed. Zo wordt Oostelijk
Friesland in alle richtingen ontsloten en op het knooppunt
van die wegen ligt Drachten.
LEEUWARDEN
GRONINGEN
W
MMEN
In het licht van de algemene tendentie tot schaalver-
groting in de bedrijven is deze ligging zeker belangrijk. Want
wat voorheen gericht was op een provinciaal rayon, richt
zich nu op een rayon, dat de drie Noordelijke provincies
omvat. De situatie t.a.v. de verkeersmogelijkheden over
de weg bepaalt dan mede de keuze van een vestigingsplaats.
Een centrale ligging heeft consequenties en opent perspec-
tieven voor de vestiging van industrieën, diensten en per-
sonen, die hun arbeidsveld in geheel Noord-Nederland
hebben. In Drachten is dit merkbaar. De streekverzorgende
taak breidt zich op allerlei terreinen uit.
Al jarenlang trekt de schooljeugd ‘s-morgens in grote
karavanen Drachten binnen. De onderwijsmogelijkheden
worden steeds meer gevarieerd. Op middelbaar niveau zijn
er twee H.B.S.-en – waarvan één met gynmasiumopleiding
-, twee kweekscholen, een middelbare landbouwschool,
een handelsavondschool en een opleidingsschool voor
landbouw-huishoudleraressen met internaat. Daarnaast
heeft Drachten drie u.l.o.-scholen, twee nijverheidsscholen
voor meisjes, twee lagere technische scholen en een lagere
landbouwschool. Behalve het lager onderwijs in allerlei
schakeringen is er voor het voorbereidend onderwijs een
kleuterleidstersopleiding. Het totaal aantal schoolgebouwen
in de gemeente bedraagt rond 60. Zes nieuwe scholen zijn
nog in aanbouw. Deze uitbreiding met 10 pCt. in één jaar
tekent de situatie.
De middenstand blijft bij dez ontwikkeling niet achter.
Telkens worden in de oude kern zakenpanden uitgebreid,
vernieuwd en gemoderniseerd. Deze aanpassing beiierkt
zich echter niet tot de gebouwen. Nieuwe klanten stellen
nieuwe eisen. Naast de vraag en de smaak van de platte-
landsbevolking, die blijft, komen nu ook de wensen van de
nieuwe inwoners, de fabrieksbevolking zowel als het kader.
De sortering wordt groter en er ontstaan spéciaalzaken.
De gehele middenstand is in beweging.
De gemoedelijke tijd van de rustige veenkolonie is voorbij
en komt nooit terug. Zij, die hier de dertiger jaren hebben
meegemaakt, zullen er niet om treuren.
Doch hoe meer de plaats verstedelijkt, hoe groter de
behoefte wordt aan mogelijkheden voor vrijetijdsbesteding
en ontspanning. Recreatie en cultuur worden dan ook niet
vergeten. De muziekschool telt ruim 300 leerlingen. De
openbare leeszaal met ongeveer 14.000 werken, krijgt er
een jeugdleeszaal bij. Een sociaal-cultureel centrum met
een moderne schouwburgzaal nadert zijn voltooiing. Meer
sportvelden worden aangelegd. Twee ijsbanen zullen worden
vergroot. Een jachthavenplan wacht op goedkeuring. Een
modern zwembad met verschillende bassins, zonneweide
en speelweide moet tegen het volgend seizoen gereed zijn.
Voor wie zijn ontspanning buiten de plaats zoekt, zijn er
de bossen van Beetsterzwaag en Duurswoude, de zandver-
stuivingen van Bakkeveen en Appelscha. De liefhebber van
het water en de watersport heeft. de mooie Friese meren
en de natuurreservaten bij Eernewoude met de Oude Venen
vlak bij de hand.
Dit alles is heel belangrijk voor het industriële klimaat
van het groeiende Drachten, dat in 1970 ongeveer 30.000
inwoners zal moeten huisvesten. Het zal daarbij zijn af-
komst niet vergeten. Het wil zijn open karakter bewaren.
Al is het reeds een eind op weg naar de verstedelijking,
toch zal het straks geen grauwe industriestad worden. De
oude veenkolonie gaat veeleer de kant op van een dicht-
bebouwd modern winkel- en bestuurscentrum, omringd
door open wijken.
En de overige rustige dorpen vairSmallingerland zullen
mee profiteren van de welvaart, welke de industrialisatie
brengt in het hart van de gemeente. Een gemeente, die in
het verleden te lang onder de druk van armoede en werk-
loosheid heeft geleefd, maar die nu met vaart naar een
nieuwe toekomst koerst.
Drachten.
–
J. L. THALEN.
t MAVJ
V IN SV £ R ZE k ERIN G
BANK
COLLECTIEVE
PENSIOEN-VERZEKERING
7-1 1-1959
973
Deifziji
Reeds in de dertiende eeuw schijnt er een aantal ,,zijlen”
aangelegd te zijn ter hoogte van Appingedam, in het door
uitgraven verdiepte en nadien ,,Delf” genaamde stroompje,
dat van Winneweer naar de Eems liep, het tegenwoordige
Damsterdiep.
