Grensoverschrijdende economische kansen

internationaal

Grensoverschrijdende
economische kansen
Mogelijkheden voor economisch-technologische grens­
over­ chrijdende samenwerking doen zich binnen de
s
Technologische Top Regio vooral voor in de regio’s
Eindhoven-Leuven en Maastricht-Aken. De beste kansen
bieden de halfgeleiders en meet- en regelapparaten,
m
­ edische en optische systemen, ondersteunende techno­
logieën, biomedische materialen en de auto-industrie.

I

n het kader van het innovatieprogramma Pieken
in de Delta Zuidoost-Nederland bestaat er
behoefte aan samenwerking met de omliggende
Belgische en Duitse regio’s, die samen met
Zuidoost-Nederland de Technologische Top Regio
vormen (Programmacommissie Zuidoost-Nederland,
2006). De behoefte aan samenwerking betreft de
drie sectoren die door de programmacommissie
Pieken in de Delta Zuidoost-Nederland als economisch-technologisch speerpunt zijn aangewezen:
allereerst hoogtechnologische systemen en materialen, ten tweede voeding en voedingssupplementen,
en ten derde levenswetenschappen en medische
technologie (Ministerie van Economische Zaken,
2004). Deze drie sectoren zijn opgebouwd uit een
aantal deelsectoren. Recentelijk zijn voor die drie
sectoren de kansen voor mogelijke grensoverschrijdende samenwerking tussen bedrijfssectoren en
kennisinstellingen in beeld gebracht op basis van
literatuuronderzoek en uitgebreid veldonderzoek,
bestaande uit gesprekken met vijftig vertegenwoordigers uit bedrijfsleven, overheid en wetenschap (Policy Research Corporation, Hochschule
Niederrhein en Etil, 2007). Kern van de analyse is
het in kaart brengen van de economische en technologische specialisaties in het omringende buitenland,
met de daarbij behorende netwerken tussen bedrijven en kennisinstellingen. Op basis van deze analyse
zijn de meest kansrijke mogelijkheden voor grensoverschrijdende samenwerking vastgesteld en is een
basis gelegd voor gerichte beleidsinterventies.

Economisch en technologische
specialisatie
Rüdiger Hamm, Jos
Hensgens en Harry
Webers
Hoogleraar Fachbereich
Wirtschaftswissenschaften
Hochshule Niederrhein,
s
­ enior adviseur Etil en
senior director Policy

De Technologische Top Regio bestaat naast
Zuidoost-Nederland uit de Belgische provincie
Limburg en de arrondissementen Leuven en Luik,
en de Duitse regio’s Aken-Jülich en KrefeldMönchengladbach. De Technologische Top Regio
heeft bijna zes miljoen inwoners, een beroepsbevolking van 2,8 miljoen en een bruto regionaal product
van ongeveer 150 miljard euro (tabel 1).

ESB

Tabel 1

Feiten en cijfers Technologische Top
Regio.

Deel­
gebieden

Inwoners
(2004)

Beroepsbevolking
(2003)

