Anternationaal
De OekraYne
onafhankelijk
Op zondag 1 december stemde 90%
van de ongeveer 37 miljoen kiesgerechtigden in de Oekraine voor onafhankelijkheid. Dit percentage is veel
hoger dan zelfs de nationalistische
partijen in de Oekra’ine hadden durven hopen.
De onafhankelijkheidsverklaring van
de Oekra’ine is in binnen- en buitenland met gemengde gevoelens ontvangen. Voor de Sovjetunie betekent
het het einde van het streven van
president Gorbatsjov om het oude
Sovjetrijk om te vormen tot een federatie van republieken met een sterk
centrum. Voor het buitenland betekent het een groot aantal onduidelijkheden over de uitvoering van de
met de Sovjetunie gesloten verdragen.
In dit artikel worden de economische en politieke mogelijkheden van
een onafhankelijk Oekraine onderzocht. Na een korte beschrijving van
het land zullen vervolgens de economische en de politieke problemen
op korte en lange termijn worden geanalyseerd.
Onafhankelijkheidsstreven
Voor iedereen die zich de laatste jaren met de Sovjetunie heeft bezig gehouden is het natuurlijk een uiterst
intrigerende vraag, hoe het mogelijk
is dat een land, dat op binnenlands
gebied stabiel leek en in het buitenland niet bedreigd werd, in zes jaar
volledig in elkaar stort. Het antwoord op deze vraag ligt bij Gorbatsjovs inconsistente politick van perestrojka en glasnost . Met behulp van
glasnost probeerde Gorbatsjov de
macht van de bureaucratic te beperken. Met glasnost haalde Gorbatsjov
echter ook een Paard van Troje in
huis. Al gauw konden bij voorbeeld
de mensen uit de Oekraine eindelijk
de lugubere details lezen over de
hongersnood in 1932-’33, die met
name in de Oekraine miljoenen
slachtoffers vergde. De nieuwe informatie bracht de heersende ideologie
in volledig diskrediet. Hierdoor ontstond een ideologisch vacuum, dat
op de korte termijn alleen door na-
tionalisme en religie kon worden opgevuld 2 .
Het nationalisme in de Oekraine
kreeg verder een grote impuls door
de catastrofe in Tsjernobyl. Tsjernobyl werd het symbool van het faillissement van het Sovjetexperiment en
het besef dat het Sovjetsysteem voor
de Oekraine alleen maar ellende had
bewerkstelligd: aan de ene kant had
de Oekraine meer dan evenredig
aan de opbouw van de Sovjetunie
bijgedragen, aan de andere kant was
het daarvoor ‘beloond’ door een inkomen dat lager was dan het landelijk gemiddelde en een volledig vervuilde omgeving3. De bevolking
raakte er steeds meer van overtuigd
dat de Oekraine door ‘Moskou’ werd
uitgebuit en dat haar problemen beter konden worden opgelost binnen
een onafhankelijk Oekraine.
De Oekra’inse economic
De Oekraine is naar Europese maatstaven een groot land. Haar territorium is groter dan Duitsland en de bevolking is talrijker dan in Frankrijk.
De 53 miljoen Oekrainers bestaan
voornamelijk uit ethnische Oekrainers (72,7%) en uit Russen (22,1%).
Hoewel de bevolking 18% van de
Sovjetbevolking uitmaakt, produceert zij slechts 16,2% van de totale
produktie. Hiervan nemen de landbouw en Industrie een meer dan
evenredig deel voor hun rekening,
respectievelijk 21 en 17,2%, en transport en dienstensector een minder
dan evenredig deel, respectievelijk
13,8 en 14,5%.
De industriele structuur van de Oekraine wordt gedomineerd door de
zware Industrie. Plaatsen als Donetsk, Charkov en Dnepropetrovsk
kennen grote geintegreerde ijzer- en
staalfabrieken. Daarnaast is er veel
zware machinebouw. Deze industrieen zijn voor een groot gedeelte
zwaar verouderd. De Oekraine kent
relatief weinig lichte industrie. Het
zuidwesten is bekend om zijn glasindustrie, terwijl in het zuiden een
zeer sterke voedselindustrie te vinden is .
1. R. Knaack, Economische crisis in de
Sovjetunie, £55, 22 november 1989, biz.
1156-1159.
2. D. Satter, The seeds of Soviet instability, Wall Street Journal Europe, 23 September 1991.
3. R. Solchanyk, Ukraine: from Chernobyl
to sovereignty, Report on the USSR, vol. 3,
nr. 31, 2 augustus 1991.
4. M. Sagers, Regional aspects of the Soviet economy, PlanEcon Report, vol. VII,
nr. 1-2, 15 januari 1991.
