De urgentie van een leven lang leren

arbeidsmarkt

De urgentie van een leven lang
leren
Werkgevers in Nederland worden steeds meer geconfronteerd met een krapper wordende arbeidsmarkt als gevolg
van ontgroening en vergrijzing. Limburg ligt hierbij voorop op
de rest van Nederland. De Nederlandse overheid heeft in
dit kader een plan van aanpak opgesteld om te investeren
in een leven lang leren. Hoewel al veel aan scholing van
werkenden wordt gedaan is het besef van een leven lang
leren onder Limburgse werkgevers nog beperkt.

I

Hans Kasper,
Vivian Backerra en
Marleen Cremers
Wetenschappelijk directeur Etil bv en hoogleraar
M
­ arketing Universiteit
Maastricht, onderzoeker
Etil bv en senior adviseur
Etil bv

344

ESB

n Nederland is steeds meer sprake van een
kenniseconomie die eist dat mensen gedurende
de loop van hun leven moeten blijven leren.
In dit kader hebben het Ministerie van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid en het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een plan van
aanpak tot 2011 opgesteld genaamd Doorpakken
met Leren & Werken (2007). De bewindslieden van
beide ministeries willen een leven lang leren in de
regio bevorderen. In dit artikel worden de resultaten
van een onderzoek naar een leven lang leren uit de
regio Limburg gepresenteerd.
Nederland heeft te maken met een krapper wordende
arbeidsmarkt: in het eerste kwartaal van 2008
stonden bijna een kwart miljoen vacatures open,
zo blijkt uit CBS-cijfers. Dit heeft direct te maken
met de opgaande conjunctuur. Daarnaast spelen
echter ook meer structurele oorzaken op demografisch gebied: een geringer aantal jongeren dat op de
arbeidsmarkt instroomt (ontgroening) en een groot
aantal ouderen dat de arbeidsmarkt verlaat (vergrijzing). Daarmee samenhangend wordt de gemiddelde
leeftijd van de beroepsbevolking ook snel ouder.
Limburg ligt hierin voor op de rest van Nederland:
de potentiële beroepsbevolking (de bevolking van 15
tot 64 jaar) daalt er al sinds 1995 en zal tussen nu
en 2040 met ruim een derde afnemen (Provincie
Limburg, 2008). Het inzetbaar houden van (oudere)
werknemers (employability) door middel van scholing of bijscholing speelt een belangrijke rol om de
krapte tegen te gaan. Volgens de Raad voor Werk
en Inkomen moet er daarom zelfs een zelfstandige
tweede leerweg komen voor volwassen werknemers
en werklozen, vooral op hoger en middelbaar onderwijsniveau. Dit staat in een gezamenlijk actieplan
van publieke en private onderwijsorganisaties,
sociale partners en gemeenten (Raad voor Werk
en Inkomen, 2008). Tevens is dergelijke scholing, gericht op het onderhouden en uitbreiden van
menselijk kapitaal, nodig om de inzetbaarheid van
werknemers te verbreden (Schippers, 2008).
De vraag die in dit artikel aan de orde wordt gesteld,