In de loop van de volgende eeuw schijnt de aanslibbing
v66r de sluizen steèds erger gevorden te zijn. Verder
werden ten Oosten van Appingedam nieuwe polders
aangelegd en zo werd ten slotte de plaats beveiligd, waarop
aan het einde der veertiende eeuw Delfzijl kon worden
gebouwd, en waarheen toen ook de sluizen werden ver-
plaatst.
De enkele huizen, die er in de loop der jaren moeten
zijn ontstaan, kregen waarschijnlijk pas een eeuw later
gezelschap van een versterking, een Blokhuis, gebouwd
door Graaf Edzard.van Oost-Friesland. In de strijd tussen
Graaf Edzard met de stad Groningen en later in die van
de Spanjaarden en Spaansgezinden in Groningen met de
Watergeuzen speelde dit Blokhuis als militaire versterking
een rol. Alva besloot na een bezoek aan de versterking
dat er een versterkte stad en haven van moest worden
gemaakt, getooid met de veelzeggende naam’ ,,Marsburg”.
De Stad Groningen zorgde er echter voor dat deze ,,con-
currentie” niet tot uitvoering kwam en wist zelfs alle ver-
sterkingen te doen slechten.
i 4590.
è6.
DdI.
d
5.dt bor
q
ti Farmsum.
6.dc tin,s.
Het zijn de Watergeuzen, onder aanvoering van Bartholt
Entens, die in 1580 een eerste vesting, de ,,Oude Schans”,
aanlegden, een vierkant verdedigingswerk met bolwerken
en grachten. Pas na een Spaans interregnum stelde de
StadhoudJ Willem Lodewijk de vestingbouwer Johan
van den Kornput in de gelegenheid om een nieuw vesting-
en stratenplan uit te voeren. Deze grondvorm is tot van-
daag aan de dag behouden gebleven.
Zo was Delfzijl dan een echte vesting geworden en het
zou dat ook blijven tot aan het einde van de achttiende
eeuw. Van een havenfunctie was nog nauwelijks sprake,
eerder van een incidenteel ligplaats kiezen dôor schepen
uit veiligheidsoverwegingen. Delfzijl zou voorlopig nog
belangrijker, blijven als vesting om aan aanvallen uit zee
het hoofd te knnnen bieden’en om de sluizen te kunnen
beheersen, waardoor het gehele land tot aan de stad
Groningen geïnundeerd kon worden ter beveiliging tegen
oprukkende vijandelijke troepen, zoals in het Rampjaar
1672 ook gebeurde.
Ten tijde van het ontstaan van Delfzijl moet aan d
overzijde van de Delf reeds geruime tijd het kerspel Farm-
surn hebben gelegen, ,,een van de aanzienljkste dorpen in
de Ommelanden”. Als middelpunt van dit dorp is de naam
bewaard gebleven van het ,,Huis te Farmsum”, een van
de bekendste Groninger borgen, waarop van de veertiende
tot in de tweede helft der zeventiende eeuw het geslacht
Ripperda zetelde. Vervolgens werd de borg bewoond door
het geslacht Rengers tot 1810, waarna in 1811 werd be-
gonnen met het slopen van het eens in
wijde
omtrek zo
machtige huis.
Pas in het midden van de negentiende eeuw zijn er tekenen
die erop wijzen, dat de. functie van Delfziji aan het ver-
anderen is. Er komt een bootverbinding met Emden als
aansluiting van een dienst op Groningen; de Zeevaart-
school wordt opgericht; het Rijksloodswezen vestigt er
zich en de scheepsbouw doet zijn intrede. .
En dan wordt in 1876 het Eemskanaal, de nieuwe water-
verbinding met de stad Groningen, geopend, en – merk-
waardige coïncidentie – in hetzelfde jaar wordt het
garnizoen opgeheven en een begin gemaakt met het slech-
ten van de vestingwerken. Een aantal jaren later volgt
de aanleg van de spoorlijn Groningen-Delfzijl en daarmee
is een voor die dagen goede verbinding met het achterland
verkregen. De weg is nu vrij voor het uitgroeien van Delfzijl
tot zeehaven. Er worden havenwerken uitgevoerd en
allengs komt op de plaats een typisch havenstempel te
drukken.
De.bevolkingsgroei weerspiegelt duidelijk de invloed van
deze nieuwe impuls in de ontwikkeling, maar vertoont
daarna weer een weinig spectaculair beeld.
974
7-1
1-1959
(1920
= 100)
1880
.
61,6
1920
.
100,0
1890
.
68,8
1930
.
100,2 1900
.
79,0
1940
.
105,8
1910
.
90,2
1950
.
114,0
1959
………
.161,5
In stedebouwkundig opzicht voltrekt zich een volbouwen
van de vroegere fortresse en het totstandkomen van een
soort lintbebouwing vanuit het op wierden gebouwde
oude dorp Farmsum naar de zeesluis van het Eemskanaal;
hetzelfde beeld vanuit de vesting naar deze sluis toe en
uiteraard in de nabijheid van de sluis de vestiging van een
aantal neringdoenden en reparatiebedrijfjes. Eerst in de
jaren na 1920 ontstond de behoefte om buiten de vroegere
wallen te gaan bouwen, maar nog in 1945 besloeg déze
bebouwing slechts een vijf- of zestal korte straten. in 1950
wordt een uitbreidingsplan vastgesteld, waarin een verdere
uitbouw is opgenomen in westelijke richting.
