ECONOMIE
JLnternationaal
De toekomst
van de
Sovjetunie
De afgelopen weken bleven de ontwikkelingen in de Sovjetunie het
beeld beheersen. Hoewel na de
scherpe koersdaling op de dag van
de coup en het opvallende herstel in
de daarop volgende dagen het beeld
op de financiele markten zich weer
vooral liet leiden door de economische cijfers, hield de vraag wat de gevolgen van de ontwikkelingen in de
Sovjetunie zijn voor onze financiele
markten de analisten bezig. Weliswaar zijn de directe banden met de
Sovjetunie beperkt, maar een versnelling van het economische hervormingsproces biedt grote kansen
voor het Europese bedrijfsleven.
Daartegenover staat dat de Sovjeteconomie eerst door een diep dal
moet, hetgeen de nodige onrust met
zich mee kan brengen. Dit wordt
nog versterkt door het snelle uiteenvallen van de Sovjetunie, nu het nationalisme de plaats van het communisme lijkt te hebben ingenomen.
Economische veranderingen
Hoewel het moment van de coup
vooral werd ingegeven door het feit
dat men aan de vooravond stond
van het tekenen van het Unieverdrag door de deelrepublieken, heeft
de slechte economische situatie zeker een bijdrage geleverd aan de instabiele situatie. Er is sprake van een
inflatie die Zuidamerikaanse vormen
aanneemt, terwijl de ontwikkeling
van zowel de loonvorming als de
overheidsfinancien uit de hand
loopt. Na een groei van gemiddeld
2% in de tweede helft van de jaren
tachtig, had in 1990 een daling van
het bnp plaats met circa 8%. Voor
1991 werd, althans voor de coup,
aangenomen dat de economic met
bijna 20% zou teruglopen. Met het
omvormen van de economische
structuren kan de teruggang dit en
volgend jaar nog beduidend forser
uitpakken.
Het manoeuvreren en compromissen
sluiten van Gorbatsjov tussen de conservatieve krachten en de hervormingsgezinden eiste op economisch
896
vlak zijn tol. Liberalisaties veranderden de wijze van produceren zonder
dat sprake was van een coherent alternatief. Het resultaat was dat de groeicijfers negatief werden. Republieken
die soevereiniteit wilden en arbeiders
die na de prijsstijgingen om hogere lonen vroegen deden een beroep op de
staatskas, zonder dat daar voldoende
bezuinigingen tegenover gesteld konden worden, omdat het leger en het
staatsapparaat vasthielden aan hun
deel van de middelen. Dit resulteerde
in een uit de hand lopend overheidstekort. Aangezien van een verkrappend monetair beleid geen sprake
was steeg de inflatie snel. In een recente brandbrief van een aantal vooraanstaande economen, die stellen dat
de Sovjeteconomie op dit moment
aan de rand van de afgrond staat,
wordt zelfs gesproken over een inflatie die nog dit jaar dreigt door te stijgennaar 1.000%.
Na de mislukte coup zijn de vooruitzichten voor de economic aanzienlijk gewijzigd. Er is sprake van zowel
positieve als negatieve kanten, waarbij op de langere termijn de eerste
duidelijk overheersen. Positief is dat
nu een breed ondersteund economisch hervormingsprogramma mogelijk is, gericht op een markteconomie naar westers model. Daarbij
maakt het plan-Javlinsky, dat in een
eerdere fase door Gorbatsjov werd
verworpen maar door Jeltsin juist
werd gesteund, een goede kans om
als basis voor de hervormingen te
dienen.
Het plan-Ja vlinsky
Het in samenwerking met de universiteit van Harvard opgestelde plan-Javlinsky sluit aan bij de ervaringen op-
gedaan in ondermeer Polen. Het plan
houdt een zeer snelle omvorming in,
een economische schoktherapie, die
in circa 2,5 jaar moet plaatsvinden.
De westerse landen zouden zich moeten committeren het gehele proces te
ondersteunen, aanvankelijk met vooral technische hulp en leveranties van
voedsel en medicijnen, later met omvangrijke financiele hulp.
In de eerste fase, die nog dit jaar
moet starten, zou een begin moeten
worden gemaakt met de liberalisatie
van de prijzen en de afbouw van
overheidssubsidies voor de Industrie, terwijl de juridische obstakels
voor een private markteconomie
moeten verdwijnen. De westerse landen zouden technische assistentie
moeten verlenen en indien nodig tekorten van voedsel en medicijnen
moeten opvangen.
In de tweede fase (volgend jaar) zouden de subsidies versneld moeten
worden afgebouwd en de militaire
uitgaven fors teruggebracht om de
overheidsbegroting in evenwicht te
brengen. Een centrale bank zou moeten worden opgericht, prijscontroles
afgebouwd en de roebel zou convertibel moeten worden gemaakt
waardoor vrije internationale handel
mogelijk wordt.
In de derde fase (1993) zou tot privatisering moeten worden overgegaan,
zou de defensie-industrie omgeschakeld moeten worden naar civiele
produktie, en zouden bankwezen,
transport- en communicatie-infrastructuur met hulp van het Westen
verder ontwikkeld moeten worden.
De financiele hulp die van het Westen verlangd wordt om de economische hervormingen te ondersteunen
wordt geraamd op S 30 miljard. Op
Tabel 1. Economische kerncijfers van de Sovjetrepublieken
Bevolking
(rnln.)
