In het oude China moesten volgens een legende gasten zelf wijn meenemen naar een bruiloftsfeest. Bij de ingang deponeerde iedereen zijn wijn in een grote kruik en bij het vullen van de glazen bleek de wijn helaas in water te zijn veranderd. Alle gasten dachten dat de anderen toch wel voor de wijn zouden zorgen. Free riding avant la lettre.
Nimby
Met belastingen is iets dergelijks aan de hand. We willen allemaal dat we publieke voorzieningen kunnen financieren met belastinggeld, maar we hebben liever dat de buren het opbrengen. Of het nu belasting op vermogen is, op het bezit van huizen, op winst, op arbeid of op benzine, mensen hebben er een hekel aan. Sterker nog, het heffen van belasting wordt op persoonlijk niveau vaak gezien als iets diep onrechtvaardigs, terwijl aan de collectieve noodzaak zelden getwijfeld wordt.
Sentimenten
Vandaar dat het prettig (Hans de Boer, let goed op) is om belastingen rechtstreeks met de loonstrook te verrekenen. Stiekem weten we dat we belasting betalen, maar het lijkt net alsof we het minder voelen. Deze sentimenten spelen ook een rol als je de belastinggrondslag wil veranderen. Vermogen belasten? Oneerlijk, want dan pak je mensen twee keer. Huis belasten? Idioot, want dan gaan we allemaal huren. Winst belasten? Dan krijgen we geen banen meer. Erfenis belasten? Hebben die ouders zich daar al die jaren in het zweet voor gewerkt?
Wiebes
Ondertussen zit staatssecretaris Wiebes met zijn handen in het haar. Niet alleen moet hij het stelsel vereenvoudigen, ook wil iedereen — van links tot rechts — de belasting op arbeid verlagen. Prima idee hoor, maar waar gaan we die belasting dan ophalen in de toekomst? Bij elke voorgenomen verandering klimt iedereen meteen in de gordijnen, en echt niet alleen de VVD-achterban.
School
Om dit probleem verder te ontrafelen heb ik op de school van mijn kinderen, het Felisenum Gymnasium in Velsen-Zuid, leerlingen economie van twee 4e klassen en hun ouders onderworpen aan een aantal tests. Doel van de tests was tweeledig. Ten eerste wilde ik weten wat de voorkeuren van leerlingen zijn op het gebied van een rechtvaardige en efficiënte belastinggrondslag en of hun voorkeuren afwijken van die van hun ouders. Ten tweede heb ik ze € 10 mrd belasting afgepakt op arbeid en moesten ze € 10 mrd elders vinden. Daarnaast is het natuurlijk een leuke manier om met economie bezig te zijn. Door dingen zelf te beslissen krijg je als leerling een veel beter gevoel voor afwegingen dan wanneer je een theorieboek leest.
Eerste les
In de klas bleek al snel dat het veel gemakkelijker is om voorkeuren te uiten dan om moeilijke keuzes te maken wanneer je daar mee wordt geconfronteerd. Belasting op vermogen of erfenis vonden de leerlingen aanvankelijk een heel matig idee, maar toen ze toch ergens geld moesten ophalen bleek dat vermogen en erfenis er toch deels aan moesten geloven. Dat is de eerste les voor de staatssecretaris van de leerlingen. Pas op voor het ‘frame’ extra belasten. De essentie is namelijk dat we deels belastingen gaan verlágen. Dat levert geld op, niet alleen direct voor de burgers, maar ook voor de economie in termen van de verbeterde prikkel op werken. Dat vinden leerlingen belangrijk en hun ouders ook. Het geeft de vraag waar ze het geld ophalen een andere gevoelswaarde. Je wordt niet ‘dubbel gepakt’, maar je moet opbrengsten anders gaan verdelen.
Piketty
Iets dergelijks geldt voor het ‘Piketty frame’ van ongelijkheid. Je komt er niet uit (welke ongelijkheid, wat is optimale ongelijkheid, hoe meet je het?) en het levert doorgaans weinig zinvolle discussies op. De beste kans op consensus over ongelijkheid biedt de categorie ‘ongelijkheid van mogelijkheden’. Van links tot rechts is men het erover eens dat het van belang is als iedere burger een eerlijke kans krijgt op onderwijs of op de arbeidsmarkt. Daarvoor is wel belastinggeld nodig. De beste kans op succes bij belastinghervorming is om discussies over ongelijkheid waar mogelijk te mijden en de nuchtere vraag te stellen hoe je het best een bepaalde hoeveelheid geld gaat ophalen in de toekomst.
Gedrag
Leerlingen blijken ook een grote voorkeur te hebben voor belastingen die gedrag aan- of ontmoedigen. Accijnzen, milieuheffingen en autobelastingen zijn verreweg de populairste slachtoffers bij de leerlingen. Even slikken voor de VVD, maar wel te verklaren. Om deze belastingen hangt namelijk niet alleen een negatief aura, maar je bereikt er ook nog iets mee, bijvoorbeeld minder milieuschade.
Keutel
Van de ‘impopulaire’ grondslagen werd door de leerlingen vooral omzetbelasting aangeslagen, waarschijnlijk omdat ik een internationaal vergelijkend staatje had uitgedeeld waaruit blijkt dat Nederland aan omzetbelasting minder ophaalt dan de meeste andere landen. Dus zal het wel niet zo heel slecht voor de economie zijn als we daar zwaarder op inzetten, redeneren de leerlingen. Dat is de volgende les voor de staatssecretaris: het maakt heel veel uit hoe je een verandering brengt bij belastingen. Hij heeft dat al aan den lijve ondervonden met het uitspreken van het voornemen erfgenamen van familiebedrijven zwaarder te belasten. Een keutel die direct ingetrokken werd na luide protesten.
Conservatief
Opvallend was dat zowel de voorkeuren als de uiteindelijke uitkomsten van de verdeling volkomen consistent waren tussen de twee verschillende klassen. Hoe verhoudt dat zich tot de ouders? Net als hun kinderen wilden die graag belasting op arbeid verlagen. Maar anders dan hun kinderen waren ze minder beducht voor kapitaalvlucht en positiever over erfenisbelasting. Wel waren ze merkbaar conservatiever over veranderingen, zoals wellicht viel te verwachten.
Experiment
Staatssecretaris Wiebes hoeft niet te wachten tot de jonge generatie volwassen is. De les van het mini-experiment is voldoende duidelijk. Als je iets wilt veranderen aan de belastingen, moet je ten eerste zorgen dat de tastbare voordelen voor de burgers duidelijk zijn: niet dubbel pakken, maar een afruil tussen verschillende posten. Hoe die uitruil het best uitpakt moet in een serieus experiment aangetoond worden. Als belasting op arbeid omlaag gaat, wat vinden burgers dan rechtvaardig ter compensatie? In ieder geval kan de discussie dan zinvoller worden dan het huidige debat met een hoog de-overheid-besteelt-ons gehalte. En kunnen de burgers bij toekomstige bruiloften gewoon nog aan de wijn.
Opiniestuk FD 12-7, met dank aan Robin Fransman, Bas Jacobs, Gymnasium het Felisenum en economieleraren Bekker en van Nifterick
Auteur
Categorieën