ECONOMISCH STATISTISCHE BERICHTEN
Het systeem contra het individu
Als Winston Smith, de hoofdpersoon uit Orwells 1984, niet
langer aan Grote Broer gehoorzaamt maar verliefd wordt op de
donkerharige Julia, weet hij dat zijn dagen zijn geteld. Vroeg of
laat zal de Dunkpolitie hem betrappen. Hij zal worden opgepakt
en naar het Ministerie van Liefde worden afgevoerd. Daar zal hij
spoorloos verdwijnen en elk tastbaar bewijs dat hij eens heeft bestaan zal uit de geschiedenis worden weggewist. Het individu
legt het in de grimmige wereld van 1984 onherroepelijk tegen
het systeem af. Voor persoonlijke vrijheid is geen plaats. De
eigen wil moet wijken voor totale overgave aan Grote Broer.
Aan de vooravond van het jaar waarop Orwell zijn sinistere
anti-utopie projecteerde, mogen wij ons gelukkig prijzen dat het
totalitaire politieke systeem dat in 1984 wordt beschreven, althans in dit deel van de wereld geen werkelijkheid is geworden.
De bureaucratic mag dan enorm zijn uitgedijd, van een overheersing van de persoonlijke levenssfeer door een almachtige
staat is geen sprake. Big Brother zit er zelfs een beetje hulpeloos
bij en hij is op dieet gezet om te vermageren. Neen, als Grote
Broer bestaat, zullen we hem in 1984 waarschijnlijk niet bij de
overheid moeten zoeken. Maar hij kan wel andere gedaanten
hebben aangenomcn. Misschien gaat hij schuil in de Techniek
die haar eigen onbeheerste gang lijkt te gaan, of in de Economic
die de individuele burger van onwelzijn voorziet. Of gaat hij misschien verborgen achter nieuwe Maatschappelijke Ontwikkelingen die aan de persoonlijke vrijheid steeds minder ruimte laten? Of in de Internationale Politick die de wereld in blokken, en
de wereldbevolking in eerste- en tweede-rangsburgers verdeelt?
Want steeds weer duikt Grote Broer ergens anders op om Winston Smith, de held van het verhaal, in zijn keurslijf te persen.
Dit nummer van ESB staat in het teken van 1984, de ongelijke strijd van het individu tegen het systeem. Wordt de burger
van 1984 net als Winston Smith in Orwells wereld, niet opnieuw
door het systeem platgewalst? Welke ontwikkelingen tekenen
zich af waarvan hij uiteindelijk de dupe kan worden.
Eerst wordt het gebied van de technologic verkend. Daar
doen zich zulke snelle ontwikkelingen voor dat we voortdurend
het gevoel krijgen achter de feiten aan te lopen. We zitten in de
informatiemaatschappij nog voordat we weten wat dat woord
betekent en er wordt aan de erfelijkheid gesleuteld zonder dat
we de ethische aspecten daarvan doorgronden. De technische
ontwikkeling lijkt zich volkomen autonoom te voltrekken. De
burger merkt het pas als hij in zijn leven van alledag met de gevolgen wordt geconfronteerd. Geheel in de stijl van 19S4schetst
Thoenes in zijn column de belevenissen van Winston Smith, die
in 2084 het kind van de rekening is van de genetische revolutie.
En Galjaard zet uiteen hoe de mens eerst als arbeidskracht door
de robot wordt vervangen, waarna de digitate logica ook zijn
prive-leven binnendringt. Tuininga maakt zich echter minder
zorgen. Want de techniek verandert wel de omstandigheden
waarin wij leven, maar niet de mens zelf. ,,In de praktijk van alledag blijkt hoe weinig de mens zich door de technologie laat veranderen”.
Naast het systeem van de technologie is er het systeem van de
economic waartegen individuen het onderspit delven. De technische ontwikkeling leidt tot een uitstoot van arbeid uit het arbeidsproces, die het hele arbeidsbestel onder druk zet. Het probleem wordt nog vergroot door de demografische ontwikkeling
(zie het artikel van Van de Kaa) die voor een snel groeiend aan-
ESB 21/28-12-1983′
bod van arbeid borg staat. De samenleving is er niet op ingesteld
dat voor een steeds groter wordend deel van de beroepsbevolking geen arbeidsplaatsen beschikbaar zijn. Daar komt nog bij
dat de arbeidsuitstoot zich concentreert op specifieke groepen
werknemers (zie Klaassen en Eizenga) waardoor zich een soort
klassenscheiding kan gaan voltrekken. De scheidslijn loopt niet
alleen langs het al dan niet hebben van een betaalde baan, maar
zet zich voort in verschillen in bestedingspatroon, leefgewoonten (zie ook Van Bijsterveldt) en in een ruimtelijke segregatie
(zie Verbaan, Puylaert en Van Staalduine). Op de gevaren die
een dergelijke ontwikkeling in zich bergt, wijst ook Van Stiphout. Zij is een bron van maatschappelijke instabiliteit. Als
voor een groeiende groep van de bevolking het huidige arbeidsbestel niet veel meer heeft te bieden, moeten we er niet vreemd
van opkijken als de loyaliteit aan dat bestel eveneens in snel
tempo minder wordt.
Dat is ook de conclusie van Potma, die daar echter vanuit een
heel andere invalshoek toe komt. Hij ziet de huidige economische ontwikkeling behalve als een bedreiging voor de werkgelegenheid, ook als een bedreiging voor het milieu. Het streven
naar economische groei is een eigen leven gaan leiden, ten koste
van de burger. Het systeem jakkert door en Winston Smith betaalt het gelag.
Maar het kan ook zijn dat Grote Broer zich op veel slinksere
wijze in het sociale leven mengt. In de vorm van nieuwe maatschappelijke opvattingen, nieuwe waarden en normen. Volgens
sommigen zou GB in het cultuurpatroon zelf zijn geinfiltreerd.
Onder het mom van een streven naar grotere maatschappelijke
gelijkheid wordt het individu van zijn vrijheden beroofd. In het
artikel van De Valk worden de tegenstrijdigheden die in de veranderende normen en waarden verscholen zitten, geanalyseerd.
Het artikel van Pen sluit daarbij aan als hij beschrijft hoe de overheid steeds meer bedolven is geraakt onder de claims van de burgers die hun (gelijke) rechten zijn komen opeisen. Uiteindelijk
heeft dat de verzorgingsstaat zelf aan het wankelen gebracht.
In de Internationale politick zit Grote Broer achter het mechanisme van de bewapeningswedloop die een rechtstreekse bedreiging voor het individu inhoudt. Maar ook in de economic,
als de rijke geindustrialiseerde landen en de rest van de wereld
zich steeds meer van elkaar afsluiten. Als de OECD-landen bij
hun pogingen tot economisch herstel de blik uitsluitend naar
binnen blijven richten en de derde wereld van het Internationale
economische herstel buitensluiten, zal de welvaartskloof steeds
dieper worden en zal de wereld verder in kampen verdeeld raken (zie Emmerij). Daarbij is het overigens nog de vraag of Europa zich in het pact van de rijke landen zal kunnen handhaven.
Als de Europese Gemeenschap blijft volharden in de verstarring
die haar momenteel kenmerkt (zie De Jong), wacht haar een
weinig florissante toekomst.
Zo voert de speurtocht naar Big Brother, die in deze ESB
wordt ondernomen, langs de techniek en de economic, langs het
stelsel van normen en waarden en over het internationale economische en politieke toneel. Want Grote Broer ligt overal op
de loer om het individu te vermorzelen. De strijd van Winston
Smith is nooit gestreden.
L. van der Geest
1173