Nederlands
Belgisch
Duits
Totaal

2.941.600
1.687.200
1.289.300
5.918.100

1.532.600
732.400
556.100
2.821.100

Bruto regionaal product
(miljarden
euro’s, 2003)
81,2
39,5
27,9
148,6

Bron: Eurostat

R
­ esearch Corporation

84

Ruim twintig procent van de toegevoegde waarde in
de Technologische Top Regio wordt gecreëerd door
bedrijven binnen de drie speerpuntsectoren (tabel
2). Bovendien zijn deze sectoren in het Nederlandse
en Duitse deelgebied goed voor ongeveer twintig
procent van de totale werkgelegenheid en in het
Belgische deelgebied voor vijfentwintig procent.
De grootste sector, die van hoogtechnologische
systemen en materialen, is van oudsher sterk verankerd in de Technologische Top Regio en in alle
drie de deelgebieden is sprake van relatief veel
i
­nteractie tussen de bedrijven onderling, onder meer
in de vorm van gespecialiseerde ­oeleveringsrelaties,
t
strategische allianties en clustervorming. Ook
tussen de bedrijven en kennisinstituten zijn er in die
sector veel partnerschappen. In het Nederlandse,
Duitse en Belgische deelgebied maken relatief veel
bedrijven ge­ ruik van nieuwe mate­ialen, materiaal­­­­­­
b
r
toepassingen en nieuwe technologieën voor de
vervaardiging van elektrotechnische apparaten en
instru­ enten. De aandacht van deze bedrijven gaat
m
daarbij primair uit naar het ontwikkelen van algemeen erkende specificaties, bijvoorbeeld nieuwe
standaarden voor digitale media. Uit de uitgevoerde
analyse blijkt dat vooral het zoeken naar nieuwe toepassingen van materialen en elektrotechniek kansen
biedt in deze sector.
In alle drie de deelgebieden van de Technologische
Top Regio zijn binnen de sector voeding en voedingssupplementen veel nationale en regionale
netwerken actief. Grensoverschrijdende netwerken
ontbreken nog, maar er bestaat wel grensoverschrij­
dende toenadering tussen een aantal van deze
n
­ etwerken (Policy Research Corporation, Hochschule
Niederrhein en Etil, 2007). Binnen de sector
voeding en voedingssupplementen biedt vooral
de convergentie tussen chemie, nano-elektronica,
farma­ ie en voeding kansen. Er wordt namelijk
c
steeds meer aandacht geschonken aan de functiona­

94(4553) 6 februari 2009

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

liteit van voeding, de relatie tussen voeding en
gezond­ eid en voedselkwaliteit (Policy Research
h
Corporation, Hochschule Niederrhein en Etil, 2007).
In hoeverre bedrijven in de Technologische Top
Regio de kansen zullen benutten, is nog onduidelijk. Uit een detailanalyse binnen deze sector blijkt
dat veel bedrijven traditionele laagtechnologische
productiebedrijven zijn met een beperkt productenassortiment, bescheiden productvernieuwing
en geringe Onderzoek en Ontwikkeling (O&O)inspanningen.
De sector levenswetenschappen en medische technologie is de kleinste van de drie sectoren, maar
maakte de afgelopen jaren wel een bovengemiddelde
groei door. Deze sector kent vooral de laatste jaren
bijzonder veel aandacht en het aantal initiatieven en
netwerkbijeenkomsten tot uitbouw van activiteiten in
deze sector is groot in de drie deelgebieden. Binnen
de sector levenswetenschappen en medische techno­
logie is de vervaardiging van medische systemen
sterk vertegenwoordigd in het Nederlandse en Duitse
deelgebied en is de ontwikkeling van ­armaceutische
f
producten vooral te vinden in het Nederlandse en
Belgische deelgebied. Vooral de zoektocht naar
relaties tussen erfelijkheden, de omgeving en het
voedingspatroon kent een sterke opmars en vereist
het beheer en de verwerking van grote databestanden. Dit verklaart het grote belang van ICT in deze
sector. Ook is er in de medische sector een stijgende
vraag naar meet­nstrumenten en wordt de diagnosi
tiek steeds belangrijker. De toenemende ver­ rijzing
g
zorgt bovendien voor een noodzakelijke uitbreiding
van ondersteunende diensten en producten zoals
thuis­ org­ pparatuur.
z a

Kenniscreatie en overheidsbeleid
In de Technologische Top Regio zijn twaalf universiteiten en hogescholen actief, die een belangrijke bijdrage leveren aan de kenniscreatie in de
Technologische Top Regio door het uitvoeren van
O&O en het opleiden van hooggekwalificeerde
arbeidskrachten. Deze twaalf onderwijsinstituten
hebben in totaal meer dan 140.000 studenten.
De universiteiten nemen hiervan ongeveer tweederde voor hun rekening. Met elk meer dan 30.000
studen­en zijn de universiteiten in Leuven en Aken
t
beide bijna even groot als de universiteiten in Luik,
Maastricht en Eindhoven samen. Een analyse van
studiegidsen toont aan dat ongeveer tachtig procent
van de studenten in Leuven, Aken en Eindhoven en
zeventig procent van de studenten in Luik economische of technologische studierichtingen volgen die
aansluiten bij de kwalificatie-eisen van bedrijven
binnen de drie speerpuntsectoren. De Universiteit
Maastricht blijft hier met dertig procent ver achter.
Op het gebied van het speerpunt voeding en voedingssupplementen is het aantal studierichtingen
en studenten zeer beperkt in de Technologische Top
Regio. Wat betreft de kenniscreatie door bedrijven
binnen de drie speerpuntsectoren, neemt NoordBrabant een relatief belangrijke plaats in, in de