1241
ECONOMIE
De industriele structuur kent grote
zwakheden. In de eerste plaats gaat
de winning van steenkolen en ijzererts in de Donbas met toenemende
grenskosten gepaard 3 . In de tweede
plaats is het overgrote deel van de
zware industrie bestemd voor de wapenindustrie. Deze produkten worden naar Rusland gee’xporteerd. Vanwege de bezuinigingen op het
militair-industrieel complex in Rusland, maar ook om politieke redenen is het dus voor de Oekrame
zaak de conversie van de wapenin-
dustrie naar civiele produktie versneld ter hand te nemen. Daar zijn
enorme investeringen voor nodig .
In tegenstelling tot de rest van de
Sovjetunie heeft de Oekraine grote
gebieden die ideaal zijn voor de
landbouw. Van oudsher wordt zij gezien als de graanschuur van de Sovjetunie: 24.3% van de totale Sovjetgraanproduktie komt er vandaan.
Daarnaast komt 54,2% van de suikerbieten, 44,4% van de zonnebloemen-
olie, 30,2% vlas uit de Oekraine. De
Oekrainers klagen over de bijzonder lage prijzen die zij voor hun
landbouwprodukten krijgen. Dit
zou het betrekkelijk lage aandeel
van de Oekrame in de waarde van
de totale Sovjetlandbouwproduktie
verklaren.
De Oekraine kent een omvangrijke
handel met de andere republieken.
De handel met de andere republie-
ijzer- en staalprodukten (31%), zware machines (22%), produkten van
de voedselindustrie (35%) en landbouwprodukten (11%). Omgekeerd
importeert de Oekraine voornamelijk olie en gas (40%), chemische pro-
dukten (20%), hout en papier (12%)
en lichte industrieprodukten (23%).
Opmerkelijk is dat nog maar kort geleden de Oekraine een energie-exporterend land was. Met het buitenland heeft de Oekraine een
handelstekort van 6,4 miljard roebel.
Dat betekent dat de handel met de
andere republieken en het buitenland per saldo een tekort van 2,9 miljard roebel vertoont. Naar het buitenland exporteert de Oekraine
voornamelijk ijzer en staal. De import bestaat uit machines (22%), lichte industrieprodukten (48%), produkten van de voedselindustrie (18%)
en landbouwprodukten (11%).
Voor- en nadelen
Traditioneel wordt in de economische theorie aangenomen dat het
wegvallen van handelsbarrieres tussen twee landen zal leiden tot een
toename van de welvaart in beide
landen, als gevolg van de toegenomen mogelijkheden tot specialisatie
en de daarbij optredende schaalvoordelen. Analoog moet het uiteenvallen van een land in afzonderlijke delen leiden tot een welvaartsverlies.
Op grond van deze argumentatie
ken bedraagt bijna 40% van het na-
zouden Rusland en de Oekraine bij
tionaal inkomen, terwijl de handel
met het buitenland 6,7% bedraagt. In
het algemeen is de handel tussen de
Sovjetrepublieken omvangrijk. Zij is
bij voorbeeld veel groter dan de onderlinge handel tussen de EG-landen . Dit fenomeen wordt bevorderd door twee eigenaardigheden
van het economische systeem. In de
eerste plaats zijn de economische ministeries georganiseerd naar
branches. Dit bevordert eerder de
handel tussen de republieken binnen een ministerie, dan de handel
binnen een republiek tussen verschillende ministeries. In de tweede
plaats wordt in de Sovjetunie een
sterke nadruk gelegd op schaalvoordelen. Hierdoor kan het voorkomen
elkaar moeten blijven vanwege de
onderlinge verwevenheid van hun
economieen als gevolg van de monopolistische structuur van de Sovjeteconomie. Het ligt echter niet in de
lijn der verwachting dat een onafhankelijk Oekraine alle handelsbetrekkingen met de andere republieken
zal verbreken. Op zondag 8 december 1991 hebben de slavische republieken in Minsk een overeenkomst
gesloten om te komen tot een gemeenschappelijke markt. Vanuit een
allocatief gezichtspunt kan desintegratie ook voordelen hebben. Een
zelfstandig Oekraine kan zich onttrekken aan het ministeriele stelsel
en meer gebruik maken van regionale specialisatie. Dit kan enorme dy-
dat bepaalde produkten slechts wor-
namische groeimogelijkheden met
den voortgebracht door 1 a 2 bedrijven.
De handel van de Oekraine met zowel de andere republieken als het
buitenland weerspiegelt zijn economische structuur. De Oekraine heeft
een handelsoverschot met de andere
republieken van 3,5 miljard roebel.
De export bestaat voornamelijk uit
zich meebrengen .
