Readies tegen verandering
Bind jaren ’70 begin jaren ’80 zag men ‘plotseling’
een reactie opkomen tegen de verzorgingsstaat. Die
reactie was overigens sterker in de Verenigde Staten
en in het Verenigd Koninkrijk dan op het Europese
continent. Dit leek toen iets geheel nieuws en ook
de argumenten die werden gebruikt schenen hoogst
oorspronkelijk.
Maar dat blijkt allerminst het geval te zijn. Dit wordt
duidelijk gemaakt in het meest recente en zojuist
verschenen boek van Albert Hirschman, The rhetoric of reaction. Hirschman onderscheidt over de afgelopen twee eeuwen drie ‘progressieve’ momenten: de Franse Revolutie, de opkomst van het
algemeen stemrecht en de verzorgingsstaat, en drie
soorten argumenten die daar door ‘reactionairen’ tegenin zijn gebracht. Dit zijn in de terminologie van
Hirschman de ‘perversity thesis’, de ‘futility thesis’
en de ‘jeopardy thesis’.
De perversiteitsthese stelt dat de ondernomen actie
het tegenovergestelde effect sorteert van wat de bedoeling was. De poging om de maatschappij in een
bepaalde richting te manoeuvreren leidt inderdaad
tot beweging, maar in tegenovergestelde richting!
Zo beweerden mensen als Burke en De Maistre dat
de Franse Revolutie een terugkeer inhield naar de
barbarij en daardoor een scherpe breuk met het
vooruitgangsprincipe. De revolutie wilde het Christendom en de monarchic opdoeken. De perversiteitsthese zegt dat dit zal uitmonden in meer Christendom en meer monarchic! Tussen 1830 en 1870
met de opkomst van een algemener stemrecht was
het van hetzelfde laken een pak. Aangezien de dwazen overal in de meerderheid zijn, zou algemeen
stemrecht betekenen dat de dwazen over de wijzen
zullen regeren. Men valt van de regen in de drup.
Wereldverbeteraars worden zodoende wereldverslechteraars! In de jaren ’70 en ’80 kwamen soortgelijke argumenten terug toen de verzorgingsstaat onder vuur kwam door het verkondigen van de these,
dat de poging om het lot van de minder bevoorrechten te verbeteren slechts zou leiden tot het verslechteren ervan.
Terwijl de perversiteitsthese stelt dat progressieve
maatregelen weliswaar beweging veroorzaken,
maar in de tegenovergestelde richting van wat de
bedoeling was, beweert de nutteloosheidsthese dat
er van geen enkele beweging sprake zal zijn. De diepere structuren en wetmatigheden van de maatschappij worden niet of nauwelijks door menselijke
maatregelen geraakt en alles zal dus bij het oude
blijven. “Plus ca change, plus c’est la meme chose”.
Of zoals Lampedusa in II Gattopardo zegt: “Wanneer
we alles bij het oude willen houden dan moet alles
veranderen”. In zijn boek I’Ancien Regime (1856)
tracht Tocqueville aan te tonen dat de Franse Revolutie helemaal niet zo’n keerpunt is geweest als wel
wordt aangenomen. Vele Veroveringen’ van de revolutie (zoals gecentraliseerde regeringsfuncties en
kleinschalige landbouw) bestonden reeds voor
1789. De revolutie heeft dus slechts de illusie van
verandering gegeven. Honderd jaar later beweren
Mosca en Pareto dat de politieke democratic slechts
een leuze is, want aantoonbare maatschappelijke
wetten zorgen er voor dat er altijd regenten en elites
enerzijds en onderschikten anderzijds zullen zijn.
ESB 19-6-1991
Mosca ziet de massa’s om de tuin
geleid door klieken die zich via allerhande manipulaties laten kiezen
voor politieke functies. Algemeen
stemrecht verandert daar niets aan.
Pareto toont aan dat de verdeling
van macht net zo sterk aan diepere
wetten onderworpen is als de inkomensverdeling. Trachten dat de veranderen is nutteloos.
Weer honderd jaar later horen we
een analoge kritiek op de verzorgingsstaat. Veel van het geld dat
omgaat in de sociale wetgeving
komt terecht bij beter eerder dan
bij minder gegoeden. Het is het argument dat werd geuit in rapporten
zoals Profijt van de overheid, namelijk dat een flink deel van de inkomensoverdrachten
ten goede komt aan de middenklasse terwijl de belastingen in hoge mate worden opgebracht door de
rest van de bevolking. Er is dus sprake van regressieve inkomensverdelingseffecten. Hier zitten we dicht
bij de perversiteitsthese.
Ten slotte komen we toe aan de gevaarthese die beweert dat maatregelen die op zich best wenselijk
zouden zijn gevaarlijk hoge kosten of andere nefaste gevolgen zullen hebben. Voorbeelden: de democratic brengt de vrijheid in gevaar; de verzorgingsstaat houdt risico’s in voor de democratic, de
vrijheid of beide.
Men moet zich hier in herinnering roepen dat in het
midden van de 19e eeuw het woord democratic ongeveer dezelfde uitstraling had als communisme of
nu zelfs socialisme: iets vagelijk verschrikkelijks! In
1866 kon Robert Lowe nog zeggen dat het stemrecht alle instituties zou vernietigen die Engeland geluk en voorspoed hadden gebracht. Het zou leiden
tot een parlementaire meerderheid en een regering
die de rijken zal onteigenen – rechtstreeks of via onmogelijke belastingen. Robert Lowe: “Hoedt U er
voor de macht te verschuiven van rijke en intelligente mensen naar lieden wier leven een lange worsteling is voor het dagelijks brood.” De politieke democratic zou ook de economische vooruitgang in
gevaar brengen door het invoeren van protectionisme en het verlaten van de principes van vrijhandel.
Dichter bij ons wordt de gevaarthese geillustreerd
door Friedrich Hayeks Road to serfdom, dat onder
meer beweert dat de verzorgingsstaat de vrijheid en
democratic in gevaar brengt. En vanaf de jaren ’70
werd het argument weer, dat de verzorgingsstaat de
economische vooruitgang in het nauw brengt door
te knagen aan ‘incentive’-structuren.
Terugkijkend op deze drie soorten ‘reactionaire’ argumenten komt Hirschman tot de conclusie dat de
perversiteitsthese over de eeuwen heen de meest invloedrijke is geweest: het helpen van de armen genereert de armoede.
Dit boek is een tour de force en geeft een interessant en relevant perspectief aan vele recente controverses. Elke generatie is trots om weer het wiel uit
te vinden. Wanneer leren we om op elkaars schouders te staan en de lessen van de geschiedenis te leren? In ieder geval: meenemen dit boek op vakantie!
LJ. Emmery