Tabel 2

Werkgelegenheid (duizenden personen) en toegevoegde waarde
(
­ miljarden euro’s).

Deelgebieden van de Technologische Top Regio
Nederlands
Belgisch
Duits
Werkgelegenheid
oogtechnologische systemen en
H
materialen
Voeding en voedingssupplementen
Levenswetenschappen en
m
­ edische technologie
Totaal

127

58

104

92
19

39
7

58
16

238

104

178

Toegevoegde waarde
oogtechnologische systemen en
H

9,3

4,0

7,1

4,2
1,3

2,2
0,6

2,6
0,9

14,8

materialen
Voeding en voedingssupplementen
Levenswetenschappen en
m
­ edische technologie
Totaal

6,8

10,6

Bron: Policy Research Corporation, Hochshule Niederrhein en Etil, 2007

Technologische Top Regio. In deze provincie bedragen de O&O-uitgaven van
bedrijven 2,5 procent van het bruto regionaal product. In de andere regio’s is dit
aanzienlijk minder. In de regio Krefeld-Mönchengladbach gaat het om bijna 2,0
procent, in het Belgische deelgebied en Nederlands Limburg om 1,5 procent en
in de regio Aken-Jülich om iets minder dan 1,5 procent. Hierbij wordt aangetekend dat in de Duitse steden Aken en Krefeld de percentages 3,5 respectievelijk
4,7 procent bedragen. Overheidsbeleid voor wat betreft innovatie en regionale
ontwikkeling komt in alle deelgebieden van de Technologische Top Regio voor.
Het economisch beleid is in alle drie de deelregio’s de afgelopen jaren veranderd van een achterstandsbeleid in een beleid gericht op de versterking van de
comparatieve voordelen en van generiek beleid in clusterbeleid. Het voorgaande
neemt niet weg dat er verschillen bestaan in het beleid van de nationale en regionale overheden voor wat betreft de aanwijzing van economisch-technologische
speerpunten.

Kansrijke regio’s en subsectoren
Dat het belang van de drie economische speerpunten in alle deelregio’s van de
Technologische Top Regio groot is en hier ook beleidsaandacht bestaat voor
de drie speerpunten, betekent nog niet dat er sprake is van complementariteit
en samenwerking. De mate waarin bedrijven, opleidings- en ­ ennisinstellingen
k
en overheden samenwerken, verschilt per deelregio. Zo wordt er weinig samen­
gewerkt tussen het Duitse en Belgische deelgebied. Ook tussen de Vlaamse
en Waalse deelgebieden in België en de beide Duitse deelregio’s is de
samenwerking beperkt. Uit analyse van de bestaande grensoverschrijdende
samenwerkings­ rojecten blijkt dat de meest intensieve en kansrijke samenp
werking plaatsvindt in de grensoverschrijdende regio’s Eindhoven-Leuven,
Maastricht-Aken en Leuven-Hasselt-Maastricht. Daarnaast is er binnen het
speerpunt voeding en voedingssupplementen sprake van een toenemende
samenwerking in de grensoverschrijdende regio Venlo-Viersen-Krefeld (Policy
Research Corporation, Hochschule Niederrhein en Etil, 2007).
Vanuit inno­ atie­ erspectief doen de beste mogelijkheden voor intensivering van
v
p
de grensoverschrijdende samenwerking zich voor in de genoemde regio’s en
een vijftal enger afgebakende economisch-technologische subsectoren binnen
of op raakvlakken van de sectoren hoogtechnologische systemen en materialen
en levenswetenschappen en medische technologie. Het gaat daarbij om subsectoren waarvoor geldt dat in de verschillende betrokken deelgebieden van
de Technologische Top Regio sprake is van economisch-technologisch gelijkwaardige bedrijven en kennisinstituten. Op het vlak van voeding en voedingssupplementen vindt de kennisontwikkeling echter vooral buiten de regio plaats,
namelijk in en rond Wageningen. Dit bemoeilijkt de toegang tot die kennis voor

