Beroemde economisten (17)
Friedrich List
(1789-1846)
List werd aan het begin van de Franse revolutie geboren in de
toenmalige vrije rijksstad Reutlingen (Wurttemberg). Hij was
een telg uit het grote gezin van een gemoedelijke respectabele
leerlooier. De afkeer van de bureaucratic en de drang naar onafhankelijkheid die er in dit milieu heersten, hebben op de jonge
List zeker hun invloed gehad. Het ging de jonge List in eerste instantie overigens niet voor de wind. Noch op de Latijnse school,
noch op de daaropvolgende fabriek hield hij het lang uit. Wel
ontwikkelde hij zich zelf op allerlei gebied en via een baantje op
een kantoor kwam hij uiteindelijk als chef bij de belastingen terecht. Hier begon hij zich zeer actief met economic en politiek
bezig te houden, waarbij hij de liberale beginselen was toegedaan.
In deze tijd trachtte de koning van Wurttemberg zich staande
te houden door liberale concessies te doen. Een vriendschap met
de liberale minister Von Wangenheim leverde List een professoraat op aan de net opgerichte universiteit van Tubingen, waar hij
ijverig de leer van Adam Smith verkondigde. Van studentenzijde
was er echter weinig aandacht en van college’s antipathie. De val
van Von Wangenheim en het feit dat hij zonder toestemming een
consulentschap had aanvaard van de door hem opgerichte Vereniging van kooplieden en fabrikanten, liepen uit op zijn ontslag.
List pleitte sterk voor liberalisering van de binnenlandse handel en het oprichten van een douane-unie:
..AehtunddreiBig Zoll- und Mautlinien in Deutschland lahmen den
Verkehr im Innern und bringen ungefahr dieselbe Wirkung hervor, wie
wenn jedes Glied des menschlichen Korpers unterbunden wird, damit das
Blut ja nicht in ein anderes UberflieBe. Um von Hamburg nach Osterreich, von Berlin in die Schweiz zu handeln, hat man zehn Staaten zu
durchschneiden, zehn Zoll- und Mautordnungen zu studieren, zehnmal
Durchgangszoll zu bezahlen. Wer aber das Ungliick hat. auf einer Grenze
zu wohnen, wo drei oder vier Staaten zusammenstoBen, die verlebt sein
ganzes Leben mitten unter feindlichgesinnten Zollnern und Mautnern;
der hat kein Vaterland.”
Toen List hierna in de Wurttembergse Kamer werd gekozen,
trok hij er al even fel van leer tegen de heersende bureaucratic en
kwam met zeer radicale hervormingsvoorstellen zoals het verminderen van het aantal ambtenaren, het komen tot een enkele
inkomstenbelasting en openbare rechtspraak door een jury.
Door zijn felle opstelling, zijn in Duitsland aansprekende exuberante retoriek gedragen door een echte verontwaardiging en afgewisseld met een bijtend sarcasme, begonnen de leiders van de
Duitssprekende staten, met aan het hoofd Von Metternich van
Oostenrijk hem als een gevaarlijk demagoog te beschouwen. Uiteindelijk zag men kans hem uit de Kamer te laten zetten en hem
wegens ondermijnende activiteiten tot 10 maanden gevangenisstraf te laten veroordelen. Op zijn belofte te emigreren werd hij
in 1825 vrijgelaten.
In de Verenigde Staten kwam List, volgens Schiicking ,,eine
verkorperte Initiative”, eerst goed tot zijn recht. Handelend volgens zijn eigen gezegde ,,das beste Werk dass man in diesem neuen Land iiber politische Oekonomie lesen kann, ist das Leben”,
bouwde List met allerlei activiteiten snel een vermogen op. Na
het drijven van een niet renderende boerderij werd hij de succesvolle redacteur van de Duitse krant Der Adler en toen hij op een
wandeling een kolenveld ontdekte, werd hij mijneigenaar. Hieruit vloeide weer het mede-eigendom van een spoorwegmaatschappij voort (1831). Ondertussen verdiepte hij vanuit de praktijk zijn theoretische inzicht in de economic, hetgeen resulteerde
in het verlaten van de leer van Adam Smith. Zijn ideeen over
138
protectionisme vonden in de VS veel bijval. Zijn Outlines of
American political economy (1827) leidde zelfs tot de acceptatie
van de Tariff Bill van 1828. Volgens Schumpeter kan men List
dan ook in zekere zin tot de belangrijke Amerikaanse economisten rekenen.
