Onze samenleving leunt steeds zwaarder op formele regels en straffen. Heeft een bankier zich misdragen of is een woningcorporatie uit de bocht gevlogen? Onmiddellijk klinkt de roep om meer toezicht en strenge sancties. Bij ieder incident vliegen de media erin of heffen burgers de middelvinger. Maar wordt de samenleving wel beter van die roep om sancties?
Reflectie
Tijd voor een reflectie. Als personen of groepen mensen ongewenst gedrag vertonen, is een reactie nodig. Immers tast ongewenst gedrag de soepelheid van het sociale en economische verkeer aan. Indien gedrag afwijkt van formele of informele regels, kan straf een functie hebben om de legitimiteit van de regel of afspraak te bevestigen. Dit dient de samenleving (want mensen kunnen op de waarde van afspraken vertrouwen), kan de morele orde bevestigen en kan tevens de schuldige persoon, instelling of land disciplineren.
Duur
Maar straf is ook duur en leidt in allerlei andere opzichten tot een daling van welvaart, vooral van betrokkenen maar ook breder. Zo kost een gevangenisstraf de samenleving veel geld, onttrekt een mogelijk waardevol persoon aan de samenleving en is weinig toekomstgericht. Vertrouwen in een bedrijf of sector wordt ook niet groter door alleen maar zich misdragende bestuurders te straffen.
Vergeving
Vergeving is een proces waarbij iemand een ander niet meer kwalijk neemt na ongewenst gedrag. Essentie is dat het slachtoffer geen formele genoegdoening meer wenst. Het verschil tussen straf en vergeving is makkelijk te zien bij de opvoeding. Bij het opvoeden van mijn kinderen moet ik iedere keer weer besluiten of ik een straf inzet of vergeving bij ongewenst gedrag. Ik kies voor vergeving indien ik voldoende overtuigd ben dat die vergeving ook leidt tot aanpassing van gedrag en bestendiging van moraliteit.
Theologen
Vergeving is te prefereren boven straf als de effecten op disciplinering en moraliteit hetzelfde zijn als bij het inzetten van straf, want straf is als gezegd kostbaar. Theologen hebben veel onderzoek gedaan naar de rol van vergeving. Daaruit blijkt onder meer dat de huidige publieke perceptie dat vergeving een softe aanpak inhoudt geen historische of theologische basis heeft.
Bijbel
In het verhaal van Jozef (uit het Oude Testament) die door zijn broers is verkocht aan een rondreizende karavaan, onderwerpt Jozef, eenmaal tot onderkoning en minister van voedselvoorziening en economische zaken gepromoveerd, zijn broers aan een test, die tergend lang duurt. Ze moeten terugkomen en hun jongste broer, de Benjamin meenemen. En als Benjamin er dan is, dreigt hij hem in gijzeling te nemen. Hij drijft ze tot uiterste wanhoop om erachter te komen of ze eerbied hebben voor hun vader en daarmee de basale relatie van een familie overeind houden of nog langer in de leugen leven. Toch is het geen plagerij van Jozef, maar een test. Hij geeft ze de kans te laten zien dat ze zijn veranderd. Juda is degene die uiteindelijk zichzelf borg stelt voor Benjamin en aanbiedt als gijzelaar in Egypte achter te blijven; daarmee toont hij aan verantwoordelijkheid te nemen voor het welzijn van zijn vader. Zo wordt duidelijk dat de broers, inmiddels inzien hoe slecht ze gehandeld hebben en nu binnen een andere orde leven dan aanvankelijk toen ze aan Jacob de gewelddadige dood van Jozef voorwenden om van deze broer af te zijn.
Woningcorporaties
Vergelijken we dit met de parlementaire enquêtecommissie over woningcorporaties of eerder die over het financiële stelsel, dan valt op dat de commissies in beginsel niets anders doen dan Jozef: informatie verzamelen en een proces inrichten om te bezien of er voldoende waarborgen zijn voor het verbeteren van toekomstig gedrag, in welk geval er ruimte kan ontstaan voor vergeving.
