Het boek Limitarisme van Ingrid Robeyns (2023a) komt op een goed moment. Thomas Piketty (2014, 2020) heeft met twee lijvige boeken vermogensongelijkheid weer stevig op de maatschappelijke agenda geplaatst en met haar boek over het gelijknamige concept geeft ze een originele invulling voor de bestrijding van de vermogensongelijkheid. Ze stelt dat er een grens hoort te zijn aan hoeveel vermogen een individu nodig heeft voor bestaanszekerheid en een goed leven.
Ik moet toegeven dat ik wat sceptisch was toen ik het begrip limitarisme voor het eerst hoorde. Zoals zoveel economen leek het me belangrijker om ongelijkheid aan te pakken aan de onderkant in plaats van de bovenkant en te focussen op armoede. Nationaal via onder andere een menswaardig minimumloon, goed pensioen en fatsoenlijke bijstand. En internationaal door te werken aan de Sustainable Development Goals, aan schuldverlichting en aan afschaffing van de bescherming van de landbouw in de EU.
Ik ben van mening veranderd, simpelweg door de logica die Robeyns aandraagt dat ongelijkheid blijft doorgroeien als je alleen de onderkant aanpakt. De rijken worden sneller rijk dan de armen collectief over de armoedegrens getrokken worden (ongeacht of dit nu een absolute of relatieve grens is). “Ze hebben natuurlijk gelijk dat armoede bestrijden het urgentst is, maar het punt is dat dat niet lukt zonder ook ongelijkheid aan te pakken” (p. 83).
Dus als je het serieus meent met vermindering van armoede en ongelijkheid kun je het niet alleen maar hebben over een ondergrens zonder ook een bovengrens te bespreken. Die logica zit eigenlijk al in het marginale nutsbeginsel ingebakken: een euro voor een extreem rijke levert hoogstwaarschijnlijk minder nut op dan diezelfde euro voor iemand met een modaal inkomen.
Robeyns weet dan ook waar ze het over heeft. Ze is zowel econoom als filosoof, gepromoveerd bij Amartya Sen en al tien jaar bezig met het limitarisme. Eerder dit jaar redigeerde ze nog de academische bundel Having too much (Robeyns, 2023b). In Limitarisme ontkracht ze in tiental hoofdstukken een voor een de tegenargumenten en verzet ze zich tegen de onderbuikgevoelens. Wie bijvoorbeeld denkt dat geld per definitie ‘verdiend’ zou zijn, leert dat de helft van de vermogens door vererving ontstaat (hoezo verdiend?) Maar ook voor wie denkt dat rijkdom via het trickle-down mechanisme iedereen zou baten, dat keuzevrijheid moreel belangrijker is dan het bereiken van maatschappelijke doelen en dat rijkdom en democratie los van elkaar zouden staan is het boek leerzaam.
Ze kiest nadrukkelijk een breed internationaal publiek. Haar boek Limitarisme verschijnt tegelijkertijd in acht talen. Het is toegankelijk voor een algemeen publiek en bevat een uitgebreid notenaparaat met voor zowel wetenschappers (voornamelijk voor filosofen en economen) als politici en beleidsmakers interessante bronnen. Het bevat citaten uit de interviews die ze heeft gedaan met extreem-rijken en ze beschrijft enkele opvallende initiatieven van clubjes van extreem-rijken in de VS en het VK die een groot deel van hun geld weggeven en lobbyen voor hogere vermogensbelastingen. Dat maakt het boek prettig leesbaar.
Interessant is ook het negatieve psychologische effect van extreme rijkdom op de rijken zelf. In de woorden van Abigail Disney, die Robeyns heeft geïnterviewd voor dit boek, tast extreme rijkdom de ziel aan. Haar vader heeft zich opgesloten in een bubbel met andere extreem-rijken en vertrouwt daarnaast alleen nog maar de mensen om hem heen die hij betaalt voor hun persoonlijke dienstverlening. Anderen zijn volgens hem primair uit zijn op zijn geld, gezien de eindeloze stroom aan verzoeken om donaties voor goede (of politieke) doelen.
Open vragen zijn waar die vermogensgrens ligt en wat die precies inhoudt. Robeyns zegt terecht dat het aan de politiek is om deze grens te trekken voor de maatschappij. En voor iedereen zelf als het gaat om een persoonlijk-ethische grens. Maar omdat haar hier steeds maar weer naar gevraagd wordt, geeft ze haar antwoorden. 10 miljoen (euro, dollar of ponden – dat maakt voor een richtlijn niet zo uit, stelt ze) als maatschappelijke grens en 1 miljoen euro als persoonlijk-ethische grens.
Wat ook duidelijk wordt, is dat de grens voor Robeyns vooral moreel van aard is. Er is helemaal geen sprake van een marginaal belastingtarief van 100% of confiscatie van bezit door de staat. Limitarisme draait om een ethiek van het genoeg en de erkenning van wat er met het teveel gedaan kan worden voor de maatschappij en de grote uitdagingen waar we momenteel voor staan.
Tegelijk blijft de olifant in de kamer staan: kan limitarisme samengaan met kapitalisme? Volgens Piketty kan dat als de vermogens- en erfbelastingen maar hoog genoeg zijn. Maar hogere belastingen zouden weleens negatief uit kunnen pakken voor private investeringen, die in het kapitalisme nu eenmaal gemotiveerd worden door eigenbelang. En ook Robeyns wil herverdelen: ze noemt het basisinkomen voor het mondiale noorden en programma’s van conditionele cash-transfers in het mondiale zuiden.
Maar wat niet scheef is, hoeft niet herverdeeld te worden. Wat meer aandacht voor de primaire inkomensverdeling had Limitarisme niet misstaan. Een gelijkere primaire inkomensverdeling kan bijvoorbeeld door de inzet van werknemerscoöperaties, steward-ownership bedrijven (Koren en de Korte, 2023) en moderne commons (De Moor, 2023). Gelukkig is ook daar steeds meer literatuur over te vinden, voor degenen die willen nadenken over de fundamentele veranderingen die nodig zijn om groeiende ongelijkheid structureel tegen te gaan.
Literatuur
Koren, G. en N. De Korte (2023) Toekomst bedrijven. Hoe steward-ownership ons gidst uit het tijdperk van de aandeelhouder. Amsterdam; Atlas Contact.
Moor, T. de (2023) Shakeholder society? Social enterprises, citizens and collective action in the community economy. Rotterdam: Erasmus Research Institute of Management (ERIM).
Piketty, T. (2014) Kapitaal in de 21e eeuw. Amsterdam: De Bezige Bij.
Piketty, T. (2020) Kapitaal en ideologie. Amsterdam: De Geus.
Robeyns, I. (2023a) Limitarisme – pleidooi tegen extreme rijkdom. Amsterdam: De Bezige Bij
Robeyns, I. (red.) (2023b) Philosophical essays on limitarianism. Open Book Publishers (open access).
Auteur
Categorieën