Effecten van
telecommunicatie
DRS. M.A. DE JONG
Maatschappelijke context___
Er wordt veel geschreven over de
mogelijke invloed van telecommunicatie op middellange en lange termijn.
Ramingen over de omvang van de invloed worden echter weinig gegeven en
lopen ook vaak sterk uiteen. Op korte
termijn zullen die gevolgen van telecommunicatie in ieder geval niet erg
opvallend kunnen zijn, omdat de daartoe vereiste infrastructuur beperkt voorhanden is. Bovendien zal het nog enige
tijd duren eer de gebruiksmogelijkheden op grote schaal zullen zijn verbreid.
Toch is het bij voorbeeld voor het lange
termijn verkeers- en vervoersbeleid en
voor het ruimtelijke-ordeningsbeleid uitermate relevant inzicht te verkrijgen in
de mogelijke invloeden van toekomstig
gebruik van telecommunicatie. Hetgaat
dan om een lange-termijnverkenning1.
Telecommunicatie kan niet vanuit
een gei’soleerde, technische, invalshoek worden bekeken. Er doen zich
allerlei maatschappelijke ontwikkelingen voor die de toekomst voor wellicht
een veel belangrijker deel bepalen dan
het gebruik van telecommunicatie als
zodanig. Deze maatschappelijke ontwikkelingen scheppen het kader voor
het gebruik van telecommunicatie. Ook
het toekomstige verkeers- en vervoers-
beeld zal afhankelijk zijn van maat- dens in hun vrij besteedbare tijd. Bij
schappelijke ontwikkelingen.
werken valt te denken aan: thuiswerVerschillende maatschappelijke ont- ken, werken in gedecentraliseerde bewikkelingen zijn hier van belang: demo- drijfs(verzamel)gebouwen dichter bij
grafie (minder kinderen, vergrijzing), huis, het leggen van contacten, telefohuishoudenssamenstelling, sociaal- nisch vergaderen, uitwisselen van inforculturele ontwikkelingen (individualise- matie, geschreven teksten en beelden.
ring en emancipatie, intemationalise- Ook het onderwijs moet met de consering van de cultuur), economie, techno- quenties rekening houden, zoals thuis
logische ontwikkelingen en wetgeving onderwijs volgen via interactief pc-ge(bij voorbeeld ten aanzien van het mi- bruik. In de toekomst zal om-, her- en
lieu of ‘1992’), verkeer en mimtelijke bijscholing van volwassenen een
ordening. Deze ontwikkelingen zullen in steeds grotere omvang krijgen. In de
onderlinge samenhang het aanzien van prive-sfeer gaat het om diverse zakelijde maatschappij veranderen. Zonder ke toepassingen als thuisbankieren, inhier nu uitvoerig op in te gaan, kan formatie verzamelen thuis (Videotex)
gewezen worden op de toename van en het thuis afhandelen van administrade beroepsbevolking (inkomenseffect, tieve verplichtingen. Ook het telewinkemeer werkenden, meer deeltijdbanen), len mag niet worden vergeten (tijdbetoename van het aantal alleenstaanden sparing voor twee-verdieners, gemaken twee- persoonshuishoudens en de kelijk voor bejaarden). Tot slot kan getoename van de hoeveelheid vrije tijd. dacht worden aan vrije tijdsbestedingen
Thans worden er per jaar al meer kilo- als hobbies thuis via de pc, in plaats van
meters afgelegd voor vrije tijdsverplaat- elders.
singen dan voor het woon-werkverkeer.
Voor een inschatting van de toekomEnkele andere aspecten die van belang stige effecten van telecommunicatie is
zijn voor verkeer en vervoer zijn de het vertrekpunt de mobiliteit, per onderconcentratie van scholen, schaalver- scheiden categorie van de bevolking,
groting en concentratie van winkelvoor- op dit moment. De mobiliteit in een bezieningen en de toename van recreatief paald toekomstjaar kan worden bewinkelen.
paald door stapsgewijs de invloed van
Economische groei is een belangrij- een aantal effecten te berekenen, zoke factor in de maatschappelijke ont- als:
wikkelingen, metde nodigeconsequen- – de veranderingen in de samenstelties voor verkeer en vervoer. Zo riangt
ling van de bevolking wat betreft de
de forse groei van het autokilometrage
leeftijd, het type huishouden, de
van de afgelopen jaren sterk samen
werkgelegenheid en het autobezit;
met de economische groei, die hoger is – de economische ontwikkeling (ecodan in verschillende rijksnota’s was innomische groei, inkomensontwikkeling, brandstofprijzen, tarieven opengeschat.
