ECONOMISCH STATISTISCHE BERICHTEN
Honger in Ethiopie
De schokkende televisiebeelden van de hongersnood in
Ethiopie hebben overal ter wereld een diepe indruk gemaakt.
In zeer korte tijd zijn omvangrijke hulpacties op gang gekomen, voedseltransporten georganiseerd, inzamelingsacties
gehouden en grote sommen geld bijeengebracht om de acute
nood te lenigen. De betoonde hulpvaardigheid is zeer groot
en zal zeker bijdragen tot het redden van mensenlevens in
Ethiopie; en dat is het enige wat op dit moment telt. Maar als
over enkele maanden de beelden uit het geheugen zijn verdwenen, de televisiekijker weer achteroverleunt voor meer
verstrooiende programma’s en er hooguit nog een documentaire wordt uitgezonden over voedsel dat in de haven van
Ethiopie ligt te rotten omdat er geen transport- en distributiemogelijkheden zijn, is er niets veranderd. De vraag is slechts
hoe lang het zal duren voordat op een gegeven moment de
hongersnood opnieuw ergens de kop zal opsteken: in Soedan
of in Tsjaad, in Mali of Bangladesh, in Laos of Afghanistan
of misschien wel weer in Ethiopie. Want de hulp is van voorbijgaande aard, maar de oorzaken van de hongersnood
blijven.
Het is een misverstand te menen dat het voorkomen van
hongersnood in de wereld uitsluitend aan natuurlijke oorzaken is toe te schrijven. Natuurlijk kunnen perioden van langdurige droogte (nu al meer dan tien jaar in de Sahel), overstromingen (zoals in 1974 in Bangladesh) of ziekten in het gewas (zoals de aardappelziekte die de grote hongersnood in
lerland in het midden van de vorige eeuw veroorzaakte) tot
acute voedseltekorten en hongersnood leiden, maar meestal
zijn er bij grote hongersnoden ook andere factoren in het
spel. Op basis van zijn analyse van een aantal hongersnoden
in de wereld concludeert de bekende ontwikkelingseconoom
Amartya Sen dat de aandacht niet uitsluitend op de verminderde beschikbaarheid van voedsel moet worden geconcentreerd, maar vooral ook op economische en politieke factoren die er toe leiden dat bepaalde groepen van de bevolking
hun aanspraken of rechten verliezen op het voedsel dat er
nog wel is 1). De geschiedenis kent vele voorbeelden van situaties waarin delen van de bevolking zijn verhongerd terwijl er
voedsel genoeg was, eenvoudigweg omdat zij door bepaalde
economische, sociale of politieke veranderingen hun middelen van bestaan kwijtraakten en niet over andere mogelijkheden beschikten om toegang tot de voedselvoorraad te
krijgen.
Zo was er volgens Sen 1) tijdens de grote Bengaalse hongersnood in 1943, die aan ca. drie miljoen mensen het leven
kostte, geen sprake van een daling van de voedselproduktie.
Wel was er een verveelvoudiging van de voedselprijzen die
werd veroorzaakt door de sterke inflatoire effecten van de
enorme oorlogsuitgaven en speculatieve manipulaties met de
rijstvoorraad. Deze ontwikkelingen leidden tot een herverdeling van het inkomen, waardoor grote groepen van de bevolking onder het bestaansminimum terechtkwamen en een wisse hongerdood tegemoet gingen. Ook vielen er veel slachtoffers omdat de boten van vissers door de militaire politie werden vernietigd uit angst voor een Japanse invasie. Ten slotte
kwamen er veel inwoners om van enkele districten waar de
rijstvoorraad was weggehaald, eveneens met het oogmerk
om de oprukkende Japanners geen kans te geven. De hongersnood in 1974 in Bangladesh en die in 1973 in de provincie
Wollo in Ethiopie zijn volgens Sen evenmin uit een verminderde beschikbaarheid van voedsel te verklaren.
Het ziet er naar uit dat ook de huidige hongersnood in
ESB 14-11-1984
Ethiopie ten minste voor een deel aan politiek en economisch
wanbeleid te wijten is. In The Economist van 3 november
wordt beschreven dat Afrikaanse boeren, bekend met het
verschijnsel van regelmatig terugkerende perioden van
droogte, de gewoonte hebben om in goede jaren zoveel mogelijk opzij te leggen voor de slechte jaren die kunnen volgen.
De Ethiopische junta van kolonel Mengistu Haile Marian
heeft dat echter verboden. Het bewaren van voedsel voor
slechte jaren wordt onder het huidige bewind beschouwd als
hamsteren; geld opzij zetten na een goede oogst wordt kapitalistische accumulatie genoemd; en het verdienen van een
inkomen met het transporteren en opslaan van voedsel heet
in de marxistische ideologic van de machthebbers uitbuiting.
Wie zich daaraan schuldig maakt wordt van zijn land verjaagd, of erger. Intussen zijn de boeren door het officiele bewind van de militairen zodanig onderdrukt en uitgeperst dat
de landbouw vrijwel om zeep is geholpen. Dit heeft vooral in
de Noordelijke provincies tot opstanden en grootscheeps
verzet geleid. Als straf daarvoor is de voedseltoevoer naar
deze gebieden afgesneden; zelfs buitenlandse voedselhulp
kan daar nauwelijks doordringen. Terwijl in Zuid-Ethiopie
vooral de droogte de oorzaak van de problemen is, zijn in het
Noorden voornamelijk deze omstandigheden voor de hongersnood verantwoordelijk, aldus The Economist. En het
blad concludeert: ,,It takes acts of man to turn acts of God
into calamity” 2).
Het is duidelijk dat voedselhulp onder dergelijke omstandigheden slechts een lapmiddel is. Als de liefdadigheid voorbij is, is de situatie niet verbeterd. Het is zelfs niet onwaarschijnlijk dat de buitenlandse voedselhulp er toe bijdraagt de
positie van het regime te versterken, omdat de hulpverlenende instanties in zekere mate aangewezen zijn op samenwerking met de militaire machthebbers om de voedseltransporten naar de bestemde plaatsen te dirigeren. En er hoeft niet
aan te worden getwijfeld dat de lokale autoriteiten zullen
proberen het buitenlandse voedsel aan te wenden om de loyaliteit met het regime te vergroten en recruten voor het leger te
winnen. Het buitenlandse voedsel wordt zo een wapen in de
politieke strijd, die Ethiopie, zoals zoveel andere Afrikaanse
landen, verscheurt.
Twintig jaar geleden vreesde men dat de wereld niet voldoende voedsel zou kunnen produceren om de snel groeiende
wereldbevolking te voeden. Door de belangrijke ontwikkelingen op het gebied van landbouwmethoden en voedseltechnologie en door de vertragingen in het tempo van de bevolkingsaanwas in de wereld, is die vrees langzamerhand wat afgenomen. Tegelijkertijd is echter duidelijk geworden dat
daarmee het vraagstuk van de honger de wereld nog niet uit
is. In veel gevallen zijn het economische en politieke factoren
die voor het ontstaan en bestrijden van de hongersnood
beslissend zijn. Zolang die factoren niet veranderen zullen
slachtoffers van de hongersnood van tijd tot tijd het scherm
blijven vullen.
L. van dcr Geest
1) Amartya Sen, Famines, World Development, vol. 8, 1980, biz.
615-621.
2) There is a better way, The Economist, 3 november 1984, biz.
15-16.
1065