In 1952 wordt het noodzakelijk de bakens radicaal te
gaan verzetten. Boringen hebben in de buurt van Heiligerlee
het voorkomen van ongemeen rijke zoutlagen aangetoond
en het plan rjpt om tot exploitatie hiervan over te gaan
ten behoeve van de fabricage van soda. De produktie
hiervan, alhoewel overigens heel wel mogelijk, was tot
nog toe in Hengelo achterwege gebleven, in verband met
de onmogelijkheid van lozing van het schadelijke afval-
water.
De ligging aan zee geeft een goede verschepingsmogelijk-
heid; het werkloosheid sprobleem in het Noorden maakt
het project juist daar tot een zeer gewenst iets en na lang-
durig gedelibereer in en buiten het parlement over de
kwestie van wel of geen staatsexploitatie en het verstrekken
van overheidsgaranties, wordt uiteindelijk beslist ten
gunste van een zuiver particulier object, eerst in meerder-
heid, later geheel beheerst door de Koninklijke Neder-
landse Zoutindustrie.
Enige jaren later begint een grondige metamorfose van
het rustige havenstadje. Naast het gereedmaken van een
voor realisering van het project geschikt terrein en de
fabrieksbouw zelve, komen enkele grote openbare werken
van verschillende aard tegelijkertijd in uitvoering, terwijl
daarnaast de gemeente haar uitbreidingsplannen volledig
herziet en meteen tot een snelle uitvoering tracht te brengen.
De belangrijkste van deze grote werken zijn: de bouw van
een stel nieuwe zeesluizen ter vervanging van het intussen
veel te klein geworden sluisje uit 1876, met daarop aanslui-
tend een nieuwe zijtak van het Eemskanaal, met alle kunst-
werken daaraan verbonden; het doortrekken van de spoor-
lijn vanaf het haventerrein tezamen met eep verkeersweg
over een gedeelte van de haven heen naar het sluizen-
complex en het nieuwe industrieterrein; de aanleg van
Rijksweg 33 naar de veenkoloniën en van een nieuwe
Rijksweg 41 naar Groningen en ten slotte een vrij belang-
rijke vergroting van de haven.
Einde 1957 ging de Soda-industrie in produktie; begin
1958 reed de eerste trein over de net voltooide brug vanaf
de haven tot op het fabrieksterrein, meteen gevolgd door
het gereedkomen van een tweede fabriek, het elektrolyse-
bedrijf. In de zomer van 1959 werden de nieuwe zeesluizen
in gebruik genomen en spoedig daarop het derde bedrijf,
een zoutfabriek. Reeds v66r. de voltooiing van de soda-
fabriek had de Nederlandsche Kabelfabriek, op de nieuwe
mogelijkheden in Delfzijl geattendeerd, er een belangrijk
fihiaalbedrijf gesticht welk voorbeeld door enkele kleine
bedrijven werd gevolgd.
Het resultaat van de uitvoering van alle genoemde
werken is, dat Delfzijl nu beschikt ovér verschillende com-
plexen uitgestrekte industrieterreinen met unieke ligging
aan open zeehaven (10.000 ton), Eemskanaal, spoorweg
en aan het rijkswegennet en bovendien een veelbelovende
aanzet van grootindustrie-vestiging. Na de vestingperiode
en na de periode waarin de haven en de scheepvaart zo sterk
domineerden, heeft nu de industrie volledig haar intrede
gedaan en daarmee het gedifferentieerde karakter van
Delfzijl sterk vergroot.
In de nieuwe chemische bedrijven en in de kabelfabriek
werken momenteel samen ongeveer 800 mensen. De ge-
meente is sedert de vestiging van deze bedrijven gegroeid
van 11.500 tot 16.000 zielen, een toename dus van 4.500
zielen. Een gemiddelde gezinsgrootte aanhoudend van 3,5,
zou dit een toename betekenen van ca. 1.300 gezinnen.
Wanneer men nu de genoemde 800 werknemers geljkstelt.
aan 800 gezinnen, zou er dus een extra-werkgelegenheid zijn
ontstaan voor 500 gezinnen. Voor volkomen buiten deze
ontwikkeling liggende toename lijkt een correctie van 100
gezinnen wenseljk Het resultaat is dan nog, dat op iedere
twee gezinnen aan de nieuwe bedrijven verbonden, er één
extra gezin is bijgekomen, dat afgeleide of met de ont-
wikkeling verband houdende werkgelegenheid heeft ge-.
vonden. Men bedenke bij de beoordeling van deze be-
cijfering dat er al sedert jaren vôôr deze plotselinge ont-.
wikkeling van bevolkingstoeiiame vrijwel geen sprake meet
was. Uiteraard slaan deze berekeningen alleen op de.
werkgelegenheid in Deifzijl zelf. Het door de vestiging ian
bijv. het sodabedrjf – zonder nevenbedrijven – veroor-
zaakte ,,multiplier-effect” werd, uitgaande van 350 arbeids-
krachten in het bedrijf, indertijd geschat, op 2.960 arbeids-
plaatsen buiten het bedrijf.