93(4537) 13 juni 2008

is in hoeverre het idee van een leven lang leren
gedeeld wordt door Limburgse werkgevers en in
welke mate zij scholing inzetten als maatregel tegen
de krapte op de arbeidsmarkt. In de meting van de
Barometer van de Economie in Limburg (BEL) is in
het vierde kwartaal van 2007 nader ingegaan op het
idee van een leven lang leren en op het scholen en
opleiden van werknemers in het kader van de krapper wordende arbeidsmarkt. De BEL is een initiatief van de Kamer van Koophandel, de Limburgse
Werkgevers Vereniging, MKB-Limburg, Flycatcher
Internet Research, L1 Radio & Televisie en Etil.
Aan het onderzoek van de BEL hebben 308
b
­ edrijven uit alle sectoren deelgenomen. Daarnaast
heeft een representatieve steekproef van Limburgse
huishoudens (consumenten) deelgenomen aan het
onderzoek. Alle bedrijven en 315 consumenten die
een betaalde baan hadden (werknemers), hebben
de vragen over krapte ingevuld. Van de ­ erkgevers
w
ervoer 37 procent krapte op de arbeidsmarkt.
Volgens 38 procent van de werknemers ervoer hun
werkgever krapte op de arbeidsmarkt. Ervaren krapte
wil zeggen dat de werkgevers merken dat het moeilijk is om geschikte werknemers te vinden voor het
vervullen van bepaalde vacatures binnen het bedrijf.
Uiteindelijk ondervonden zestig bedrijven (negentien
procent) ook schade als gevolg van de krapte. Negen
procent van de werknemers gaf aan dat op hun werk
schade wordt ondervonden van de krapte. Bij deze
schade kan gedacht worden aan bijvoorbeeld een
hoger ziekteverzuim, een hogere werkdruk, minder
omzet, kwaliteitsverlies of minder aandacht voor
patiënten of leerlingen.

Urgentie en bewustzijn van
een leven lang leren
Het Ministerie van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid en het Ministerie van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap formuleren in Doorpakken
met Leren & Werken (2007) de doelstelling om
in drie jaar tijd negentigduizend nieuwe leerwerk­
trajecten te realiseren. Twee aandachtspunten
binnen dit gestelde doel zijn de sectoren zorg en
techniek waar in de nabije toekomst de grootste
personeelstekorten gaan ontstaan. In de BEL gaf
naast de industriesector (bijna tachtig procent),
ongeveer driekwart van de bedrijven in de sectoren groothandel en commerciële dienstverlening
aan dat ze hun werknemers de afgelopen drie jaar
h
­ ebben geschoold (tabel 1). Aan de BEL hebben
geen werkgevers uit de zorgsector deelgenomen,
waardoor deze sector niet kan worden vergeleken

met het plan van aanpak van de
het opnemen van verplichte scholing in het arbeidscontract
Slechts 28 procent
ministeries. In het plan van aanpak
zijn en voor een baangarantie voor langdurige ­ erklozen die
w
van de ministeries wordt vermeld
scholing willen volgen. Meer dan een derde van de werkgevers
van de werkgevers gaf
dat het urgentiebesef van een
(36 procent) gaf echter aan dat er geen tijd voor bijscholing is
zelf aan zich voldoende vanwege een te hoge werkdruk. Werkgevers lijken dus iets te
leven lang leren nog onvoldoende
is. In de BEL kwam naar voren dat
willen doen om mensen bij te scholen, zoals verplichte bijbewust te zijn van
slechts 28 procent van de werkscholing of een baangarantie, ondanks factoren als een hoge
het belang van een
gevers zelf aangaf zich voldoende
werkdruk en het beperkte besef van het belang van scholing.
bewust te zijn van het belang van
leven lang leren
Scholing als remedie tegen de krapte
een leven lang leren. Dit bevestigt
Van de werkgevers gaf 37 procent aan dat hun bedrijf
de aanname van de ministeries dat
geconfron­eerd werd met een krapte op de arbeidsmarkt. De
t
het urgentiebesef van een leven
sectoren waarin door de helft van de bedrijven of meer de krapte werd ervaren
lang leren onder werkgevers nog beperkt is, ook
waren de industrie en de bouw (tabel 1). Driekwart van de grote bedrijven van
in Limburg. Werkgevers vinden overigens ook dat
meer dan vijftig werknemers gaf aan de krapte te ervaren, ten opzichte van derwerknemers zich nog onvoldoende bewust zijn van
tig procent van de kleine bedrijven van minder dan vijftig werknemers.
hoe belangrijk een leven lang leren is: 67 procent
Van de 114 bedrijven die krapte hadden ervaren, ondervond in alle sectoren
van de werkgevers vond dat werknemers zich niet
b
­ ehalve de detailhandel de helft of meer van de werkgevers schade als gevolg van
bewust zijn dat een leven lang leren belangrijk is om
de krapte. Gemiddeld heeft dus bijna twintig procent van de Limburgse bedrijven
te kunnen blijven werken.
eind 2007 krapte op de arbeidsmarkt ervaren en er schade van ondervonden.
Ondanks dat nog geen derde van de werkgevers zich
Een meerderheid van de bedrijven gaf aan dat ze momenteel of het komende
bewust is van het urgentiebesef van een leven lang
jaar behoefte hebben aan scholing binnen het bedrijf (zestig procent). Deze
leren, vond een ruime meerderheid van de werk­
behoefte doet zich vooral voor op het niveau van hoger beroepsonderwijs (47
gevers scholing belangrijk genoeg om verplichte bijprocent). Ook moet de opleidingsbehoefte op middelbaar en lager beroepsonderscholing in de arbeidsvoorwaarden op te nemen (72
wijs niveau niet worden onderschat: 44 procent heeft behoefte aan scholing op
procent). Daarnaast was meer dan de helft (52 promiddelbaar beroepsonderwijs niveau 3 en 4, en 42 procent op een lager opleicent) van mening dat langdurig werklozen die bereid
dingsniveau (tot en met mbo-niveau 1 en 2). Tot slot heeft een op de zes werkzijn tot bijscholing een vaste baan in het vooruitzicht
gevers behoefte aan scholing op wetenschappelijk onderwijsniveau.
gesteld moeten krijgen. Dit sluit aan op het onderIn de BEL is gevraagd welke maatregelen werkgevers over het algemeen nemen
zoek Personeel op Peil van MKB-Nederland (2007),
om problemen als gevolg van de krapte aan te pakken. In totaal gaf 65 procent
waarin ondernemers en werk­ emers tevens voor
n
Tabel 1

