breeuws niet wordt toegestaan.
Positieve aspecten van de nieuwe
wet zijn de lijsten van toegestane activiteiten en het voorzien in beroepsmogelijkheden voor burgers, wier aanvragen voor vergunningen door de plaatselijke autoriteiten zijn afgewezen. De
wet zal op 1 mei 1987 in werking treden.
Deze wet is uitzonderlijk radicaal
voor de Sovjetunie. Zij belooft zeer
voordelig te zullen zijn voor de bevolking. Zij zal enerzijds de produktie mogelijk maken van goederen en diensten waarnaar vraag is, en anderzijds
aan sommigen een additioneel in komen bezorgen. Het aannemen van deze wet is de meest verstrekkende economische verandering die tot nu toe
onder Gorbatsjov is doorgevoerd. Het
is een teken dat het hem ernst is, wanneer hij spreekt over de radicale veranderingen die de Sovjetunie onder zijn
leiderschap zal doormaken. Door deze
wet is de economische hervorming in
de Sovjetunie een grote stap vooruit
gegaan.
Het is belangrijk dat men zich realiseert dat deze wet slechts een begin is
cooperaties of verenigingen is te ver- van het lange en moeilijke proces van
wachten.
het vestigen van een nieuwe, officieel
Personen die zich willen bezighou- geaccepteerde en stabiele, stedelijke
den met individuele economische be- niet-staatssector in de Sovjetunie.
drijvigheid moeten een vergunning
Van groot belang voor de kansen
hebben van de plaatselijke autoriteivan de nieuwe sector is wat de houding
ten. Er komen twee soorten vergunnin- zal zijn van de plaatselijke autoriteiten.
gen. Met de ene moet over de ver- Het is de vraag of ze gemakkelijk verdiensten inkomstenbelasting worden gunningen zullen verstrekken of dat ze
betaald met de andere moet een vast allerlei redenen zullen zoeken om ze te
bedrag worden betaald dat gelijkwaar- weigeren. De kans bestaat dat vergundig is aan de inkomstenbelasting die is ningen alleen na het betalen forse omverschuldigd over de inkomsten van ie- koopsommen te krijgen zullen zijn. Zo
mand die soortgelijke arbeid in de worden woningcooperaties, een soort
staatssector verricht. De eerste moge- consumentencooperaties waarin toelijkheid zal aantrekkelijker zijn voor komstige bewoners een blok appartehen die verwachten met individuele menten laten bouwen door een staatseconomische bedrijvigheid weinig bouwbedrijf, die al lang legaal zijn in de
geld te zullen verdienen. De laatste zal Sovjetunie, ernstig belemmerd door de
aantrekkelijker zijn voor hen die ver- weinig behulpzame houding van de
wachten er grote bedragen mee te ver- plaatselijke autoriteiten.
dienen. De wet specificeert duidelijk
Bovendien is van belang wat de houwelke soorten bedrijvigheid zijn toe- ding zal zijn van hen die nu werkzaam
gestaan. Dit zijn:
zijn in de zwarte sector. Mogelijk zal
– het vervaardigen van kleding, een aantal geen vergunning aanvraschoenen,
tapijten,
meubels, gen, bij voorbeeld om belastingen over
speelgoed en alles van materialen toekomstige verdiensten te ontduiken
als hout, papier, riet en been;
of om vragen over het verleden te ver- het bouwen en herstellen van wo- mijden. De door de nationale leiding
ningen, schuren en garages;
genomen beslissingen over de hoogte
– het onderhoud van auto’s en ande- van de belasting die zal moeten worre duurzame consumptiegoederen: den betaald door hen die zich bezig- het lesgeven in muziek en school- houden met individuele economische
of universiteitsvakken;
bedrijvigheid, zullen bovendien van
– medische verzorging; en
groot belang zijn. Als deze te hoog is,
– vertalen.
zal de bedrijvigheid in deze sector worden verstikt. Is deze te laag, dan kunVerscheidene andere activiteiten
nen de in deze sector te verdienen inworden eveneens toegestaan. De wet
verbiedt ook een aantal activiteiten, zoals het vervaardigen van kopieerma1) Voor de volledige tekst zie Pravda, 21 nochines of fotokopieerapparaten, om de
1986.
verspreiding van ‘samizdat’ tegen te vemberbij voorbeeld A. Katsenelinboigen, Co2) Zie
gaan, en het lesgeven in vakken die loured markets in the Sovjet-Union, Soviet
niet in het programma van enige Studies, januari 1977; G. Grossman (red.),
staatsschool, -instituut of -universiteit
Studies in the second economy of the Commuzijn opgenomen. Dit betekent dat bij nist countries, Berkeley, 1983; M. Ellman, Sovoorbeeld prive-onderwijs in het He- cialist planning, Cambridge, 1979, biz. 211.
