Personen in de Ziektewet hebben een onzekere arbeidsmarktpositie en gezondheidsproblemen. Vertalen deze specifieke kwetsbaarheden zich ook in een grotere financiële kwetsbaarheid?
In het kort
- Personen met een Ziektewetuitkering lopen een hoger risico op schulden dan personen met andere UWV-uitkeringen.
- Mensen in de Ziektewet worden geconfronteerd met samenhangende kwetsbaarheden in gezondheid, werk en financiën.
De maatschappelijke kosten van problematische schulden zijn groot, en die kosten slaan veelal neer bij specifieke kwetsbare groepen. Zo lopen mensen met een uitkering een groter risico op schulden dan mensen zonder uitkering (Zwinkels, 2015; CBS, 2020; 2023). Maar ook binnen de groep uitkeringsgerechtigden bestaan subgroepen die geconfronteerd worden met bijkomende kwetsbaarheden die hun risico op schulden mogelijk nog vergroten. In dit artikel kijken we naar mensen met een Ziektewetuitkering.
De Ziektewetuitkering is een vangnet-uitkering die wordt uitgekeerd door UWV aan zieke werknemers die niet in vaste loondienst zijn. Het gaat om werknemers die ziek uit dienst gaan, uitzendkrachten, flexwerkers, werknemers met een no-riskpolis, zieke WW’ers, werkzame vrouwen die ziek zijn door zwangerschap en/of bevalling, en personen die ziek worden door orgaandonatie. In 2022 waren er per dag gemiddeld 102.045 Ziektewetuitkeringen.
De Ziektewetuitkering is als vangnet-uitkering maar voor een relatief beperkte groep mensen beschikbaar. Bovendien maken de meeste mensen er veelal slechts kort gebruik van. In de meeste gevallen wordt de uitkering beëindigd omdat de werknemer is hersteld van de ziekte. In 2022 betrof dit circa tachtig procent van de beëindigde Ziektewetuitkeringen (UWV, 2023a).
Door de complexe samenstelling van de groep die te maken heeft met een Ziektewetuitkering wordt deze vaak niet goed in kaart gebracht. In analyses wordt de groep zelden apart onderzocht en veelal samengevoegd met de grotere groep mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Er is daardoor beperkt inzicht in de financiële positie van zieke werknemers met een Ziektewetuitkering en de achtergronden van hun schuldenproblematiek. Bovendien is de beschikbare kennis zeer gefragmenteerd (Westhof et al., 2015; Zwinkels, 2015; CBS, 2020; 2023; Van Es, 2022; Groen et al., 2022). Dit zorgt ervoor dat beleidsmakers en uitvoerders niet naar deze groep kijken als een subcategorie met andere kwetsbaarheden en dus andere behoeftes.
In dit artikel onderzoeken we de financiële kwetsbaarheid van mensen met een Ziektewetuitkering ten opzichte van andere groepen met een uitkering in de samenleving, en zoeken we naar aanknopingspunten in de specifieke samenhang van kwetsbaarheden voor Ziektewetuitkeringsgerechtigden waar beleidsmakers en uitvoerders rekening mee kunnen houden.
Vaker wanbetaler in de Ziektewet
Om het risico op financiële kwetsbaarheid binnen bepaalde subgroepen te meten, gebruiken we het gegeven dat iemand een wanbetalersregeling heeft van haar/zijn zorgverzekering als indicator voor een kwetsbare financiële positie. De wanbetalersregeling is een wettelijke regeling die wordt uitgevoerd door het CAK: wanneer iemand voor ten minste zes maanden geen premie heeft betaald voor een basiszorgverzekering, wordt zij/hij aangemeld bij het CAK voor de wanbetalersregeling. Deze persoon heeft op dat moment dus een betalingsachterstand van zes maanden op de basiszorgverzekering en zal deze achterstand moeten aflossen om uit de wanbetalersregeling te komen.