Bewustzijn van een leven lang leren, ervaren krapte onder werkgevers en kenmerken scholing werknemers naar sector en grootte bedrijven.

Industrie

Bouw

Groothandel

Detailhandel

N=27
11 (41%)
11 (41%)
20 (74%)

N=24
6 (25%)
11 (46%)
15 (63%)

N=24
7 (29%)
9 (38%)
14 (58%)

14 (52%)
8 (57%)
8 (30%)

12 (50%)
6 (50%)
6 (25%)

Opleidingsniveau scholings­
behoefte:

N=20

– Lager en vmbo
– Mbo 1 en 2
– Mbo 3 en 4
– Hbo
– Wo
Scholing afgelopen 3 jaar
Doel scholing:
– vergroten vakkennis
– verbeteren vaardigheden
– persoonlijke ontwikkeling

Bewust LLL1
Onvoldoende bewust LLL
Behoefte scholing komende
jaar
Ervaren krapte
Schade krapte
Ervaren krapte en schade
krapte

– vergroten veiligheid
– vergroten kansen op
arbeidsmarkt
1

N=52
4 (8%)
28 (54%)
25 (48%)

Commerciële
diensten
N=181
57 (32%)
76 (42%)
112 (62%)

Grote
b
­ edrijven
N=48
19 (40%)
17 (35%)
45 (94%)

Kleine
bedrijven
N=260
66 (25%)
118 (45%)
141 (54%)

Totaal
N=308
85 (28%)
135 (44%)
186 (60%)

9 (38%)
6 (67%)
6 (25%)

13 (25%)
6 (46%)
6 (12%)

66 (37%)
34 (52%)
34 (19%)

36 (75%)
21 (58%)
21 (44%)

78 (30%)
39 (50%)
39 (15%)

114 (37%)
60 (53%)
59 (19%)

N=15

N=14

N=25

N=112

N=45

N=141

N=186

5 (25%)
9 (45%)
14 (70%)
6 (30%)
2 (10%)
21 (78%)
N=21
19 (91%)
17 (81%)
10 (48%)

8 (53%)
10 (67%)
6 (40%)
6 (40%)
2 (13%)
16 (67%)
N=16
17 (88%)
11 (69%)
8 (50%)

3 (21%)
6 (43%)
8 (57%)
10 (71%)
0 (0%)
18 (75%)
N=18
18 (83%)
12 (67%)
10 (56%)