Rusland
Oekrai’ne
Oezbekistan
Kazachstan
Wit-Rusland
Azerbeidzjan
Georgie
Tadzjikistan
Kirgizie
Litouwen
Moldavia
Toerkmenistan
Armenie
Letland
Estland
Produktie Handel binnen SU Handelsbalans
(% bnp SU)
(in % bnp)
(in mrd. roebel)
17
10
60
17
3
4
4
7
2
6
5
4
4
4
4
3
3
2
1
1
1
1
1
1
1
1
148
52
20
2
18
39
43
31
70
59
54
42
50
61
62
51
64
64
67
-33
-3
-2
-7
2
1
-1
-1
_^
-2
-1
0
-1
-1
-1
zich een enorm bedrag, maar gezien
in relatie tot bij voorbeeld de Amerikaanse defensiebegroting van S 300
miljard niet onoverkomenlijk.
Wat de cijfers over de handelsbalansen betreft dient men zich te realiseren dat zij een vertekend beeld geven
als gevolg van de gehanteerde verre-
De huidige financiele situatie van de
kenprijzen. Energie en grondstoffen
Sovjetunie is ronduit zorgelijk. Met
name het gebrek aan buitenlandse deviezen is groot. Om levensmiddelen,
worden bewust goedkoop gehouden,
terwijl consumptiegoederen onevenre-
materialen en reserve-onderdelen te
importeren is jaarlijks naar schatting
geerd dan zou het handelssaldo van
S 30 tot $ 35 miljard nodig. Zonder
miljard roebel, maar eerder een overschot in dezelfde orde van grootte.
Daarentegen zou het tekort van Georgie en de Baltische staten hoger uitvallen, terwijl het overschot van Wit-Rusland zou omslaan in een ongeveer
even groot tekort.
De problemen die de opsplitsing van
de Sovjetunie geeft zijn aanzienlijk.
buitenlandse kredieten is dit niet mo-
gelijk. De exporten brengen dan wel
S 20 miljard op, maar hiervan is al
S 15 miljard nodig voor de betaling
van rente en aflossing op een buitenlandse schuld van circa S 65 miljard.
Het op de markt brengen van grote
hoeveelheden goud, diamanten of platina is geen oplossing, omdat de prijzen hierdoor fors zouden dalen. Een
heronderhandeling van de uitstaande
kredieten lijkt derhalve onvermijdelijk.
dig duur zijn. Wordt hiervoor gecorri-
Rusland niet een tekort zijn van 33
Tot nu toe werd de gehele handel
met het buitenland en die tussen de
deelrepublieken planmatig door de
unie geregeld. Nu zullen alle republieken eigen administratieve structu-
Onafhankelijkheidsstreven
ren moeten opbouwen, een eigen
De problemen die opgelost moeten
centrale bank hebben en mogelijk
worden zijn dus enorm. Een groot ob-
zelfs een eigen munt uitgeven. De
stakel vormt daarbij nu ook het uiteen-
vraag is aan wie de nationale devie-
vallen van de Sovjetunie. Het is de
vraag in hoeverre de verschillende republieken economisch op eigen be-
re bezittingen van de Sovjetunie zul-
4*1
FvanLanschot
Bankiersnv
SINDS1737
nen kunnen staan. Ondanks de politieke onafhankelijkheid die de repu-
blieken nu hebben is economische samenwerking voor de meesten een
duidelijke noodzaak, zoals tabel 1 illustreert. De economische kracht van
de republieken is onderling zeer verschillend. Uit de tabel blijkt dat er een
duidelijke dominantie is van Rusland,
te zamen met de Oekra’ine en in mindere mate Wit-Rusland over de landen in het oosten en zuiden van de
zenvoorraad toebehoort. Ook andelen moeten worden verdeeld bij de
boedelscheiding. Niet minder belangrijk is de vraag wie er verantwoorde-
lijk is voor de buitenlandse schuld.
Daarnaast is het bijna onvermijdelijk
dat, zolang er nog geen volledig
vrije prijsvorming bestaat, de prijszetting bij de handel tussen de republieken een bron van conflicten zal vormen.
Wel mag verondersteld worden dat
de bevolking van zelfstandige Sovjetrepublieken beter gemotiveerd is tot
het aanvaarden van de offers die met
het hervormingsproces worden gevraagd. Ook lijken de hervormingen
op een kleinere schaal beter door te
voeren. Gegeven de grote onderlinge afhankelijkheid lijkt het hervormingsproces zonder een grote samenwerking echter kansloos. Of in
de verschillende deelrepublieken de
Sovjetunie. Alleen Oezbekistan en Ka-
kennis en capaciteit aanwezig is om
dit ingrijpende proces tot een goed
zachstan tellen verder nog mee. De
andere republieken, inclusief de Baltische staten, zijn economisch gesproken minder van belang.
Overigens is het economische potentieel enigszins anders verdeeld. Gemeten naar de beschikbaarheid van
einde te brengen is nog een vraag.
Het opdoeken van het oude staatsapparaat, de communistische partij en
de verzwakte positie van het leger betekenen niet alleen minder tegenstand bij de hervormingen maar maken ook aanzienlijke bezuinigingen
grondstoffen, de aanwezigheid van infrastructuur, de ligging ten opzichte
van het Westen, opleidingsniveau en
aanwezige Industrie hebben naast
Rusland en de Oekra’ine de Baltische
staten en Georgie de beste kansen.
ESB 4-9-1991
mogelijk. Zo legden de defensie-uitga-
ven een beslag op de begroting van
circa een vijfde van het totale binnen-
landse produkt. Voorts mag nu in sterkere mate op financiele steun van het
Westen gerekend worden.