Ideologische harmonisatie tussen Oost en West?
De initiatieven die de laatste jaren
doorde huidige secretaris-generaal van
de Communistische partij (intussen ook
president) van de Sovjetunie zijn genomen, hebben nieuwe mogelijkheden
geschapen tot verbetering van de verhouding tussen Oost en West. Die initiatieven liggen in hoofdzaak op twee
gebieden. In de eerste plaats op dat van
de wapenvermindering en in de tweede
plaats op dat van het maatschappelijke
stelsel van de Sovjetunie. De bewapeningsuitgaven van de Sovjetunie ter
grootte van ongeveer 15 procent van
het nationale inkomen waren tot een
ondraaglijke last voor de economie geworden en beperkten steeds meer de
voorziening met consumptiegoederen
voorde bevolking. Zij waren bovendien
allesbehalve een middel om de veiligheid van de supermogendheden en de
rest van de wereld te bevorderen. Overleg en onderhandelingen met president
Reagan leidden tot wederzijds begrip
en zo werd het eerste ontwapeningsverdrag over nucleaire wapens met intermediaire dracht (het INF-verdrag)
gesloten. Bovendien werd als verder
doel de halvering van de arsenalen van
strategische wapens overeengekomen
– een voorstel dat al jaren tevoren door
ambassadeur Kennan was gedaan.
Ten slotte werd ook de vermindering
van conventionele wapens en die van
chemische wapens als verder doel geformuleerd. Het nieuwe aan het INFverdrag was, dat voor het eerst een
wapencategorie vernietigd werd. Voorheen waren alleen maar maximum hoeveelheden van bepaalde wapencategorieen in verdragen overeengekomen.
Er is dus inderdaad van een verbeterde veiligheid sprake, maar het is nog
maar een kasplantje dat uiterst voorzichtig behandeld moet worden. Om
meer weerstand tegen de vele bedreigingen te bieden zou een ideologische
toenadering of harmonisatie van grote
waarde zijn. Daartoe hebben Michail
Gorbatsjov en zijn medestanders, zoals
gezegd, ook initiatieven genomen. De
historische uitspraak van Gorbatsjov
dat het communistische maatschappelijke stelsel niet aan de verwachtingen
heeft voldaan, met name wat betreft zijn
produktiviteit, heeft de mogelijkheid van
een ideologische toenadering geopend.
Om een betere voorziening met goederen te^verkrijgen, zullen de Sovjetburgers meer eigen initiatieven moeten nemen, harder moeten werken, zullen ondernemingen zelf moeten bepalen hoeveel zij widen produceren en zullen zij
vrij moeten zijn om met buitenlandse
ESB 6-12-1989
J. Tinbergen
Madison, gekomen met een nieuw boek
Start even, waarin hij een concreet programma van armoedebestrijding uiteenzet dat naar mijn mening niet minder
dan een ‘socialisme voor de VS’ voorstelt1. Voorts is er een Amerikaanse
schrijver James A. Yunker van de University of West Illinois in Macomb, die
meer dan 60 artikelen heeft gewijd aan
een aantal wereldhervormingen, onder
andere aan een wereldegalisatie-program. Bijzonder belangwekkend is het
door hem verdedigde ‘praktische marktsocialisme’. Hij meent te kunnen bewijzen dat dat soort socialisme produktiever is dan het tegenwoordige gemengde Amerikaanse stelsel. Zo zijn er in de
gehele industriele wereld tendensen
waardoor deze langzamerhand niet
meer kapitalistisch maar gemengd is
geworden. De vroegere confrontatie en
irritatie over elkaars verschillende sociale stelsel heeft plaatsgemaakt voor
ondernemingen samen te werken, in een staalkaart van alternatieve stelsels,
plaats van te doen wat het centrale plan waarbij de irritatie neigt te veranderen in
hun voorschrijft. Er zal bovendien meer nieuwsgierigheid: wat kunnen wij leren
democratie en vrije discussie moeten van elkaars ervaringen en hoe ziet de
komen. Er zal, met andere woorden, optimale maatschappelijke orde er uit?
een soort democratisch socialisme
Zoals gezegd, heeft Gorbatsjov uimoeten komen. Dit betekent dat de terst belangrijke initiatieven genomen
splitsing die omstreeks 1900 in de so- en dit is begrepen door de Amerikaanse
cialistische beweging is opgetreden, presidenten. Maar er dreigen nog tal
onnodig en ongewenst is geweest.
van te ver doorgedreven nationalistiAls het maatschappelijke stelsel van sche vormen van zelfstandigheid. In het
Oost-Europa bovendien nog van land Westen zijn wij gaan leren inzien dat
tot land naar elks eigen inzicht kan wor- integratie gepaard kan gaan met demoden ontwikkeld – zoals al geruime tijd cratie. Juist als er meer democratie in
geleden
in
Oost-Berlijn
over- de Sovjetunie groeit, moet geen desineengekomen – begint de gelijkenis met tegratie nagestreefd worden. Het zal
een deel van het Westen groter te wor- nog een grote stuurmanskunst van de
den. In West-Europa is het democra- nieuwe (eider vereisen om de juiste dotisch socialisme thans de grootste frac- sering van de nieuwe vrijheid aanvaard
tie in het Europese parlement gewor- te krijgen. Het is ons aller belang dat hij
den. Met dat deel van het Westen is het op zijn post blijft en in zijn hervormingen
ideologische verschil dus duidelijk afge- slaagt.
nomen. Er heerst daar allang geen kaJ. Tinbergen
pitalisme meer, zoals vaak ten onrechte
wordt gedacht. Het kapitalisme bestond
omstreeks 1850 toen Marx leefde,
schreef en streefde. Ook in de Verenigde Staten van Amerika bestaat geen
zuiver kapitalisme meer. Achtereenvolgens is daar een reeks sociale elementen gemtroduceerd: onder andere door
F.D. Roosevelt in zijn ‘New Deal’, in
antwoord op de grote depressie en door
Johnsons ‘Great Society’.
Daarnaast zijn er momenteel ook in
de universitaire wereld in de VS belangwekkende ontwikkelingen gaande. Onlangs nog is professor Robert H. Haveman, die jarenlang directeur is geweest 1. Vgl. mijn bespreking J. Tinbergen, Asociavan het Institute for Research on Pover- lism for the USA?, Coexistence, nr. 2,1989,
ty aan de universiteit van Wisconsin in biz. 213-217.
1203