ESB Drieluik over Johannes Witteveen
Beschouwing
Witteveen, het IMF en
de mondiale Âliquiditeitscrisis
van de zeventiger jaren
J
het IMF. De olieprijzen explodeerden, het
ohannes Witteveen hoorde bij
geld hoopte zich op in de OPEC-landen,
een kleine groep Nederlandse ecoterwijl in de westerse landen de betalingsnomen die in de decennia na de
Sweder van Wijnbergen
problemen zich opstapelden. Zowel Italië
Tweede Wereldoorlog grossierden
Hoogleraar aan de Universiteit
als Engeland kreeg hulp van het IMF, een
in de absolute topfuncties bij de intervan Amsterdam
tegenwoordig nauwelijks voorstelbare sinationale organisaties van die tijd. Dat
tuatie. Witteveen speelde een centrale rol
waren Mansholt (EC), Boersma (FAO),
op mondiaal niveau via wat later bekend
Van Lennep (OESO) en dus Witteveen
(IMF). Witteveen, een leerling van Tinbergen en door hem vanaf werd als de ‘Witteveen-faciliteit’, een speciaal fonds opgezet door
het begin bij het CPB betrokken, promoveerde op loonvorming Witteveens IMF om de surplus-liquiditeit van de OPEC-landen
en werkgelegenheid, en werd daarna in recordtempo hoogleraar naar landen in betalingsbalansmoeilijkheden te loodsen.
in Rotterdam. Vandaar vertrok hij al snel naar de politiek waar hij Witteveen was met zijn aandacht voor mondiale liquiditeitsprovoor een groot deel van de jaren zestig als minister van Financiën blemen de wetenschap letterlijk meer dan een decennium voor.
fungeerde, met als markantste wapenfeit de invoering van de btw Het IMF was opgericht in 1948, toen er nauwelijks nog functi– nog steeds de belangrijkste pijler van het Nederlandse belasting- onerende kapitaalsmarkten waren na de destructieve ervaringen
gebouw. Witteveen was en is een overtuigd keynesiaan en voerde tijdens de vooroorlogse crisis en natuurlijk de oorlogsjaren zelf.
destijds de wiebeltaks in, een poging om via een conjunctuur-af- Maar vervolgens was de Eurodollarmarkt ontstaan en nam het
hankelijke component de btw tot een actief stabiliserend onder- geloof toe dat markten voldoende frictieloos functioneerden om
liquiditeiten te leveren waar die nodig waren. Witteveen, met zijn
deel van de Nederlandse begroting te maken.
Witteveens echte glorietijd kwam in het decennium daarna. Van positie midden in de mondiale storm, zag dat anders en zorgde
1973 tot 1978 was hij de managing director van het IMF, in een ervoor dat het IMF een centrale rol speelde in de kanalisering van
periode die misschien wel turbulenter was dan de huidige krediet- OPEC-overschotten naar de tekortlanden in West-Europa.
crisis. Evenals nu stond de economische wetenschap destijds ei- Het duurde nog zeker twintig jaar voordat de wetenschap begon in
genlijk met haar mond vol tanden, want er gebeurden dingen die te zien wat Witteveen in zijn IMF-tijd al zag, namelijk dat markabsoluut niet voorzien waren. De jaren vijftig waren een periode ten op kritieke momenten die intermediërende rol soms helemaal
van herstel geweest na de totale destructie van de Tweede Wereld- niet spelen. Tegenwoordig krijgen studenten het allemaal uitgeoorlog. In de jaren zestig leken economen het allemaal voor elkaar legd: finanÂciële markten zijn in het algemeen niet in staat liquiditeit
te hebben. Er was een hoge groei en relatief lage inflatie, mede ÂeffiÂciënt te verdelen; sommige spelers eindigen met te veel en andere
door een speciaal in de VS gevoerd actief stabiliserings eleid. De spelers met te weinig, zelfs als er overall genoeg is. In normale tijden
b
latere Nobelprijswinnaar Robert Solow vatte het allemaal tri- kunnen banken dat oplossen (Diamond en Dybvig, 1983) maar als
omfantelijk samen in een artikel met de weinig bescheiden titel iedereen tegelijk in moeilijkheden raakt, is er een publieke taak te
Down the Phillips curve with gun and camera. Economen hadden vervullen om liquiditeitstekorten te vermijden (Holmström en Tihet allemaal door, er was een duidelijke afweging: beleidsmakers role, 1998). Op internationaal niveau speelt dat nog meer dan op
konden kiezen, meer werkloosheid in ruil voor minder inflatie. het nationale niveau waar Diamond, Dybvig, Holmström en Tirole
het over hadden; op internationaal niveau schieten institutionele
Dus speel daar slim op in en alles loopt goed.
Maar vervolgens liep alles toch spectaculair fout. Twee oorlogen arrangementen nog meer tekort dan op nationaal niveau.
in het Midden-Oosten zetten de oliemarkt in vuur en vlam, terwijl Via de Witteveen-faciliteit greep het IMF destijds precies in waar
er al een commodity-boom aan de gang was. Ineens liepen inflatie het nodig was: internationale kapitaalsmarkten hadden kennelijk
en werkloosheid tegelijkertijd op, klapte de groei wereldwijd in een officieel kanaal nodig om de zich in de Arabische landen opelkaar, en wisten economen het allemaal niet meer. Keynesianen hopende oliedollars over te hevelen naar de met liquiditeitstekoren monetaristen vlogen elkaar in de haren, en een fundamentele ten kampende landen in West-Europa. Het is Witteveens grote
herstructurering van de economische wetenschap kwam in het verdienste geweest dat hij dit haarscherp inzag, lang voordat de
decennium daarna op gang. Precies in die tumultueuze jaren ze- rest van de beroepsgroep überhaupt aandacht besteedde aan liquiventig werd Witteveen gevraagd de leiding op zich te nemen van diteitsproblemen.
302
De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.
Jaargang 99 (4685) 16 mei 2014