Zoals reeds werd vermeld, heft de gemeente haar uit-.
breidingsplannen drastisch moeten wijzigen om de ge-
wenste snelle uitvoering van een groot woningbouw-.
programma mogelijk te maken. Het resultaat is een geheel
gewijzigde stedebouwkundige situatie, waarin de oude
,,fortresse” door uitvoering van enkele saneringsplannea
geheel tot ,,city” kan uitgroeien; in het Zuid-Oosten het
oude Farmsum tegen kanaal en industrieterreinen wordt
beëindigd; het uitbreidingsplan van 1950 in Westelijke
richting wordt afgerond en ten slotte in het Noorden een
geheel nieuwe stadswijk wordt gevormd. Gedurende de
beschreven stormachtige ontwikkelingsperiode werden in
deze plannen een kleine 2.000 woningen gerealiseerd.
1
7-11-1959
.
-,
–
975
Annex met deze uitbreiding vond een groei van de
stedelijke outillage plaats in alle sectoren. De middenstand
kreeg en incasseerde een flinke stimulans in de richting van
vernieuwing, modernisering en specialisatie. Het onderwijs
kreeg de zo noodzakelijke aanvulling in de technische
richting. Het culturele leven onderging een opbloei door
de stichtiiig van een schouwburg, een openbare leeszaal,
een volksmuziekschool enz. Het sportleven kreeg nieuwe
mogelijkheden door de aanleg van bal- en tennisvelden, de
bouw van een zoutwaterzwembad, de oprichting van een
zeilvereniging enz. De bouw van een ziekenhuis is in
voorbereiding. De bestrijding van de zich bij een dergelijke
snelle ontwikkeling voordoende maatschappelijke proble-
men, zoals ,,kortsluitingen”,- werd toevertrouwd aan een
stichting, die werd samengesteld uit alle groeperingen van
de burgerij.
Ook wat betreft de exploitatie van de haven hebben zich
in deze woelige jaren belangrijke wijzigingen voltrokken.
Was de figuur tot 1 januari
1959
zo, dat het Rijk de haven
in eigendom bezat en de zorg had voor het onderhoud der
havenwerken, terwijl de Provincie het beheer en de exploi-
tatie verzorgde, na die datum gingen eigendom, onderhoud
en exploitatie over naar het ,,Havenschap Delfziji”. Dit
nieuwe, rechtspersoonlijkheid bezittende, lichaam, waarin
het
Rijk,
de Provincie Groningen en de Gemeente Deifziji
participeren, heeft bovendien tot taak gekregen de aanleg
en exploitatie van industrieterreinen.
Eventuele exploitatietekorten of batige saldi worden
omgeslagen over partijen in de verhouding: Rijk 50 pCt.,
Provincie 30 pCt. en Gemeente 20 pCt. Het bestuur van
het Havenschap wordt gevormd door een raad van be-
stuur, – bestaande uit zeven leden, waarvan er één wordt
aangewezén door de Minister van Financiën, twee door de
Minister van Verkeer en Waterstaat, twee door Gedepu-
teerde Staten van Groningen en twee door Burgemeester
en Wethouders van Delfzijl. De. voorzitter wordt aan-
gewezen door Gedeputeerde Staten. In het dagelijks be-
stuur is iedere partij door één lid vertegenwoordigd.
En zo gaat Delfzijl daii, voorzien van een nieuwe make-
up, de toekomst tegemoet. Het heeft in de afgelopen jaren
vele winstpunten kunnen incasseren: het is opgenomen in
goede verkeersverbindingen; het heeft industrieterreinen
gekregen met unieke ligging aan zee, kanaal, spoor en weg;
het heeft een enorme ,,klimaatsverbetering” ondergaan en
het heeft moderne grootindustrie gekregen. Het kan in de
komende jaren nog veel verder komen, omdat
hier
nog
rüimte is, omdat
hier
nog mensen te vinden zijn die graag
werk willen hebben en ook kiuinnen werken en voorts
omdat
hier
tenminste nog iets te vinden is van de rust,
die in andere, overbevolkte, gebieden niet meer te vinden
is, en die toch ieder op zijn tijd behoeft.
De plannen voor een verdere ontwikkeling liggen
klaar….
Delfzijl.
J. A. F. ROELEN.
Dr. H. Rjjken van 01st: De provincie Groningen en overig
Neder/and.
Een statistische analyse van de Groningse
bijdrage tot de nationale welvaart en van het aan-
deel daarin, dat Groningen ontvangt. J. B. Wolters,
Groningen 1958, 100 blz.
Een probleem, dat bij de te volgen strategie op het gebied
van de industriespreiding van de grootste betekenis is, is
de vraag welke industrieën de tendens bezitten rondom
zich heen conglomeraties van nevenbedrjven aan te
trekken. Deze vraag is daarom zo belangrijk omdat door de
spreiding dezer industrieën tevens een indirect effect zal
optreden waardoor de ,,gespreide” werkgelegenheid aan-
zienlijk groter zal worden dan met de ,,strategische”
industrie alleen het geval zou zijn. Kennis omtrent de
samenhang die •er in dit opzicht tussen de verschillende
industrieën bestaat, zou om deze reden de efficiency van
het spreidingsbeleid zeer kunnen bevorderen.
