prof. dr. D.J. Wolf son
Individualisme
en solidariteit
Vroeger was alles veel duidelijker. Toen
waren liberalen individualisten, bezongen
socialisten de solidariteit, en vonden conservatieven dat vroeger alles veel duidelijker was. Met de conservatieven is er gelukkig niets aan de hand; zij zijn en blijven de
steunpilaren van het achtergebleven deel
van de samenleving. Ook met de liberalen
gaat het prima. Maar de socialisten hebben
het moeilijk. Zij dreigen hun alleenvertoningsrecht op solidariteit te verliezen nu
een deel van de christenheid, mikkend op
een marktsegment dat niet is gecharmeerd
van no-nonsense met kruisraketten en sociale zekerheid, de naastenliefde wil vinden
in Vrede en Solidariteit als slogan. Zo’n
branchevervaging is vervelend in het politieke ondernemerschap. En alsof dat nog
niet genoeg was is nu ook het individualisme losgebroken in linkse kring, met name in de feministische hoek, onder het
motto: ,,het individu gaat voor de solidariteit, mils het om een vrouw gaat” (of vermits, in de ergste gevallen). Jan Blokkers
gewetensvraag: ,,Ben ik eigenlijk wel links
genoeg?”, krijgt steeds meer het karakter
van een benauwde droom waarin je niet
weet waar je het zoeken moet.
Laat ieder zijn eigen dromen nu maar
dromen, zult u zeggen. Mis. Want overdag
worden we geconfronteerd met politici die
dromen tot werkelijkheid willen maken, en
als die de zaken niet meer uit elkaar kunnen
houden wordt het een ontnuchterend ontwaken in een warboel. Maar wetenschap
– of wat daarvoor door wil gaan — kan
toch niets bijdragen aan de beantwoording
van in wezen waardegeladen vragen? Alweer mis. Systematisch redeneren kan ons
helpen voor ogen te krijgen wat nu eigenlijk het probleem is, en dat is al heel wat.
Als bovendien blijkt dat de probleemstelling zich laat ontrafelen in deelproblemen
met ieder hun eigen instrument, dan hebben we alleen nog doelstellingen over om
over te twisten, en dan laat het geharrewar
zich ontwarren tot een gestructureerd en
mogelijk zelfs rationed besluitvormingsproces.
Individualisme en solidariteit zijn uitgangspunten voor een verdelingsbeleid. Individualisme wordt meer en meer in verband gebracht met de verdeling van het primaire inkomen; solidariteit kent de herverdeling van inkomens als het geeigende instrument. Over de primaire inkomensvorming als instrument van individualisering
en emancipatie heerst een groeiende consensus. Het recht op arbeid wordt gezien
als een individueel recht, en dat inzicht
heeft vergaande consequenties. Zo is er, bij
alle noodzaak van individuele arbeidsduurverkorting, geen grond om de totale
arbeidsduur per samenlevingsverband nog
eens extra te plafonneren, en hoe dan ook
ESB 22-2-1984
menlevingsverband als solidariteitsrelatie
mij de typische inkomenseenheid in de
sfeer van de inkomensoverdrachten-omniet. Het samenlevingsverband als zodanig
is bepalend voor draagkracht en welvaart
van de daartoe behorende individuen; binnen samenlevingsverbanden is geen plaats
voor een nadere toerekening; mensen delen
lief en leed in de particuliere levenssfeer,
want daarvoor leven zij samen. Niet iedereen begrijpt dat. Er zijn vrouwen die huisvrouwenloon eisen, en manlijke kostwinners die warme pantoffels verlangen bij
thuiskomst en verder geen poot uitsteken.
Die kunnen misschien beter alleen gaan
wonen.