baar vervoer);
Kennis van deze ontwikkelingen is
nodig om de toekomstige maatschap- ‘- andere maatschappelijke ontwikkepelijke context voor het gebruik van telingen (intemationalisering, schaallecommunicatie te kunnen bepalen.
vergroting, meer vrije tijd);
Deze ontwikkelingen vormen tevens – telecommunicatie (substitute en geeen referentiekader voor toekomstige
neratie).
situaties met telecommunicatie. Gelukkig beschikt Nederland over toekomstNaast het pesonenverkeer speelt het
prognoses op verschillende terreinen, goederenvervoer een belangrijke rol.
bij voorbeeld die van het CPB (econo- Telecommunicatie heeft diverse invloemie), het CBS (bevolking) en daar weer den op bedrijfsactiviteiten en is voor de
op gebaseerde modeller! voor andere logistieke organisatie zelfs essentieel.
doeleinden. Bij voorbeeld het PRIMOS- De volgende vormen van communicatie
huishoudensmodel en de mobiliteits- kunnen worden genoemd: bedrijfsinverkenner, beide van het Instituut voor tern, tussen bedrijven, tussen produkruimtelijke organisatie (INRO) en TNO.
tiebedrijven en transportbedrijven, tusIn een poging om te beredeneren en sen transportbedrijven, met transportte berekenen wat de gevolgen zijn voor middelen, tussen infrastructuur en ververkeer en vervoer van de toepassing voermiddel. Het toverwoord hierbij is
van telecommunicatie moet zowel aan tegenwoordig EDI, elektronicdata interde substitute van verplaatsingen als change. Voor de binnenlandse sttuatie
aan de generatie van nieuwe verplaat- zijn voomamelijk het wegvervoer en de
singen worden gedacht.
binnenvaart van belang. Het aandeel
van het goederenvervoer per spoor is
zeer gering, voomamelijk op het buitenland gericht en moeilijk te voorspellen
Telecommimicatie-effecten
(afhankelijk van (inter-)nationaal beleid).
Een onderscheid kan worden geDe voertuig-infrastructuurcommunimaakt in bedrijfsmatige toepassingen catie is zowel voor personen- als goeen toepassingen in en door huishou- derenverkeer interessant. Te denken
ESB 20/27-12-1989
valt aan route-informatie, bewaking van
onderlinge afstand tussen voertuigen
en zelf complete besturingsbe’invloeding van de voertuigen van buitenaf. In
internationaal kader lopen hierovervele
studieprojecten. De invloed van deze
ontwikkelingen is afhankelijk van de
(hoge) kosten, organisatorische problemen en niet in de laatste plaats de
maatschappelijke behoefte en acceptatie. Een nuttig project is in ieder geval
een informatiesysteem voor het openbaar vervoer dat behalve door de Want
ook door de openbaar-vervoerbedrijven benut zou kunnen (moeten) worden
voor onderlinge aansluitingen. Het is
nog onduidelijk hoe en op welke termijn
effecten merkbaar zullen zijn. Een vingerwijzing naar zoiets als het ‘rekening
rijden’-project van het Ministerie van
Verkeer en Waterstaat zegt voldoende.
Resultaten___________
Per saldo treedt een vermindering
van de groei van de mobiliteit op als
gevolg van de telecommunicatie-invloed. Bij activiteiten met een min of
meer verplicht karakter die met een zekere regelmaat worden verricht, zoals
werken en onderwijs, zal het substitutie-effect overheersen. Werken en prive-zaken worden waarschijnlijk het
meest door telecommunicatie beTnvloed. Sterk onderschat door velen is
de generatie van nieuwe verplaatsingen. Door het gebruik van telecommunicatie besparen mensen veel (reis)tijd.
Die tijd zal voor andere doeleinden benut gaan worden. Als men al, bij wijze
van spreken, de hele dag naar een
beeldscherm heeft zitten turen, zal
vooral de behoefte aan contacten en
andere bezigheden sterk toenemen. De
toegenomen informatiedichtheid lokt
ook nieuwe verplaatsingen uit, zoals
zakenreizen. De behoefte aan persoonlijke contacten is nu eenmaal een zeer
menselijke eigenschap.
De prive-activiteiten in de vrije tijd en
winkelen worden (als gevolg van de
toegenomen hoeveelheid vrije tijd) gegenereerd door telecommunicatie-invloeden. Dit betekent derhalve een verschuiving in het activiteitenpatroon, die
behalve met een verschuiving in de
aard van de activiteiten mede met een
verschuiving in tijdstippen en lokaties
gepaard zal gaan. Vooral de effecten op
1. Dit artikel is gebaseerd op een verkenning
van de mogelijke consequenties van toekomstig gebruik van telecommunicatie op
verkeer en vervoervoor twee momenten: het
jaar 2000 en het jaar 2025. De studie beperkt
zich tot de effecten voor de Nederlandse
situatie. Zie W.C.G. Clerx e.a., De invloed
van telecommunicatie op verkeer en vervoer; gevolgen voor energie en milieu,
INRCVSCMO/STB/MT-TNO.