Nu is uiteraard in nationaal verband wel het een en ander
bekend over de wederzijdse betalingen die de bedrijfstakken
onderling verbinden, en er kan daardoor ook wel iets
worden gezegd over het belang dat verschillende bedrijfs
–
takken hebben om in elkanders nabijheid gevestigd te zijn.
Niettemin is het inzicht dat de nationale jaarrekeningen
hierin verschaffen, onvoldoende. Er kan immers zeker niet
algemeen gesteld worden dat een grotere betalingsstroom
tussen twee bedrijfstakken noodzakelijk tot een kleinere
afstand tussen de bedrijven dezer bedrijfstakken onderling
aanleiding moet geven. Er zijn verschillende voorbeelden
te geven van industrieën waartussen betalingen van aan-
zienlijke omvang plaatsvinden zonder dat zij daardoor
aan dezelfde vestigingsplaats gebonden zijn.
Van de ,,conglomeraatindustrieën” kennen wij enkele
voorbeelden. Men denke hierbij aan de petro-chemische
industrie, verbonden met de raffinaderijen, en de omvang-
rijke chemische industrie op kolenbasis. In beide gëvallen
betreft het industrieën, gebaseerd op één enkele grondstof
die zeer duidelijk geconcentreerd is in één bepaalde vind-
plaats (mijnen, grote invoerhavens). Veel meer dan deze
evidente voorbeelden kennen we echter niet en de vraag is
op welke wijze gegevens daaromtrent kunnen worden
verkregen. Daarbij zijn twee methoden denkbaar. De eerste
is enquêtering waarbij men dus direct aan het bedrijfs-
leven de vraag stelt om welke redenen vestiging in een
bepaald gebied heeft plaats gevonden, en waaruit men zeker
wel aanwijzingen zal kunnen krijgen omtrent de onderlinge
bindingen.
De tweede methode is de analyse van een zo groot
mogelijk aantal regionale jaarrekeningen, waaruit men
zal kunnen zien hoe groot de banden iegionaal gezien
tussen de verschillende bedrijfstakken zijn en ook in
hoeverre verschillende bedrijfstakken die een binding
vertonen, ook daadwerkelijk regionaal geconcentreerd
voorkomen.
In het kader van deze problematiek kunnen wij verheugd
zijn, dat onder leiding van Dr. H. Rijken van Olst de
provincie Groningen een regionale jaarrekening rijker is
geworden. Voor ons land zijn weliswaar buiten Groningen
slechts voor Amsterdam dergelijke jaarrekeningen bekend,
doch tezamen met die, welke op verschillende andere
plaatsen in Europa zijn samengesteld, zou men thans toch
wel kunnen trachten richtlijnen ten aanzien van het voren-
staande te verkrijgen.
976
7-11-1959′
I
I
•
Uiterst betrouwbaar
•
Eenvoudige bediening
•
Ruime toegankelijkheid
•
Licht gewicht
•
Eenvoudig onderhoud
•
Degelijke constructie
•
Trillingvrij
•
Doeltreffende smering
en koeling
•
Geruisloze spoelpompen
•
Schone verbranding
•
Laag brandstofverbruik
7-11-1959
977
Daarnaast dient uiteraard een stelsel van regionale jaar-
rekeningen nog vele andere doeleinden. Het biedt bijv. de
mogelijkheid om een scherper inzicht te krijgen in de
structuur van het gehele bedrijfsleven en tevens in de
bijdrage die de bedrijfstakken leveren tot het totale regionale
en daarmede in het nationale produkt. In het bijzonder
voor zover de provincie Groningen als een probleemgebied
kan worden beschouwd, kan het geleverde werk als een
zeer belangrijke bijdrage tot het inzicht in de economische
structuur dezer provincie worden beschouwd.
We mogen daarom Rijken van Olst bijzonder dankbaar
zijn voor het werk dat hij heeft verricht en kunnen slechts
hopen dat dit voorbeeld door anderen zal worden gevolgd.
Hierbij ware in het bijzonder te denken aan de provincies
Friesland, Drenthe en Overijssel, die de in de jaarrekeningen
vervatte inform’atie tot dusverre volkomen moesten ont-
beren. –
Aan de informatie die de jaarrekeningen verschaffen, zijn
uiteraard ook grenzen gesteld. En het is de vraag of deze
grenzen in de hier besproken publikatie overal voldoende
scherp zijn getrokken. We lezen op blz. 52 en 53 ni. het
volgende:
,,Het doel van de provinciale rekeningen is nI. o.m., het
totalé
effect van een ingrijpen in een onderdeel van de provinciale
huishouding te kunnen bestuderen. Stel bijv., dat de overheid
overweegt, de belastingtarieven te verhogen; dan is niet alleen
van belang te weten, hoeveel de opbrengst dezer belastingen zal
stijgen, maar vooral ook, wat de sekundaire effekten van zulk
een maatregel zullen zijn: hoeveel minder de gezinnen zullen
konsumeren of de ondernemingen minder zullen investeren als
gevolg van de afnemiTtg der hoeveelheid beschikbare middelen,
voorts wat het gevolg daarvan zal zijn voor de rentabiliteit in
het bedrijfsleven, verder wat het effect zal zijn van de besteding
door de overheid der meerdere belastingopbrengsten, kortom,
hoe de ,,stoot”, op één plaats gegeven aan het ekonomische
systeem, doorwerkt tot in alle onderdelen van dat systeem”.