Liberalisatie in de
Sovjet-economie
In november 1986 nam de Opperste
Sovjet van de Sovjetunie een (naar
Sovjet-maatstaven) opmerkelijke wet
aan, Over individuele arbeid 1). De wet
was opmerkelijk omdat zij een grote,
tot nu toe hoofdzakelijk zwarte sector
van de Sovjet-economie legaliseerde.
Reeds vele jaren kent de Sovjetunie
een zwarte of tweede economie, die
voorziet in woningonderhoud en andere reparatiewerkzaamheden, die consumptiegoederen voortbrengt varierend van kleding tot video’s, en die
diensten verschaft, varierend van het
verhuren van kamers in vakantieoorden tot het geven van prive-lessen 2).
Sommige van deze activiteiten werden
getolereerd, andere probeerden de autoriteiten zonder veel succes te onderdrukken.
Volgens de nieuwe wet is individuele
economische bedrijvigheid binnen bepaalde grenzen volkomen legaal. Aan
deze bedrijvigheid mag worden deelgenomen door volwassenen die in de
staatssector werkzaam zijn, in nun
vrije tijd, door huisvrouwen, gepensioneerden, door studenten en door invaliden. De wet schept zelfs voor gezonde volwassen mannen van onder de
pensioengerechtigde leeftijd de mogelijkheid om onder bepaalde omstandigheden full-time in deze sector werkzaam te zijn. Met ‘individuele economische bedrijvigheid’ wordt arbeid bedoeld die wordt verricht door een individu en/of leden van zijn huishouding.
Het in dienst nemen van werknemers
anders dan huishoudelijk personeel
door prive-personen blijft echter streng
verboden. De arbeid mag worden verricht of door een individu, door een gezin of door een groep van individuen of
gezinnen, verenigd in cooperaties of
verenigingen. De laatste bepaling
maakt het mogelijk dat in de Sovjetunie
een groot aantal echte cooperaties zal
opkomen. Een aparte wet over deze
komens de arbeidsdiscipline in de
staatssector aantasten.
Een belangrijke kwestie die nog
moet worden opgehelderd is het vermogen van de staatsdistributieorganen om de in deze nieuwe (of in elk geval recent gelegaliseerde) sector benodigde materialen te verschaffen. Huizen, bij voorbeeld, kunnen niet worden
gebouwd of onderhouden zonder
bouwmaterialen. De Sovjetunie heeft
een tekorteneconomie en veel van de
benodigde materialen zijn schaars. Als
deze materialen legaal naar de nieuwe
sector zullen gaan, zou de staatssector
minder kunnen krijgen. Wanneer zij
niet legaal gaan, zouden ze kunnen
worden gestolen. Dit is ook schadelijk
voor de staatssector.
Een andere belangrijke kwestie is
het antwoord van de autoriteiten op alle niveaus op de klachten van ambtenaren dat buiten de staatssector verdiende inkomens de hierarchische
structuur van de Sovjet-maatschappij
ondermijnen. Dat een succesvolle arts
of elektricien het zich zou kunnen permiteren om een dacha te kopen in het
favoriete gebied van generaals en
maarschalken, zou de laatsten als grove insubordinatie en volstrekt onacceptabel voorkomen.
Een ander mogelijk probleem is de
verhouding tussen de nieuwe wet en
de huidige campagne tegen ‘nietarbeidsinkomens’. Het schijnt de bedoeling te zijn om inkomen uit handel
(dat wil zeggen de aanschaf van een
goed tegen een bepaalde prijs en de
verkoop tegen een andere) als strafbaar te blijven behandelen. Dit bete-
kent dat producenten hun eigen produkten aan de man zullen moeten
brengen, en de mogelijke voordelen
van arbeidsverdeling en specialisatie
worden verkleind. Het betekent ook
dat steden in het verre Noorden en
Oosten vermoedelijk slechter bevoorraad zullen blijven dan die in de Kaukasus, de Baltische staten en CentraalAzie.
De nieuwe wet heeft tot een levendige discussie in de Sovjet-pers geleid.
Een probleem dat in de openbare discussie naar voren is gebracht, is de afwenteling van de nieuwe belasting.
Mensen uit het publiek hebben de
vrees geuit dat het belasting laten betalen door voormalige zwarte ambachtslui over hun buiten de staatssector verdiende inkomens ertoe zal leiden dat de prijzen van hun diensten
overeenkomstig zullen worden verhoogd. De additionele opbrengsten die
de nieuwe belastinginkomsten de
staat zullen verschaffen, vormen zeker
een winstpunt voor het staatsbudget.
Hoe de nieuwe wet daadwerkelijk zal
worden toegepast, kan niet worden
voorzien. Niettemin is het nu al duidelijk dat de Sovjetunie nu serieus verwikkeld is in een zeer radicale economische hervorming. Dit kan voor de
Sovjet-bevolking van groot voordeel
zijn, maar hoe het precies in de praktijk
zal uitwerken blijft onzeker.
M.J. Ellman
De auteur is als hoogleraar verbonden aan de
Universiteit van Amsterdam.