1279
de spitsuren (files) kunnen zeer interessant zijn. Deze effecten zijn des te interessanter als ook de vervoerwijze in de
analyse wordt betrokken.
Voor het goederenvervoer over de
weg zal door telecommunicatie zowel
substitute als generatie van verplaatsingen optreden. De substitutie-effecten zijn belangrijker (per saldo 3 tot 7%
minder kilometers). Vooral in het terugdringen van lege ritkilometers kunnen
resultaten geboekt worden (20 tot 35%
besparing). De essentiele rol die telecommunicatie binnen logistieke processen kan spelen, gevoegd bij de tendens tot afname van de afmetingen van
de te verzenden goederen (kleiner
maar vaker), leidt ook tot generatie van
kilometers. Bij de binnenvaart neemt
telecommunicatie een minder belangrijke positie in. Als gevolg van logistieke
ontwikkelingen treedt per saldo een
toename van het kilometrage van de
binnenvaart op (4 tot 7%), ook voor lege
vaarten (3 tot 5%). Een schip is nu
eenmaal minder wendbaar dan een
vrachtauto, zodat een toename van het
gebruik niet altijd tot volbeladen vrachten leidt.
Om de effecten van telecommunicatie op verkeer en vervoer aan te geven
moet vooral gekeken worden naar de
gevolgen voor het kilometrage (de totale afstand die met alle vervoerwijzen
wordt afgelegd). De omvang van het
kilometrage is ook van betekenis voor
het energiegebruik, de emissie van milieuhinderlijke stoffen, aantasting van
het landschap enzovoort. Een beschouwing van de langere termijn leidt
tot de volgende bevindingen. Tot het
jaar 2025 groeit de mobiliteit (kilometrage) ten gevolge van alle invloedsfactoren, exclusief telecommunicatie, zeer
fors (afhankelijk van de economische
groei tussen de 40% en 80%). De invloed van substitute- en generatie-effecten afzonderiijk is vergeleken met
andere invloedsfactoren (bevolking,
werkgelegenheid, autobezit en economische ontwikkeling) vrij groot. Het totaal effect van telecommunicatie is echter, doordat substitutie en generatie elkaar deels compenseren, niet zo groot
vergeleken met de andere invloedsfactoren. Per saldo zijn de substitutie-effecten groter. Bij een lage economische
groei is de invloed van telecommunicatie niet zo groot in de periode tot 2025.
Bij hoge economische groei zou de
groei van het kilometrage per saldo zo’n
8% lager kunnen zijn. De invloed van
de telecommunicatie-effecten in het
jaar 2000 is niet al te groot.
Conclusies
Diverse maatschappelijke ontwikkelingen zullen er in resulteren dat de
1280
mobiliteit in de toekomst nog fors zal
groeien. Telecommunicatie leidt in de
periode tot 2000 nog niet tot al te grote
effecten, maar moet niet onderschat
worden. Na 2000 zijn aanzienlijke substitutie-effecten te verwachten, vooral
bij het personenvervoer. Echter ook de
generatie van verplaatsingen is van
grote betekenis. Deze wordt veelal
sterk onderschat. Per saldo wordt het
substitutie-effect voor een belangrijk
deel teniet gedaan. Bij het personenvervoer worden vooral veel zakelijke en
vrije tijdsverplaatsingen gegenereerd.
De maatschappelijkeopvattingen, sociaal-culturele invloeden, mogen daarbij
niet worden onderschat. De behoefte
aan menselijke contacten en ontplooiing speeltdaarbij een belangrijke rol. Dit
betekent derhalve een verschuiving in
het activiteitenpatroon, die behalve met
een verschuiving in de aard van de
activiteiten mede met een verschuiving
in tijdstippen en lokaties gepaard zal
gaan (spitsuren, recreatiebestemmingen). Deze effecten zijn des te interessanter als ook de vervoerwijze in de
analyse wordt betrokken.
Het streven van de rijksoverheid om
de mobiliteitsgroei af te remmen door
het gebruik van telecommunicatiefaciliteiten te stimuleren zal vooral effectief
zijn indien de potentiele generatie-effecten worden ondervangen.
M.A. de Jong
De auteur is werkzaam bij het Instituut voor
Ruimtelijke Organisatie (INRO)-TNO.