De hier gebruikte woordkeuze doet veronderstellen dat
in de jaarrekeningen tevens, informatie is vervat omtrent
het reactiepatroon van de economische subjecten. Deze
veronderstelling zou onjuist zijn. De jaarrekeningen vormen
een momentopname van
niveaus
en geven geen aanwijzing
over de wijze waarop een reactie op een autonome wijzi-
ging, dus een
verandering
in deze niveaus zich zal voltrekken.
Zo kan bijv. bepaald niet worden gezegd hoe de gezinnen
zullen reageren op een belastingverhoging en dus in welke
mate zij deze verhoging ten koste van hun consumptie of
van hun besparingen zullen laten komen. Bekend is slechts
hoe zij dit doen op het niveau waarop zich het inkomen en
de belastingtarieven bevonden in het jaar waarin de jaar-
rekeningen werden samengesteld. Om deze reden moet de
paragraaf 3.4. ,,Provinciale rekeningen en ekonomische
politiek” met de nodige scepsis worden gelezen.
De vraag rijst uiteraard welke nauwkeurigheidsgraad de
regionale jaarrekeningen bezitten t.o.v de nationale
rekeningen. We treffen over dit probleem een interessante
beschouwing aan op blz. 16 e.v. Daar wordt gesteld, dat
het kleinere aantal berichtgevers en de gemakkelijker
bereikbaarheid daarvan het mogelijk maakt een grotere
exactheid te bereiken dan bij de nationale jaarrekeningen
ijiogeljk is. Zelfs wordt gesteld: ,,Zou men over meer en
betere provinciale statistieken beschikken, dan zou de
betrouwbaarheid der Provinciale Rekeningen die van de
Nationale Rekeningen zelfs kunnen overtreffen”. En in de
bijbehorende noot lezen wij: ,,In dat geval zou het zinvol
zijn, de Nationale Rekeningen op te bouwen uit Provinciale
978
Rekeningen, in plaats van, zoals thans, eerstgenoemde
rechtstreeks samen te stellen”.
Het komt mij voor dat dit slechts in zoverre geldt als de
genoemde provinciale statistieken – en ditzelfde geldt
ook voorde gemeentelijke statistieke’n – de bouwstenen
zullen vormen voor de nationale statistieken. In zoverre dit
niet het geval is, en we denken hier uiteraard onmiddellijk
aan de statistieken betreffende het internationale handels-
verkeer, geldt deze stelling zeker niet en zal dus het nationale
cijfer de basis moeten vormen waarop de eventueel anders-
luidende gegevens van de gezamenlijke provinciën dienen
te worden gecorrigeerd. / –
Gezien tegen de achtergrond van de omvang en de
kwaliteit van het geleverde werk zijn bovenstaande op-
merkingen als onbelangrijk te beschouwen. Groningén
heeft een bijdrage van de allereerste orde geleverd voor de
regionale statistiek. Een bijdrage waar vele gebieden in het
Westen des lands nog lang niet aan toe zijn. En dit geeft
goede hoop voor de toekomst dezer provincie.
Rotterdam.
L. H. KLAASSEN.
H. BRONS Jr
MAKELAAR IN ASSURANTIËN
MAURITSWEG 23
TELEFOON 1119 80 *
ROTTERDAM
N.V. ,,BERWI”
WINSCHOTEN
TEL. 0 5970-3106
Fabriek van carrosserieën
in de meest uitgebreide zin
Bedrijfswagens
• Brandweer- en
Rei nigingsmaterieel
• Ambulances
Autobussen
• ,,Cosmopoliet” caravans
7-11-1959
1
–
:-•
–
-.
.-
–.
-.
—.-.-
.
-,-.
•
jeleggeismBelungen”
–
..
0
weekblad, specifiek gewijd aan de
0
belangen van de particuliere beleger,
ziet zijn abonnee-aantal nog steeds met sprngen omhoog gaan door zijn
objectieve en betrouwbare berichtgeving, zijn eigen stijl en zijn gevarieerde
overzichtelijkheid.
–
Inhoud van het nummer van 30-10.1959:
,,Straffeloze maar niettemin ordinaire diefstal”.
Fopularisering van aandelenbezit in Engeland.
Drive-in-bank opengesteld.
–
Wekelijks beursoverzicht.
Bel-Bel’s fondsenanalyse pergrafiek IX: G. H. Bührmann’s Papier Groothandel
N.V.
Over de balie (effecten-praatje).
Conflicten met de fiscus.
Bij de maandwisseling.
Aandeellioudersvergaderingen (flagemeijer-Nederi. Kabelfabr.-Molukse Randelsver.).