Het probleem met sexisten van beiderlei
kunne is dat zij in hun eigenwaan hun verantwoordelijkheden binnen de particuliere
levenssfeer ontlopen. Dat is heel vervelend, maar daar kan een gemeenschap die
individuele basisvrijheden wil respecteren
geen excuus voor enigerlei vorm van discri- niet veel aan doen, dat is een priveminatie, noch in toegang tot de ar- aangelegenheid, voor wie daar als partner
beidsmarkt, noch naar loonhoogte (bij ge- intrapt. De overheid dient, namens die gelijk werk). Het individuele recht op arbeid meenschap, een voorwaardenscheppend
en arbeidsbeloning strekt zich logischer- beleid te voeren om man en vrouw gelijke
wijze uit tot het uitgestelde en verzekerde kansen te verschaffen; individuele beslisprimaire inkomen, m.a.w. tot op equiva- singen omtrent arbeidsparticipatie, huwelentiebasis geconstitueerde pensioenen en lijk of rolpatroon zijn – alweer, voor wie
aanspraken op inkomensdervingsverzeke- zijn vrijheid liefheeft — een zaak van de
ringen, zoals de WW en de WWV. Wie pre- particuliere levenssfeer. Zo’n simpele gemie betaalt verwerft een recht, dat is de dragslijn doet een wettelijke regeling van
kern van de equivalentiegedachte. Wie dat zwangerschapsverlof herkennen als een rerecht beknot, discrimineert in arbeidsvoor- delijke compensatie voor een ongelijke
waarden, en dat zouden we niet meer doen, kans op de arbeidsmarkt, maar subsidieniet alleen omdat het in strijd is met EG- ring van kosten voor kinderopvang voor
richtlijnen, maar ook omdat gelijke be- tweeverdieners afwijzen als een niet solirechtiging van man en vrouw zo langza- daire aanspraak op solidariteit door menmerhand in eigen land flink wortel heeft
sen die het zelf wel kunnen missen. En als
geschoten.
Pa, of Ma, nu vindt dat er te weinig van
Tegen deze achtergrond wordt duidelijk
Ma’s salaris overblijft als de kosten van de
wat minister Ruding aanrichtte toen hij de- creche daar afmoeten? Dan zijn zij hun
zer dagen uitsprak dat een zelfstandig recht verbintenis, hun kind of hun werk niet
voor vrouwen op uitkeringen wegens inko- waard, maar dat is him probleem, en niet
mensderving hem te duur werd. Zo’n door dat van de gemeenschap.
op zich zelf begrijpelijke bezuinigingsdrift
Intussen ben ik bij de tertiaire verdeling
ingegeven opmerking appelleert onbe- aangeland, bij de neiging om alles te subsidoeld (wil ik aannemen) aan een sentiment dieren wat los en vast zit. Dat moeten we
dat vroeger alles veel duidelijker was, met niet doen, zolang we ernst maken met indiMien achter de tobbe, en ondergraaft de vidualisme en solidariteit. Want individuahoofdstelling van het kabinet dat de herzie- lisme vereist dat mensen hun eigen, souvening van het stelsel van sociale zekerheid
reine keuzen maken op basis van hun vrij
niet alleen is ingegeven door de noodzaak
beschikbaar inkomen. En het beetje solite bezuinigen, maar ook door de wens te dariteit dat we opbrengen kunnen we beter
vernieuwen. In een week waarin Scholten gebruiken om een nog enigermate redelijke
en Dijkman hun zonnetje Helen schijnen herverdeling van koopkracht te bereiken,
over de linkerhelling van het CDA leverde dan om hoog betaalde dienstverleners in de
zo’n onverhoedse klaroenstoot van no- kwartaire sector een gegarandeerd inkononsense lawinegevaar op; geen wonder men te verschaffen. Dat pleit ervoor om
dat premier Lubbers ijlings uitrukte, met het tertiaire traject te beperken tot gevallen
zijn grote sneeuwploeg. Nu hij nogmaals
waarin consumentensouvereiniteit een farheeft verzekerd dat ook het CDA in dezen ce is (gezondheidszorg), of waarin de solimet zijn tijd mee zal gaan is het individu de dariteit vereist dat we gelijke kansen scheponomstreden inkomenseenheid in de pri- pen (funderend onderwijs).
maire verdeling.
Structurering van de probleemstelling
Voor de secundaire herverdeling ligt het helpt, als we ons afvragen waar we naar toe
anders; die is gebaseerd op solidariteit, en moeten met de verzorgingsstaat. Als we
maatschappelij ke inkomensoverdrachten- ons aan die spelregel houden, dan wordt de
om-niet functioneren tussen samenlevings- toekomst in elk geval duidelijk, nog duideverbanden. Waar het individu de geeigen- lijker dan vroeger.
de toerekeningseenheid is in guid-pro-quorelaties bij de inkomensvorming in het
maatschappelij k ruilverkeer en in verzekeringen op equivalentiebasis, lijkt het sa-