Het is hoog tijd voor een nieuwe waardering van het begrip tolerantie. Zeker nu partijen die onverdraagzaamheid prediken terrein winnen in Europa. In deel I concludeerde ik dat vergeving een ondergewaardeerde manier is om relaties te helen bij ongewenst gedrag. Je kunt ongewenst gedrag ook proberen voor te blijven. Daartoe kun je een ander ondergewaardeerd instrument inzetten: tolerantie.
Onverdraagzaamheid
Nu in Europa politieke partijen die onverdraagzaamheid prediken veel aanhang hebben gekregen bij de laatste verkiezingen, is het tijd voor een herwaardering van tolerantie. Ook is het nodig tolerantie te ontdoen van een abstract en soft imago. Want net als vergeving wordt tolerantie vaak verward met een softe aanpak. Waarom zouden wij, bijvoorbeeld, het gedrag van haatzaaiende imams tolereren?
Religies
Hoewel tolerantie in alle religies een sleutelbegrip is, geven dezelfde religies regelmatig het verkeerde voorbeeld. Dat beperkt zich niet tot genoemde haatzaaiers, maar komt voor in alle grote religies in vrijwel alle landen. Wat zit hierachter? En is Nederland nog wel zo tolerant als we vaak beweren? Of is het juist goed dat we wat minder tolerant zijn?
Lastig concept
Tolerantie is een lastig concept. Het wordt vaak vanuit het negatieve gedefinieerd. We accepteren iets waar we eigenlijk tegen zijn of onderdrukken de neiging te onderdrukken. Het heeft inderdaad weinig zin over tolerantie te praten als er alleen maar positieve dingen gebeuren. Er moet wel een zekere spanning zijn en een merkbare verandering in de omstandigheden, stel massa-immigratie van een groep laagopgeleiden naar het rijke Nederland.
Positiever begrip
Ik hanteer een actief en positiever begrip van tolerantie: tolerantie is een actieve attitude om andere gebruiken en gedragingen te accepteren. Tolerantie gaat verder dan gedogen. Het slaat niet alleen op gedrag en attitude van het ‘ontvangende land’, maar is wederkerig. Hoe toleranter de ene partij, hoe gemakkelijker de andere partij tolerantie kan opbrengen.
Economie en tolerantie
Ook economen kunnen iets met tolerantie. Twee kernbegrippen in de economie zijn ‘rationeel gedrag’ en (breed gedefinieerde) ‘welvaartsmaximalisatie’. Vrij vertaald: consumenten en bedrijven streven naar een goed leven. Dat goede leven is zeer gebaat bij verscheidenheid. Zonder verscheidenheid ontstaat geen handel of innovatie. Diversiteit gedijt alleen bij een gedeelde eenheid in de morele orde. Eenheid zorgt immers voor eenduidige handelsregels, mededingingsbeleid of milieuvoorschriften.
Schok
Soms zijn er momenten dat — vaak door externe omstandigheden — in één keer de verscheidenheid wordt vergroot, zoals in het voorbeeld van immigratie. Door de ‘schok’ dreigt ook de morele orde te worden verschoven. Tolerantie is een manier om ervoor te zorgen dat dit ingewikkelde proces ordentelijk verloopt zodat de economische (en andere) baten geplukt kunnen worden.
Baten
Er zijn vele interpretaties van economische baten van tolerantie in de literatuur. Naast een ‘driver’ voor innovatie, wordt het wel gezien als verzekering voor toekomstige relaties of als preventie tegen onprofijtelijke economische conflicten. Tolerantie, mits aan de voorwaarden is voldaan, kan daarmee een attitude zijn die gewoon meer oplevert dan ze kost.
Kosten
Maar waar bestaan de kosten dan uit? Ten eerste kan de wederkerigheid ontbreken. Tolerantie kan dan als een boemerang werken. De sluimerende problemen met het multiculturalisme in Nederland jarenlang bedekken met een deken van politieke correctheid, is geen goede vorm van tolerantie uitoefenen. Toen in het tijdperk na Fortuyn voor iedereen duidelijk werd dat de wederkerigheid ontbrak, ontstond juist gebrek aan tolerantie. Dan is het moeilijk tolerantie opnieuw op te bouwen.