Belangrijkste uit -jaarverslagen (A.G.O.-ICorensclioof-Du Croo & BraunsRandelsver. Rolland).
Vragen van lezers.
Bestuursmedcdelingen V.E.B.
Beursallerliande.
VRAAGT GRATIS PROEFNUMMER!
ADMINISTRATiE BEL-BEL, POSTBUS 42, SCHIEDAM
ROTTINGHUIS’ AANNEMINGSBEDRIJF N.V.
HEREPLEIN 10 • GRONINGEN • TELEFOON 23041 (05900)
Woningbouw in montagesysteem Rottinghuis
–
Utiliteitsbouw
–
7-11-1959
–
979
“-S
r
=
H
Over de gehele wereld treft u kantoren van de N.H.M.
N
u
aan. Het is voor de moderne zakenman van onschat-
U
baar belang
dat
hij
voor
zijn
internationale
zaken
H
gebruik kan maken van de diensten van een internatio-
H
nale bonk. De N.H.M. is zowel in de landen van het
N
Verre en Nabije Oosten als in Oost-Afrika en Amerika
H
met eigen kantoren vertegenwoordigd en kan u waarde-
H
volle inlichtingen uit de eerste hand verschaffen.
•
H
N
1edOr1alldSCh
llalldel-Uaatschappij, N.Y.
N
–
111111
N
Hoofdkantoor: Amsterdam, Vijzelstraat 32
H
160
H
kantoren in binnen-
en
buitenland
H
h
•==
11111
111111
111111
11111
Een bijzonder bruikbaar tijdschrift voor elk bedrijf
van enige omvang, mag ongetwijfeld genoemd wor-
den het rijk geïllustreerde maandblad
waarvan iedere aflevèring opnieuw zoveel, wenken
en suggesties bevat op het gebied van het interne
“transport, de transportverpakking en de expeditie, dat
het blad 13 in feite niets kost: integendeel, grote be-
sparingen oplevert. Het is bovendien zo geredigeerd,
dat men zich er snel een oordeel over kan vormen,
wat voor het bedrijf in kwestie bruikbaar is.
Vraagt U eens een gratis proefnummer!
Administratie ,,Verladen”, Postbus 42, Schiedani.
Kredieten
t,00r
Handel en Industrie
N.V. SLAVENBURG’S BANK
HANDELS. EN EFFECTENBANK N.V. GRONINGEN
8,,,,t,aaI
32
WINSCHOTEN Blijba,, tersl,aat 21
*
U reageert op ‘annonces in ,,E.-S.B.”?
Wilt U dat dan steeds kenbaar maken!
*
Voor het hoofdkantoor vande
NEDERLANDSCHE MIDDENSTANDSBANI( N.V.
te Amsterdam zoeken wij een 26-30-jonge kracht op de
ECONOMISCHE AFOELING
Zijn taak zal bestaan uit het samenstellen von bedrijfs-
economische analyses en het verrichten van economisch
researchwerk. Gezien de aard van de functie worden aan
cijfermatig inzicht en het vermogen zich schriftelijk
gemakkelijk uit te drukken hoge eisen gesteld.
Als vooropleiding is een middelbar schoolopleiding en enige jaren scholing in de econo- mische wetenschappen noodzakelijk. ‘Ervaring in het bankwezen strekt tot aanbeveling
Zij, die aan de hiergenoemde voorwaarden kunnen voldoen en belangstelling hebben voor deze interessante
functie, kunnen – mits zij bereid zijn zich eventueel aan een psychotechnisch onderzoek te onderwerpen –
hun sollicitaties richten aan de afdeling Personeelszaken, Herengracht 580 te Amsterdam.
980
•
7-11-1959
(LIPS)
Stalen meubelen
Brand kasten
:
ntraat 222
–
Het
Drents Economisch Technologisch Instituut
zoekt
per 1 januari 1960 of vroeger een
jong economisch
dOctorandus
met bijzondere interess voor bodrijfs-çnomische
vraagstukken. Sollicitaties binnen 2 weken te richten
aan de directeur van het D.E.T.I., Stationsstraat 11
te Assen.
[
Dr. E. J. TOBI
auteur van versch. bedrijfseconomische boeken
en van een tweetal historische rmans, heeft
thans tijd beschikbaar voor het schrijven van
gedenkboeken
jubileumuitgaven
e.d.
ADRES:
VAN ALKEMADELAAN 70 – ‘s-GRAVENHAGE
De Coöperatieve Centrale Land-
bouw In- en Verkoopvereniging
G. A. “C. LV.” te Rotterdam, het
centrale orgaan van de
samenwerkende Katholieke
Gewestelijke Landbouwcoöperaties,
zoekt in verband met
opvolging van de huidige
secretaris een
representatief persoon
met bij voorkeur een
academische opleiding.
–
Het betreft hier een
coördinerende functie,
hoofdzakelij.k liggend op
commercieel en
organisatorisch terrein.
Eigenhandig geschreven brieven
met bijvoeging van
recente
pasfoto, te richten aan
Directie Civ., Postbus 562,
Rotterdam.