5 (20%)
10 (40%)
17 (68%)
4 (16%)
0 (0%)
32 (62%)
N=32
27 (84%)
23 (72%)
14 (44%)

11 (10%)
12 (11%)
36 (32%)
62 (55%)
26 (23%)
134 (74%)
N=134
108 (81%)
83 (62%)
49 (37%)

16 (36%)
24 (53%)
26 (58%)
23 (51%)
6 (13%)
48(100%)
N=48
43 (90%)
37 (77%)
26 (54%)

16 (11%)
23 (16%)
55 (39%)
65 (46%)
24 (17%)
173 (67%)
N=173
140 (81%)
109 (53%)
65 (38%)

32 (17%)
47 (25%)
81 (44%)
88 (47%)
30 (16%)
221 (72%)
N=221
183 (83%)
146 (66%)
91 (41%)

9 (43%)
1 (5%)

11 (69%)
1 (6%)

5 (28%)
1 (6%)

9 (28%)
0 (0%)

23 (17%)
5 (4%)

25 (52%)
5 (10%)

32 (19%)
3 (2%)

57 (26%)
8 (4%)

LLL =is de afkorting voor een Leven Lang Leren

ESB

93(4537) 13 juni 2008

345

van de werkgevers aan dat ze maatregelen namen om met de
Conclusie
ouderen die meer
Veel bedrijven zijn wel gericht
krapte om te gaan. Deze groep bestond echter niet alleen uit
op het scholen van werknemers.
werkgevers die zelf al krapte ervoeren, maar ook uit een kleine
aan scholing doen,
Dit gebeurt echter niet altijd met
groep werkgevers die nog geen last had van de krapte. Maar
blijven ook langer
als doel om personeelstekorten
liefst 86 procent van de werkgevers die krapte ervoeren heeft
te voorkomen als gevolg van de
in de afgelopen drie jaar werknemers geschoold.
op de arbeidsmarkt
krappe arbeidsmarkt. Met andere
Een belangrijke maatregel om met problemen als gevolg van de
woorden: de gedachte van een
krapte om te gaan is dus scholing van werknemers. 38 procent
leven lang leren lijkt onder een
van de werkgevers noemde scholing van hun werknemers als
groot deel van de werkgevers te bestaan, maar men
een belangrijke maatregel tegen de krapte. Ook werkgevers die geen last hadbeseft nog niet hoe urgent het uitvoeren van een
den van krapte deden aan scholing van werknemers. Krapte is dus niet de enige
beleid rond een leven lang leren is, zelfs niet bij een
reden om het menselijk kapitaal op peil te houden of te vergroten.
krappe arbeidsmarkt.
In alle sectoren gaf de meerderheid van de werkgevers aan dat hun werknemers
De scholingsbehoefte is het hoogste bij grote
scholing hebben gekregen. In de industrie was dit aandeel het grootst met 78
b
­ edrijven en in de industrie, bouw en commerciële
procent en in de detailhandel was deze groep het kleinst met 62 procent. In de
dienstverlening. De scholingsbehoefte bevindt zich
industrie gaf meer dan de helft van de werkgevers die krapte ervoeren aan dat ze
op een vrij hoog opleidingsniveau, namelijk op mbowerknemers hebben geschoold (62 procent) de afgelopen drie jaar.
en hbo-niveau, meer in detail op het niveau van Mbo
In alle sectoren was de scholing voornamelijk gericht op het vergroten van de
3 en 4 en Hbo bachelor.
vakkennis (83 procent) en het verbeteren van de vaardigheden (66 procent). Dit
De noodzaak van een leven lang leren moet dus
gold het meeste voor de industrie sector. 41 procent gaf aan dat de scholing genog verder onder de aandacht gebracht worden.
richt was op de persoonlijke ontwikkeling, waarvan de bedrijven in de industrie­
Het bewustzijn rondom dit verschijnsel is ten dele
sector dit het vaakst aangaven. Een kwart van alle bedrijven had het vergroten
aanwezig. Het verdient aanbeveling het belang van
van de veiligheid als scholingsdoel, met de bouw als best vertegenwoordigde
scholing van werknemers nog nadrukkelijker naar
sector (69 procent). Slechts vier procent gaf aan dat de scholing was gericht op
voren te brengen onder werkgevers en werknemers.
het vergroten van de kansen op de arbeidsmarkt.
Alleen zo kan bereikt worden dat werknemers breed
Net zomin als krapte de enige reden is voor scholing, is scholing de enige ­ anier
m
inzetbaar blijven, en langer kunnen blijven werken.
om krapte aan te pakken. Werkgevers noemen ook andere maatregelen; 25
En alleen zo kan werkgarantie in de plaats komen
procent van hen die krapte ervoeren gaf aan dat ze intensiever samenwerkten
van baangarantie.
met onderwijsinstellingen en negen procent dat ze hun wensen beter afstemden
met onderwijsinstellingen. Om krapte aan te pakken heeft dertien procent van
de bedrijven herintreders en elf procent werklozen in dienst genomen en verder
geschoold en opgeleid. Drie andere maatregelen die door meer dan een kwart
van de werkgevers werden genomen tegen de krapte, zijn het harder trekken
aan mensen die elders werken om bij het bedrijf te komen werken (39 procent
van de werkgevers die krapte ervoeren), het verhogen van de beloning (salaris,
bonus, tegemoetkoming) (37 procent), en het inhuren van zelfstandigen zonder
personeel (28 procent).
In het kader van de vergrijzing is het van belang om ook oudere ­ erknemers
w
breed inzetbaar te houden en ze te scholen. Uit een onderzoek van de
Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek (2008) blijkt dat werknemers die ouder zijn dan vijftig jaar en geen scholing hebben gevolgd 25 procent
meer kans hebben om uit te treden. Met andere woorden, ouderen die meer
aan scholing doen, blijven ook langer op de arbeidsmarkt. In het artikel van
Schippers (2008) kwam naar voren dat maar een kleine groep werkgevers een
opleidingsplan heeft voor oudere werknemers en dat een leven lang leren om
brede inzetbaarheid te bevorderen meestal ophoudt rond 45 jaar. In de BEL
waren werknemers die de afgelopen drie jaar scholing konden krijgen bij hun
bedrijf veelal tussen de 35 en 54 jaar oud. Het lijkt erop dat ook werkgevers in
Limburg nauwelijks gericht zijn op het scholen van werknemers die 55 jaar of
Literatuur
ouder zijn.
Ministerie van OCW en Ministerie van SZW (2007) Doorpakken