Figuur 1 toont dat personen met een bijstandsuitkering het hoogste risico hebben om wanbetaler te zijn van de zorgverzekering. Personen met een Ziektewetuitkering volgen daarna. Mensen in de Ziektewet hebben dus het hoogste risico op schulden van alle groepen met een uitkering die door UWV verstrekt wordt (Guiaux et al., 2024). Wel neemt de proportie in de loop der tijd af. In 2014 was 8,4 procent van de personen met een Ziektewetuitkering geregistreerd als wanbetaler van zijn of haar zorgverzekering. In 2022 was dat nog 4,4 procent (figuur 1). Over het algemeen zien we een afname van het percentage personen dat geregistreerd is als wanbetaler van zijn of haar zorgverzekering in de periode 2012–2022.
Gezondheid, arbeidspositie en financiën
Het hogere risico op schulden onder personen met een Ziektewetuitkering komt voort uit enkele samenhangende kwetsbaarheden waar deze groep mee geconfronteerd wordt, namelijk financiën, gezondheid en een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt. Bovendien versterken deze kwetsbaarheden elkaar.
Allereerst hebben mensen met een Ziektewetuitkering te maken met een daling in hun inkomen, wat deze groep evident kwetsbaarder maakt voor financiële problemen en schulden. Diverse onderzoeken laten zien dat een inkomensdaling een van de belangrijkste oorzaken is van problematische schulden (Guiaux en Houwing, 2014; Westhof et al., 2015; CBS, 2020). Bij werknemers in vaste loondienst wordt in het eerste jaar van ziekte veelal honderd procent van het loon doorbetaald. Personen met een Ziektewetuitkering, afkomstig uit een flexibel contract – de grootste groep – ontvangen daarentegen vanaf het moment dat hun contract afloopt en zij ziek uit dienst gaan slechts een deel van hun laatstverdiende loon.
Bovendien kunnen ziekte en gezondheidsproblemen leiden tot (grotere) financiële problemen. Langdurige ziekte gaat vaak samen met hogere ziektekosten aan zorghulpmiddelen, de eigen bijdragen bij medicatie en reizen naar zorgverleners (Westhof et al., 2015). Deze additionele stijgende zorgkosten kunnen leiden tot extra financiële druk en geldzorgen. Dit effect kan versterkt worden wanneer aanvullende zorgverzekeringen ontbreken om extra kosten te dekken.
Omgekeerd leiden financiële problemen en schulden ook tot een verhoogd risico op gezondheidsproblemen. Onderzoek naar geldzorgen toont aan dat het de kans op ziekte vergroot. Zo constateerden Van der Schors en Schonewille (2017) dat werknemers met financiële problemen gemiddeld zeven dagen per jaar extra ziek zijn. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat chronische stress (door financiële problemen) kan leiden tot een verlaagd immuunsysteem, verstoringen in het cardiovasculaire systeem, en verhoogd risico op psychische klachten zoals depressie en angststoornissen (Van der Veer en Jungmann, 2018; Dolsma et al., 2021). Het Centraal Planbureau vond dat het gebruik van geestelijke gezondheidszorg met zeven procent toenam bij personen met problematische schulden, en dat de kosten aan geestelijke gezondheidszorg met gemiddeld dertig procent stegen als gevolg van de schulden (Roos et al., 2021).
Naast financiële kwetsbaarheid en gezondheidsproblemen hebben personen met een Ziektewetuitkering ook te maken met een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt. Het gaat immers om mensen die ziek uit dienst gaan vanuit uitzendwerk of tijdens een WW-uitkering of omdat een tijdelijk contract is afgelopen. Zij hebben op dat moment geen werkgever meer die verantwoordelijk is voor re-integratie, maar worden ondersteund door UWV in hun re-integratie op de arbeidsmarkt. Naarmate men langer terugvalt op het vangnet van de Ziektewet, wordt het lastiger om weer aan de slag te gaan op de arbeidsmarkt. Eerder onderzoek laat zien dat een stijgend aandeel van de vangnetgroep doorstroomt naar de WIA (Berendsen et al., 2019; Murre en Jansen, 2019; UWV, 2023b).