Proces
Wanneer de investering in diversiteit als iets potentieel waardevols wordt gezien, is het nodig een proces voor tolerantie op te tuigen. Omdat de morele orde niet alleen bevestigd moet worden maar de grenzen ervan worden opgerekt door de verandering, is het transitieproces bij tolerantie ingewikkeld. Welke aspecten vind ik heilzaam en welke potentieel schadelijk? De schadelijke aspecten: welke ervan accepteer ik en welke niet? In het geval ik ze niet wens te accepteren, hoe ga ik daarmee om? Wat mag ik redelijkerwijs eisen van de andere partij? We hoeven maar aan de talrijke discussies rondom moslims in Nederland te denken om te begrijpen dat dit proces delicaat is. In het geval van wederzijds respect zal het wel lukken hier een modus te vinden. Maar zeker in tijden van groeiend populisme en een economische crisis, is het goed denkbaar dat het wederzijds respect erodeert, waarna het proces van tolerantie moeizaam wordt.
Religieuze (in)- tolerantie
Dit is goed te zien bij religieuze (in)- tolerantie. Wanneer er sprake is van een ‘schok’, bijvoorbeeld een ander geloof wint sterk in populariteit, hebben de leiders van een religie een prikkel om de morele orde binnen de eigen gemeenschap te bevestigen. Ze moeten zorgen dat mensen zich wel in de eigen religie blijven herkennen. Verstorende signalen kunnen daarbij afleiden. Daarnaast vervullen veel religies een politieke functie, vooral in niet-westerse landen. Gebrek aan tolerantie wordt dan om politieke redenen ingezet om het volk te onderdrukken of trouw aan de leider af te dwingen. Met de basisbeginselen van de betreffende religie heeft het dan weinig meer van doen.
Paus en dalai lama
De recente oproepen van de paus en de dalai lama wijzen erop dat er in dit opzicht sprake is van progressie. De dalai lama wijst er bij herhaling op dat tegenstellingen moeten worden overbrugd en dat er vele wegen naar spiritualiteit leiden. Ook de paus draagt zijn steentje bij door op reis te gaan met joodse en islamitische leiders om kloven te overbruggen en de dialoog op gang te houden.
Moskee
De dilemma’s rond tolerantie worden duidelijk door een voorbeeld. In je buurt wordt een moskee gebouwd. Er waren felle protesten, maar het gebouw komt er toch. Je kunt besluiten het te gedogen. Je valt de gelovigen niet lastig, maar zolang ze geen aanwijsbare overlast verzorgen, ben je verder onverschillig. Deze Nederlandse houding wordt soms verward met tolerantie.
Actief
Tolerantie vereist meer dan onverschillig gedogen. Je gaat nieuwsgierig eens naar binnen. Het blijkt dat een dienst meer overeenkomsten met je eigen overtuigingen bevat dan je verwachtte, maar er zijn ook merkbare verschillen. Sommige aspecten accepteer je gewoon als zijnde verschillen, maar je hebt ook vragen of bedenkingen, bijvoorbeeld over de positie van de vrouw. Je praat hierover met de imam. Je kunt best tolerant zijn en eindigen met ‘agreeing to disagree’. Er is wel sprake van communicatie, kennisuitwisseling en respect. Je besluit een stuk over je bezoek te schrijven.
Tolerantie kweekt wederzijds respect, onverschilligheid kweekt intolerantie. De enige manier om de intolerante geest weer in de fles te krijgen, is uitleggen dat tolerantie zowel een direct eigenbelang vertegenwoordigt als een breder mondiaal belang. Om progressie te maken met tolerantie, is het eerst nodig de ‘economie’ van tolerantie te doorgronden: waar liggen de kosten en baten en hoe kan ik het transitieproces goed managen? Dat onderkent dat tolerantie weliswaar betekent dat je vaak offers moet brengen en bereid moet zijn de eigen morele orde te verschuiven, maar brengt ook in kaart waar de baten liggen en betekent dat je ook eisend mag zijn naar andere partijen. Mits actief ingezet kan tolerantie een waardevol alternatief zijn voor zowel onverschilligheid als confrontatie.
Verschenen in het fd op 2-8
Auteur
Categorieën