Bij al zijn succes bleef echter het heimwee naar Duitsland knagen en toen hij in 1828 toevalligeen Duitse krant lasschreef hij:
,,Nun habe ich wieder das Heimweh fur sechs Wochen und bin
solange zu amerikanischen Geschaften fast nicht zu gebrauchen
… Mir geht’s mil meinem Vaterland wie die Muttern mit ihren
kriippelhaften Kindern: sie lieben sie um so starker, je kriippelhafter sie sind. Im Hintergrunde aller meiner Plane liegt
Deutschland”. Toen List dan ook in 1832 als beloning voor de
ondersteuning van de verkiezingscampagne van president Jackson benoemd kon worden tot Amerikaans consul in Duitsland
greep hij deze gelegenheid met beide handen aan.
Teruggekeerd in Duitsland begon hij weer te ijveren voor een
grote sterke Duitse eenheid, een streven dat gevoegd bij zijn tragisch einde hem later tot een soort volksheld zou maken. Boektitels als Friedrich List als Prophet des neuen Deulschlands en
Friedrich List, ein Prophet und Mdrtyrer deutscher Weltwirtschafl spreken voor zich zelf. De in wezen romantische List zag
een verenigd Duitsland dat zich aan alle kanten kon uitbreiden
als hoogste ideaal waarvoor hij, zoals hij zei, wilde leven en sterven. Net zoals een kind dat groter wordt. gerechtigd is een grotere maat schoenen aan te trekken. achtte List Duitsland gerechtigd landen als Nederland, Belgie. Denemarken en Zwitserland in te lijven. List wilde zelfs nog verder en via Hongarije uiteindelijk aan de Zwarte en Adriatische zee komen. Het gemak
waarmee hij zijn conclusies trok laat zich proeven in het volgende citaat:
Holland ist nach seiner geographischen Lage wie nach seinen Handelsund Industrieverhaltnissen und nach Abstammung und Sprache seiner
Bewohner eine deutsche. in Zeiten deutscher Nationalzerwiirfnisse von
Deutschland abgetrennte Provinz, ohne deren Wiedereinverleibung in
den Deutsclien Bund Deutschland einem Haus zu vergleichen ist, dessen
Tiire einem Fremden gehbrt (…). Auf der Seite Englands aber ist Holland
ein Schildknappe der englischen Flotte; Deutschland einverleibt. ist es
der Fiihrer der deutschen Seemacht.
Inmiddels werden zijn pogingen om tussen de Duitse staten
een douane-unie te creeren bekroond door het oprichten van de
Duitse Zollverein in 1834, het embryo van de latere Duitse staat.
Een van de mogelijkheden om een sterke natie te maken was
het ontwikkelen van een spoorwegnet. Het Duitse spoorwegnet
waarvoor hij ijverde in zijn vlugschrift Uber ein sdchsisches
Eisenhatmsystem als Gntndlage eines allgemeinen deut.ichen
Eisenbahnsyslems und insbesondere iiher die Anlegung einer
Eisenbahn van Leipzig nach Dresden (1833), is na zijn dood in
grote lijnen inderdaad zo uitgevoerd. Zijn Eisenbahnjournal
werd echter al snel door de Oostenrijkse regering verboden en de
eerste spoorweglijn tussen Leipzig en Dresden, hoewel op zich
den und den iiberfluB der Bevolkerung durch Anlegung von Kolonien zu
fernerer VergroBerung des Nationalwohlstandes und der Nationalmaeht
zu verwenden.”
Deze protectie is des te noodzakelijker als men in het buitenland de produkten goedkoper kan kopen dan men ze zelf maken
kan want: ,,We buy cheaper from foreign countries only for a
few years, but for ages we buy dearer; we buy cheap for the time
of peace, but we buy dear for the time of war”. Lists ,,infant-industry”-argument blijft tot op heden vermeld in de economische
leerboeken.
zelf een succes, brachten List wel veel aanvallen maar geen per-
Nadat in 1839 zijn enige en zeer geliefde zoon plotseling over-
soonlijk financieel voordeel. Een eredoctoraat aan de universiteit van Jena voor zijn verdiensten in dezen zou pas in 1840 volgen.
Toen berichten doorsijpelden dat hij bij een bankcrisis in de
VS zijn gehele vermogen verloren had, reisde hij, mede om zijn
door alle ruzies geschokte gezondheid wat rust te gunnen, naar
Parijs voor informatie. Hier schreef hij in het kader van een prijsvraag, als uitwerking van de Outlines, zijn tweede grote werk: Le
systeme natural de I’economie politique (1837), dat overigens
slechts een eervolle vermelding kreeg. In Parijs werkte hij met
historische studies verder aan zijn bekendste boek Das Nationale
System der Politischen Oekonomie dat in 1841 in Duitsland uit
zou komen.