Conclusie en beleidsimplicaties
Mensen met een Ziektewetuitkering hebben een hoger risico op schulden dan andere uitkeringsgroepen van UWV vanwege de specifieke samenhang van kwetsbaarheden waar mensen in de Ziektewet mee geconfronteerd worden. Positief is wel dat het risico op schulden in de waarnemingsperiode voor alle groepen, dus ook voor de Ziektewetgroep, gedaald is.
De aanpak om de groep te helpen, wordt belemmerd omdat er bij deze verschillende kwetsbaarheden meerdere beleidsvelden en uitvoerders betrokken zijn met elk een eigen verantwoordelijkheid. UWV verzorgt inkomensondersteuning en ondersteuning bij re-integratie naar werk en heeft een rol in preventie en beheersing van langdurige arbeidsongeschiktheid. De zorgverzekeraars en het CAK hebben een rol om de premiebetaling voor de zorgverzekeringen te borgen. De gemeenten richten zich op het oplossen van de problematische schulden via schuldhulpverlening. Meer inzicht in de onderlinge samenhang van de schuldenproblematiek is hard nodig.
Literatuur
Berendsen, E., C. van Deursen en J.-M. van Sonsbeek (2019) Stijging WIA-instroom nog geen reden tot zorg. ESB, 104(4773), 230–232.
CBS (2020) Schuldenproblematiek in beeld: Huishoudens met geregistreerde problematische schulden, 2015–2018. CBS Publicatie.
CBS (2023) Schuldenproblematiek in beeld. CBS Dashboard.
Dolsma, M., A. van der Veer en N. Jungmann (2021) Ziek van geldzorgen. TvPO, 16(1), 20–23.
Es, L. van (2022) Rapportage Monitor Vroegsignalering Schulden. Divosa Publicatie.
Groen, A., C. van Horssen en N. Veerman (2022) Rondkomen en betalingsproblemen: Ervaringen van Nederlandse huishoudens in onzekere tijden. Nibud Onderzoeksrapport, 12 november.
Guiaux, M. en H. Houwing (2014) Schulden en armoede bij uitkeringsgerechtigden. In: UWV Kennisverslag 2014-1, hfdst. 4.
Guiaux, M., W. Hassink, H. Havinga et al. (2024) Problematische schulden bij uitkeringsgerechtigden: Ontwikkelingen vanaf 2010 tot 2022. UWV Kennisverslag 2024-7.
Murre, J. en J. Jansen (2019) Flexkracht blijft vaker niet-duurzaam arbeidsongeschikt dan vaste werknemer. ESB, 104(4772), 155–157.
Roos, A.F., M. Diepstraten en R. Douven (2021) When financials get tough, life gets rough? Problematic debts and ill health. CPB Discussion Paper, 26 augustus.
Schors, A. van der, en G. Schonewille (2017) Personeel met schulden: Een peiling over financiële problemen op de werkvloer. Nibud Rapport.
UWV (2023a) Kwantitatieve informatie 2022. UWV Publicatie.
UWV (2023b) Ziektewet: Van wet voor iedere werknemer tot vangnetfunctie. UWV Publicatie, 7 september.
Veer, A. van der, en N. Jungmann (2018) Problematische schulden in de spreekkamer, over de doorwerking van geldzorgen op gezondheid. Bijblijven, 34(3-4), 199–206.
Westhof, F., L. de Ruig en A. Kerckhaert (2015) Huishoudens in de rode cijfers 2015: Over schulden van Nederlandse huishoudens en preventiemogelijkheden. Panteia Rapport, 5 november. Te vinden op www.financieelfittewerknemers.nl.
Zwinkels, W. (2015) Wie heeft schuld? Een kwantitatieve analyse van schulden bij uitkeringsgerechtigden. UWV Rapport, maart.
Auteurs
Categorieën