Barbertje moet hangen
Helaas blijkt maar al te vaak dat er vervolgens vooral veel aandacht is voor het zoeken van de schuldigen die vervolgens met veel verontwaardiging publiekelijk aan de schandpaal genageld worden. Sommige betrokken bankiers of corporatiebestuurders spelen het spel ´goed´ mee door in de ontkenningsfase te verkeren dan wel aan spontane aanvallen van geheugenverlies te leiden. Dat proces kan heel anders, met betere uitkomsten voor de maatschappij.
Als het doel is om de relatie tussen de sector en de maatschappij te helen en het gekrenkte vertrouwen te herstellen, kan een proces van vergeving zinvoller zijn dan een proces van barbertje zal hangen.
Helen van relaties
Het helen van relaties kent veel stadia. Zelfs als de ogenschijnlijk laatste stap van het helingsritueel gezet is, gaat het helen door. Immers moet de veroorzaker laten zien dat hij of zij het hernieuwde vertrouwen waard is en moet de samenleving laten zien dat die werkelijk in staat is om te vergeven. Een succesvol vergevingsproces bij de corporaties kan globaal als volgt verlopen.
Eerst moet geconstateerd worden dat er sprake in van ongewenst gedrag. Daarover zal een gedeelde basis moeten bestaan tussen de commissie en de sector zelf. Een gedeelde basis gaat verder dan het naleven van regels. Ook het toetsen en eventueel herijken van de gemeenschappelijke morele orde is nodig, anders blijft een toekomstige relatie kwetsbaar.
Het helpt daarbij niet de grootste ‘schurken’ langdurig aan kruisverhoren te onderwerpen. Het is duidelijk dat bestuurders als Staal en Möllenkamp niet langer in de sector actief zullen zijn. Hun gedrag is al breed uitgemeten in de pers. Als ze al het morele besef gehad zouden hebben, is er voor hen nauwelijks een prikkel om mee te werken aan het herstel van vertrouwen.
Interessanter was het gesprek over Woonbron. U weet wel, die corporatie van dat schip. Martien Kromwijk, verantwoordelijke bestuurder van Woonbron en toezichthouder Hans Zwarts kwamen aan het woord. Die sloegen een hele andere toon aan dan Staal of Möllenkamp. Kromwijk en Zwarts gaven gewoon toe serieuze inschattingsfouten te hebben gemaakt maar ook bleek dat de context hier een grote rol speelde (veel vrijheden, druk van de gemeente, maatschappelijke doelen die met het schip zijn bereikt).
Toch werd bijvoorbeeld in de Volkskrant het cruiseschip van Woonbron op één hoop geveegd met de Maserati van Möllenkamp. Op die manier wordt de sector in het publieke discours vereenzelvigd met een wereld van Sodom en Gomorrah, hetgeen onrecht doet aan de grote verschillen. Door mensen als Kromwijk en Zwarts wel te vergeven en Staal of Möllenkamp niet, laat de samenleving zien dat de sector een toekomst heeft als het van zijn fouten leert. Daarbij moet je soms bewust de verleiding weerstaan om mensen te willen straffen ook als die ongewenst gedrag hebben vertoond. Dat steekt misschien, maar is voor een goed doel.
Rol van vergeving bij corporaties
De maatschappelijke winst van zo´n gedifferentieerde aanpak is groot. We willen verder met sociale woningbouw, dus we hebben weinig aan het zwaar beschadigen van een hele sector. Daarbij is duidelijk gebleken dat ook de overheid, de toezichthouders en de politiek zelf schromelijk tekortschoten. Door te vergeven daar waar dat kan, open je een luik naar de toekomst die door straffen dicht blijft.
In het huidige maatschappelijke klimaat is er een onderwaardering voor vergeving omdat dit mechanisme vaak ten onrechte verward wordt met door de vingers zien. Omdat straffen tastbaarder lijken, worden de baten overschat en de kosten onderschat, terwijl dat bij vergeving precies andersom ligt. Indien de bereidheid bestaat te investeren in een proces, is vergeving evenwel maatschappelijk vaak een betere oplossing om relaties te helen, ook bij woningcorporaties of banken.
Dit FD essay van 25 juli is voor een belangrijk deel gebaseerd op gemeenschappelijk werk met theoloog Kees van der Kooi
Auteur
Categorieën