Nv.: HAZEM.EYER
:
•HENGEL
FH
Ö
vraagt een
Doctorandus
Econbm ie
of een gelijkwaardig opgeleide kracht, die aan de vol-
gende vereisten voldoet:
• inzicht in organisatorische en efficiency-proble-
men, financieel-economisch onderlegd en op de
hoogte met moderne administratieve methoden;
• leidinggevende capaciteiten, vlotte omgang met
mënsen; leeftijd 30-35 jaar.
Geboden wordt een interessante, veelzijdige werk-
kring met uitstekende condities.
Eigenhandig geschreven sollicitaties met volledige op-
gave van personalia, opleiding, ervaring en huidige
werkzaamheden alsmede een pasfoto te richten aan de
Directie-Secretaris, Postbus 23, Hengelo.
–
t
7-11-1959
981
ïstrut172
Amsterdam
‘
•
KAS-ASSOCIATIE N.V.
Giro’s naar alle
banken
Dr. L. H. Klaassen:
RICHTLIJNEN VOOR HET TOEGEPAST
EÇONOMISCH ONDERZOEK
Het toegepast economisch onderzoek geniet in deze tijd
van snelle ontwikkeling een bijzondere belangstelling. De
auteur laat aan de hand van verschillende voorbeelden zien.
dat het daarbij niet onverschillig is welke methode men
volgt. Ook de eisen, waaraan de onderzoeker moet voldoen, worden nader beschreven.
Prijs gebonden
f. 8,50.
Een uitgave van H. E. Stenfert Kroese te Leiden en
uit voorraad leverbaar door:
DE WESTER BOEKHANDEL
–
Nieuwe Binnenweg 331 – Rotterdam
Telefoon 010.53941 en 32076. Giro 18961.
Verschenen
de nieüwe versie van
niet alleen veel royaler en overzichtelijker van opzet
dan’ de oorspronkelijke uitgave, maar tevens geheel
omgewerkt en aangepast aan de nieuwe verkeersregels,
welke vanaf 1 oktober van krocht zijn.
Meer dan 260 vragen over:
–
• verkeersregels
–
• verlichting
• afmetirtg en wieldrukken
• en vele andere onderwerpen,
waarvan de autogebruiker in
het verkeer op de hoogte moet
zijn
• bovendien de belangrijkste Bel-
gische en Duitse verkeersregels.
Prijs f 1
1
,25 per exemplaar
Bij afname van meer dan 10,
reep. 25
en 100 exemplaren tegelijk, speciale
condities.
1
1
1
EERSTE NEDERLANDSCHEI 1
.
PENSIOEN REGELINGEN
Bij tal van autobus- en vervoermaatschap.
pijen alsmede vele fleetowners is het reeds
lang gebruikelijk, dat een exemplaar van
dit boekje ter hand wordt gesteld aan
iedere chauffeur die bij haar in funttie
treedt.
UITGAVE:
N.V. KONINKLIJKE NEDERLANDSCHE
BOEKDRUKKERIJ H. A. M.
ROELANTS
POSTBUS 42
SCHIEDAM
GIRO 5858
7-11-1959
•
RISICO
–
HERVERZEKERING
VAN PENSIOENFONDSEN
1
1
1
1
982
I.i.
.
-I
INS
–
I”I:u:u;ihT1iiI
IL
••
‘MIN
t
.
mu.aI!:j.IU!!il
so
pal
‘
.
“;I”-‘•-i’
uI._
own
IIIIIUIIIII
. —
–
l’
• •
lui
–
i
1
H
il
E’
1
‘ E “•
.
in.
MI
T
0151
«
1
•uiu
•I
_j.a
‘•”1lr 4
11
0
–
NUNN
man
Uw
wasl
•
•iiI’
– …i._
M
I
i 1 ..ililu•u
MOM
I
—
..•
ii•_ _.lI.__uI.I
– ..
.11
_
saw
ImUMN
1ii
•U
.I
,_
_.._i. ..
:I–‘•u- •–
:1!
1
•
1
F
…..l.
I’».l’•’
u11•UR
•I
lt• •
1
.u1u
JNUERLINGE VERZLKLI
ÛÛR HET RFflRIIFSIEV
i i r.cJ
IV! L.I-
:I;1±
I.:1IZ1[.(S
.1 =1 ‘
J -1 1410
Sluit uw verzekering hij de
Algemeene Friesehe’ Levensvèrzekering-Maatschappij N.V.
VEREENIGING VAN LEVENSVERZEKERING EN LIJFRENTE
,,De Groot-Noordhollandsche van 1845″
Algemeene Friesche Brandverzekering-Maatschappij
LEEUWARDEN, BURMANIAHUIS
AMSTERDAM, VAN BRIENENHUIS
ROTTERDAM – DEN ‘HAAG – UTRECHT – GRONINGEN – HENGELO – HAARLEM
1 N” H ET C E N TR U M VA N FR 1 E S LA N D
staat de
COOP. IUIVEL=BANK
Zaailand 110
LEEUWARDEN
Reserves, per 31 december 1958 F. 4.600.000.-
Balanstotaal
……..
F. 70.200.000.-
als GROOTSTE PROVINCIALE BANKINSTELLING
984
7-11-1959