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders

te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

ESB

94(4553) 6 februari 2009

85

bedrijven uit de Technologische Top Regio en verklaart waarom
wetenschappelijk kennispotentieel
Overheden kunnen
de sector voeding en voedingssupplementen nog niet als kansin de Technologische Top Regio.
rijke subsector aangewezen wordt.
Zo kunnen zij de grensoverschrijde relatie tussen
De subsector halfgeleiders en meet- en regelapparaten maakt
dende uitwisseling van studenten
innovatieondersteuning en onderzoekers stimuleren en een
deel uit van de sector hoogtechnologische systemen en materialen. In Zuidoost-Nederland is veel hoogwaardige kennis
Euregionale arbeidsmarktmonitor
en regionale ont­ ik­
w
aanwezig bij bedrijven en opleidingsinstituten. De samenwerrealiseren. Verder kunnen over­
keling versterken, door heden de grote technologische
king van deze Nederlandse bedrijven en kennisinstituten met
die in Duitsland is nog voor verbetering vatbaar als het gaat om
topbedrijven in de regio samenin te zetten op een
onderzoek en industriële partnerschappen. Momenteel is het
brengen via workshops rond
betere benutting van
aantal grensoverschrijdende contacten tussen beide deel­egio’s
r
actuele thema’s en hen stimuleren
namelijk beperkt, terwijl deze deelregio’s voor wat betreft
tot samen­ er­ ing met kennis­
w k
het wetenschappelijk
kennisontwikkeling en innovatietrajecten gelijkwaardig zijn en
instel­ingen en het mkb. Tot slot
l
kennispotentieel in de kunnen overheden de meerwaarde
zelfs deels complementair. De subsector medische en optische
systemen maakt formeel deel uit van de sector hoogtechnoloonderzoeken van grensoverschrijTechnologische Top
gische systemen en materialen, maar de relatie met de sector
dende investeringsfondsen om
Regio
levenswetenschappen en medische technologie is evident.
doorgroei en ver­ ieuwing binnen
n
Uitvoerige analyse van de strategie van de belangrijkste bedrijmiddelgrote ondernemingen te
ven toont aan dat voor de subsector medische en optische
faciliteren.
systemen de kansen voornamelijk liggen op het gebied van
Conclusies
samenwerking tussen Nederlandse en Duitse ziekenhuizen en kennisinstellingen,
en verder op het gebied van samenwerking tussen onderzoekers en ondernemers. De drie economisch-technologische speerpuntsectoren in het Innovatieprogramma Pieken in
In het Belgische deelgebied is weliswaar veel medische kennis aanwezig, maar is
de Delta Zuidoost-Nederland zijn economisch en
de medische systeembouwsector beperkt van omvang.
beleidsmatig van groot belang in het Belgische
Ook de subsector ondersteunende technologieën maakt deel uit van de sector
en Duitse deelgebied van de Technologische Top
hoogtechnologische systemen en materialen, maar kent kansrijke raakvlakken
Regio. De Technologische Top Regio vormt echter
met de sector levenswetenschappen en medische technologie. Uit veldondernog geen homogeen grensoverschrijdend gebied,
zoek komt naar voren dat binnen deze subsector de activiteiten die gericht zijn
waarvoor een gezamenlijke gebieds­ erichte aanpak
g
op het benutten van de complementariteit tussen sectoren de beste kansen
kan worden gehanteerd om de samenwerking te
bieden, zoals transport, me­ ische systemen en machinebouw. Vanuit Zuidoostd
intensiveren. De Technologische Top Regio bestaat
Nederland bezien zijn er kansen voor grensoverschrijdende samenwerking met
uit een aantal grensoverschrijdende regio’s met
de universiteiten van Leuven, Luik en Aken en de Hogeschool Niederrhein in
