Dikke beurzen, zware boetes
Aute ur(s ):
Lecq, S.G., van der (auteur)
redacteur ESB
Ve rs che ne n in:
ESB, 87e jaargang, nr. 4344, pagina 61, 25 januari 2002 (datum)
Rubrie k :
Van de redactie
Tre fw oord(e n):
In Finland is de hoogte van boetes voor verkeersovertredingen inkomensafhankelijk. Wie een hoger belastbaar inkomen heeft, moet
meer betalen voor bijvoorbeeld te hard rijden dan wie een lager belastbaar inkomen heeft. Boetes worden vastgesteld in dagen
inkomen, in plaats van bedragen. Onlangs kwam een directielid van Nokia in verzet tegen een boete die hem was opgelegd. In het
peiljaar had hij vanwege een optieregeling uitzonderlijk hoge inkomsten genoten 1. Daardoor was de boete, in verhouding tot zijn
huidige inkomen, naar zijn mening onrechtvaardig hoog.
In Nederland varieert de boete voor te hard rijden slechts met de ernst van de overtreding. Doordat de boete verder een absoluut bedrag
is, kunnen rijkeren zich meer verkeersovertredingen permitteren dan armeren. Voor rijkeren is een boete weliswaar irritant, maar zelden een
reden om het rijgedrag aan te passen. Het kan juist rationeel zijn om boetes te riskeren als de behaalde tijdwinst door sneller rijden
opweegt tegen de kosten van de boete. De schatkist profiteert van rationele en rijke hardrijders, maar de veiligheid op de weg blijft
onverminderd bedreigd. Om deze te verhogen, moeten boetes een straffend effect hebben. In sommige landen bestaat een
puntensysteem, waarbij men na enkele strafpunten het rijbewijs kwijtraakt. Dit levert de schatkist echter niets op.
Het gevoel gestraft te zijn, hangt samen met de ‘pijn in de portemonnee’. Die is voor iedereen gelijk bij inkomensafhankelijke boetes. Er is
dan ook veel voor te zeggen om het Finse systeem over te nemen. De opbrengst van de boetes kan worden gestort in een fonds waaruit
de schade aan verkeersslachtoffers wordt vergoed. Als de totale opbrangst van de boetes de vergoedingen uit het fonds dekt, kan de
boete worden geïnterpreteerd als een Pigou-belasting op het weggebruik, omdat hierdoor de (totale) private kosten gelijk worden aan de
sociale kosten 2 Het varieren van de pakkans door flitspalen met fotorolletjes te activeren kan de optimaliseringsvariabele vormen.
Zoals de Finse casus al laat zien, is de implementatie van een inkomensafhankelijk systeem voor verkeersboetes niet eenvoudig.
Inkomens kunnen door de jaren heen behoorlijk fluctueren en daarmee een betwistbare boetegrondslag vormen. Het inkomen in het
lopende jaar is nog niet bekend en het inkomen over het afgelopen jaar kan al behoorlijk afwijken van het huidige inkomen. Van toppers
die door optieregelingen een fluctuerend inkomen hebben, kan nog worden vermoed dat zij wel enige financiële veerkracht bezitten.
Onder aan het inkomensgebouw ziet de situatie er echter anders uit: werkloosheid, arbeidsongeschiktheid en veranderingen in de
samenstelling van iemands huishouding hebben enorme effecten op de portemonnee. Dit probleem kan worden opgelost door de boete
te bepalen naar rato van het gemiddelde inkomen over enkele voorgaande jaren in plaats van het afgelopen jaar. Weliswaar treffen
nieuwe rijken het dan nog iets beter dan nieuwe armen, maar de psychologische beleving van de boete zal waarschijnlijk navenant
variëren, omdat de perceptie van uit te geven bedragen doorgaans vertraagd op inkomensveranderingen reageert. Ook wie vanuit een
bijstandpositie naar een hoger inkomen klimt, krijgt hogere verkeersboetes. Dit armoedevalversterkende effect kan worden verzacht door
voortschrijdend te middelen.
Een lastiger implementatieprobleem betreft de bij-beuners. Mensen met een laag officieel inkomen en een relatief flink zwart verdiend
inkomen, komen er in een inkomensafhankelijk boetesysteem gemakkelijk vanaf. Zij missen de prikkel tot fatsoenlijker rijgedrag en zullen,
overige omstandigheden gelijkblijvend, relatief vaak verkeersovertredingen blijven begaan. Dit probleem staat los van
verkeersovertredingen en zal dan ook elders moeten worden opgelost, namelijk bij de aanpak van het zwarte circuit.
Aan de opbrengstenkant, de schatkist dus, doet zich bij het inkomensafhankelijke systeem een merkwaardig fenomeen voor. De
opbrengst van de boetes zal niet alleen fluctueren met het aantal bekeuringen, maar ook met de inkomens van de overtreders, die op hun
beurt gevoelig zijn voor conjunctuurontwikkelingen. Ceteris paribus geldt dan dat hoe beter de conjunctuur er voor staat, hoe hoger de
opbrengsten uit verkeersboetes uitpakken. De met de conjunctuur fluctuerende inkomsten uit de boetes lopen in het begrotingssaldo,
zodat zij een dempend effect hebben mits de overheid de verleiding weerstaat extra inkomsten in extra uitgaven om te zetten.
Verkeersboetes als extra automatische stabilisator: wie had dat gedacht?
De conjunctuur heeft niet alleen gevolgen voor het inkomen van de overtreders, maar wellicht ook voor het aantal en de zwaarte van de
overtredingen. Dit lijkt niet voor de hand te liggen in geval de boete naar rato van het inkomen wordt bepaald. Boetes kunnen dan echter
het karakter van een luxe-goed gaan krijgen, zodat er met een hoger vrij besteedbaar inkomen meer aan wordt uitgegeven. Hoe sterker dit
luxe-goedeffect, hoe meer de schatkist er wel bij vaart. De overheid zou het optimale tarief moeten bepalen, waarbij enerzijds het
strafeffect voldoende werkt om de veiligheid op de weg te garanderen en anderzijds de schatkist profiteert van de inkomstenbron. Met
het bepalen van het optimale tarief in combinatie met het optimale aantal actieve flitspalen, zijn kwantitatieve beleidseconomen schatkist
en veiligheid van dienst
1 25 km te snel: ruim een ton boete, NRC Handelsblad, 15 januari 2002.
2 Vergelijk D.D. Friedman, Review of ‘Economic Analysis of Accident Law’ by Steven Shavell, blz. 2, via
http://www.daviddfriedman.com/Academic/Shavell_Review/Shavell_Review.html
Copyright © 2002 – 2003 Economisch Statistische Berichten ( www.economie.nl)