Redenen om niet te scholen
In totaal deden 87 werkgevers (28 procent) niet aan scholing. De twee belangrijkste redenen waarom zij geen scholing aanboden aan hun werknemers waren
dat er geen behoefte was aan scholing (29 procent) en dat er geen personeel
werkzaam was (eenmanszaken, 26 procent). Drie overige redenen die werden
genoemd (veertien procent) zijn dat de kennis in de sector niet of nauwelijks
verandert, dat de drukte het niet toelaat om werknemers te scholen, en dat het
rendement van scholing te gering is.

met Leren & Werken. Plan van aanpak 2008–2011. Den Haag: OCW
en SZW
MKB-Nederland (2007) Personeel op Peil: onderzoek naar de positie
van mkb-ondernemers. Delft: MKB-Nederland
Fouarge, D. en T. Schils (2008) Training older workers. Does it help
make them work longer? Tilburg: Organisatie voor Strategisch
Arbeidsmarktonderzoek.
Provincie Limburg (2008) Bevolkingsprognose 2008–2040.
Maastricht: Provincie Limburg.
Raad voor Werk en Inkomen (2008) Permanente opleiding
beroepsbevolking in de steigers. Den Haag: RWI.
Schippers, J. (2008) Werkgevers in een krappe arbeidsmarkt.
ESB, 93, (4533S) 10-15.

346

ESB

93(4537) 13 juni 2008