Daarbij staple List af van het idee van een universele economische theorie. Hij legt sterk de nadruk op de historisch gegroeide verschillen tussen de diverse landen. Zonder de natie kan volgens hem de mens niet leven en hij had veel kritiek op de klassieken die deze schijf tussen individu en de mensheid zouden veronachtzamen. Het devies van zijn Parijse studie luidde dan ook
Et la patrie et I’humanite en elders schreef hij: ,,Die vollkommene Nation — nicht die vollkommene Menschheit — ist die Aufgabe, die von der gegenwartigen Zeit zu losen ist”.
De ontwikkeling van naties gaf List weer in zijn ..Stufentheorie”. Deze bouwt voort op het 18e-eeuwse idee dat de ontwikkeling van een land gaat in fasen, waarbij de ontwikkeling loopt
van een primitieve fase, via een landbouwfase naar een landbouw/industriefase en uiteindelijk naar een landbouw/industrie/handelsfase.
Hoewel het uiteindelijke doel vrijhandel moet zijn, moet een
leed begonnen depressiviteit en onevenwichtigheid bij List zulke
sterke vormen aan te nemen dat de dichter Heinrich Heine, een
huisvriend, hem ten sterkste aanraadde zo snel mogelijk naar
zijn vaderland terug te keren.
Hier werd hij het middelpunt van economische agitatie. Daarbij kreeg hij enerzijds veel eerbewijzen en zou zijn ,,Nationale
ontwikkelingsland gedurende de groei protectie naar buiten toe-
passen als de fase waarin het verkeert nog niet is volgroeid, aldus
List. leder land moet zo zijn eigen. unieke produktieve krachten
ontwikkelen. Deze ..Produktivkrafte”. waaronder ook de geestelijke en culturele capaciteiten van een land, zijn veel belangrijker dan de produkten zelf: ..Die Kraft, Reichtiimer zu schaffen, ist … unendlich wichtiger als der Reichtum selbst”. Hierbij
is vooral de industrie belangrijk, die via ,,infant-industry protection” tot ontwikkeling moet worden gebracht:
,,Die Manufakturen sind die Kinder und zugleich die Pfleger und Ernahrer der Wissenschaften und Kiinste. Mil den Manufakturen erst entsteht die Fahigkeit der Nation, fremden Handel mil minder kultivierten
Nationen zu treiben, die SchifTahrt zu vermehren, eine Seemacht zu griin-
System” uiteindelijk zelfs in het Frans, Russisch, Hongaars, Engels en Zweeds worden vertaald, maar anderzijds kreeg hij felle
aanvallen te verduren. Het lukte hem ook niet een baan in
staatsdienst met vaste inkomsten te krijgen. Zijn geschriften,
waarvan Marx, die van de ,,burgerliche Vulgar okonoom” niets
moest hebben. zelfs stelde: ,,In einer solchen ist wenigstens
Scharfe, Leben und Mut”, trokken wel aandacht maar brachten
weinig geld. Ook bij reizen naar Hongarije, Belgie, Frankrijk en
Engeland werd hij wel door koninklijke personen ontvangen en
met eerbewijzen overladen maar bleven resultaten uit. Een laatste reis vond plaats in 1846 naar Engeland om dit land — waartegen hij vanwege haar economische suprematie altijd had ge-
vochten — te bewegen met Duitsland een verbond aan te gaan
tegen het steeds sterker wordende koppel Rusland, (,,daB bloCe
Conglomerat einer Menge von Barbarenhorden”) en Frankrijk.
Ook hier blijft resultaat uit en toen de persoonlijke, zeer kwetsende aanvallen in Duitsland toenamen, waarbij men hem zelfs
van plagiaat beschuldigde, vluchtte de overspannen List in een
melancholische diepte naar het zonniger Italic. Hij komt echter
niet verder dan Kufstein, waar hij alleen en in opperste depressie
bleef hangen. In een laatste brief aan een vriend:
….. Und dazu die Zukunft — ohne Einkommen von meiner Feder wiirde ich um zu leben, das Vermogen meiner Frau (ich habe keins) aufzehren
miissen, das noch lange nieht fur sie allein mit den Kindern zureiehen
wiirde — nur zum allernotdtirftigsten Auskommen. — Ich bin der Ver-
zweiflung nahe”
Na lang zoeken vond men uiteindelijk op een stille plek in de
bergen zijn door sneeuw bedekte lichaam. Het pistool waarmee
hij zich gedood had, naast zich. Heuss zou later schrijven ,,Wenn
der Name von Friedrich List genannt wird, bekommen die
Deutschen ein schlechtes Gewissen” en Schumpeter: ,,He was a
great patriot, a brillant journalist with definite purpose, and an
able economist who co-ordinated well whatever seemed useful
for implementing his vision.”
H. M. Becker