verschillende economisch-technologische specialiMönchengladbach en Krefeld. Binnen de subsector biomedische materialen,
saties. De bedrijven en onderwijs- en kennisinsteldie deel uitmaakt van de sectoren hoogtechnologische systemen en materialen
lingen werken niet altijd even intensief samen in en
en levenswetenschappen en medische technologie, bestaan enkel een handvol
tussen de verschillende regio’s. Als overheden hier
grensoverschrijdende initiatieven. Er zijn echter volop kansen voor activiteiten
oog voor hebben en inzetten op de meest kansrijke
tussen de sectoren, zoals medische systemen, machine­ ouw of transport.
b
regio’s en economisch-technologische subsectoren,
Ook zijn er kansen om de synergie die de complementariteit van de verschilzijn er volop mogelijkheden voor de intensivering
lende deelgebieden oplevert, te benutten. Vanuit Zuidoost-Nederland bezien
van de grensoverschrijdende samenwerking. Het
bieden beide andere deelgebieden daartoe mogelijkheden (Policy Research
gaat daarbij primair om de grensoverschrijdende
Corporation, Hochschule Niederrhein en Etil, 2007).
regio’s Eindhoven-Leuven en Maastricht-Aken en
Binnen de auto-industrie, die deel uitmaakt van de sector hoogtechnologische
vijf sub­ ectoren. Het zetten van concrete stappen
s
systemen en materialen, is al sprake van zeer intensieve grensoverschrijdende
door overheden naar intensivering van de grenssamenwerking tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven en opleidings- en
overschrijdende samenwerking wordt het best mee
kennisinstituten. Er kan echter nog gerichter worden ingezet op uitbesteding
gedragen door de toonaangevende bedrijven. Gezien
en toelevering tussen de deelgebieden en op het versterken van intersectorale
de ligging van het Nederlandse deelgebied en de nog
activiteiten binnen en tussen de deelregio’s, bijvoorbeeld door gebruik te maken
te beperkt benutte kruisbestuiving tussen bedrijvan nieuwe materialen, ruimtevaarttoepassingen en dergelijke. Vanuit Zuidoostven, onderwijs- en kennisinstituten en overheden
Nederland bezien liggen de beste kansen in de Belgische provincie Limburg
in elk van de andere deel­ ebieden, heeft Zuidoostg
en in Krefeld en Aken. Voor kruisbestuiving met ruimtevaarttoepassingen biedt
Nederland de beste troeven om een sturende intervooral Luik kansen, zo blijkt uit de uitgevoerde detailanalyse van de bedrijven
mediaire rol te spelen.
binnen de ruimtevaartcluster in Luik.
Literatuur

Mogelijke beleidsinterventies
De rol van de overheden is vooral het slechten van barrières die het bedrijfsleven ervaart en het op een proactieve wijze helpen van bedrijven om zich aan
te passen aan snel verande­ende omstandigheden. Aanvullend hierop kunnen
r
overheden gericht bijdragen aan de ontsluiting van de in de regio aanwezige
kennis, in het bijzonder door het samenbrengen van kennisinstellingen en bedrijven. Overheden kunnen de relatie tussen innovatieondersteuning en regionale
ont­ ikkeling versterken, door in te zetten op een betere benutting van het
w

86

ESB

94(4553) 6 februari 2009

Ministerie van Economische Zaken (2004) Pieken in de Delta;
gebiedsgerichte economische perspectieven. Den Haag: Ministerie
van Economische Zaken.
Policy Research Corporation, Hochshule Niederrhein en Etil
(2007) SWOT-analyse Technologische Top euRegio. Antwerpen/
Rotterdam: Policy Research Corporation.
Programmacommissie Zuidoost-Nederland (2006) Pieken in
Zuidoost-Nederland; uitzicht op de top. Den Haag: Ministerie van
Economische Zaken.

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.