Voordelen kunnen ook worden behaald op het gebied van de macroeconomische politiek. Door de introductie van een eigen munt, de
chryvnia, is de Oekraine beter in
staat om de monetaire- en fiscale politiek af te stemmen op de macroeconomische problemen van de re-
gio . Momenteel is men daartoe niet
in staat. Tijdens de perestrojka zijn
vele bevoegdheden van de Unie aan
de republieken overgedragen. Zo
zijn de republieken thans verantwoordelijk voor het innen van de belastingen. Voor de financiering van
centrale uitgaven moet het centrum
iedere keer een beroep op de republieken doen. Huidige ervaringen in
de Sovjetunie, maar ook in andere
landen wijzen uit dat dit een permanente bron van problemen vormt en
een ingebouwd mechanisme voor
macro-economische instabiliteit .
Op dit moment heeft Rusland zich
garant gesteld voor financiering van
de centrale uitgaven. Daartoe laat zij
driftig de bankbiljettenpers draaien.
Voor de Oekraine is deze situatie desastreus. Aan de ene kant exporteert
Rusland een deel van de inflatie naar
de Oekraine, terwijl Rusland maar
met mondjesmaat de Oekraine van
roebels voorziet. Sinds de zomer
krijgt de Oekraine maar 20% van
haar behoefte aan kasgeld. Het gevolg is een enorm tekort aan roebels, waardoor de ingezetenen uit
de Oekraine bij het kopen van hun
eigen produkten worden verdrongen door met name Russen. Als reactie hierop heeft de Oekraine de verkoop van goederen aan de eigen
bevolking veilig gesteld door de uitgifte van coupons11.
De klassieke economische argumentatie gaat ook voorbij aan de motiverende werking die van onafhankelijkheid kan uitgaan. De burgers zijn
niet meer te motiveren om de orders
van Moskou uit te voeren, laat staan
om daarvoor offers te brengen. Toch
,zal dit laatste in de Oekraine nodig
zijn. De industrie in de Oekraine is
zwaar verouderd en zal gemoderniseerd moeten worden. Ook zal het
5. L. Dienes, Perestroika and the Slavic regions, Soviet Economy, vol. 5, nr. 3.
6. J. Tedstrom, Industrial conversion in
Ukraine: policies and prospects, Report
on the USSR, vol. 3, nr. 34, 23 augustus
1991.
7. IMF, Wereldbank, OESO & EBRD, A study of the Soviet economy, deel I, appendix II-4: Republican aspects of Soviet economic reform, Parijs, 1991, biz. 193.
8. J. Tedstrom, The economic costs and
benefits of independence for Ukraine, Report on the USSR, 1 december 1990, biz.
12.
9. A. McAuley, Costs and benefits of deintegration in the USSR, Most, nr. 2/1991,
biz. 54.
10. R. Knaack, Stabiliseren of hervormen?, ESB, 4 September 1991, biz. 884887.
11, Finincial Times, 29 november 1991.
DEZE WEEK
noodzakelijke conversieproces grote
investeringen vereisen. Dit betekent
dat de Oekra’iners voor jaren de
broekriem zullen moeten aantrekken. Het is duidelijk dat een onafhankelijk Oekra’ine een dergelijke
politick meer legitimiteit geeft.
Externe betrekkingen
Het is duidelijk dat een onafhankelijk Oekra’ine zeker op de korte termijn grote problemen mag verwachten met zowel de voormalige Sovjetrepublieken als de rest van de wereld.
In de eerste plaats zal er een boedelscheiding met de andere Sovjetrepublieken moeten plaats vinden.
Dit betreft allereerst de buitenlandse schuld. In principe heeft de Oekra’ine zich bereid verklaard zich
garant te stellen voor haar aandeel
in de buitenlandse schuld. Dat
aandeel komt neer op ongeveer
16% van het totaal. Zij wil echter
slechts meebetalen aan de schuld
van het Centrum en niet aan de
schuld van bedrijven in andere republieken. Daarnaast eist zij haar
aandeel op in de goud- en deviezenreserves van de Sovjetunie. En
vervolgens meent zij ook recht te
hebben op de activa van de Sovjetunie in het buitenland.
In de tweede plaats moeten er overeenkomsten worden gesloten over
de toekomst van de ongeveer 1,5
miljoen Sovjetmilitairen op het
grondgebied van de Oekra’ine. Een
probleem vormt verder de toekomst
van de nucleaire wapens op het
grondgebied van de Oekra’ine. Daarnaast is het onduidelijk of een onafhankelijk Oekra’ine te maken krijgt
met disputen over grenscorrecties.
Het huidige Oekra’ine omvat een aantal omstreden gebieden. Dat geldt in
eerste instantie voor de Krim, welke
in het midden van de jaren vijftig
door Chroetsjov is afgesplitst van
Rusland en aan de Oekra’ine is toegevoegd. Ook zijn disputen te verwachten met Roemenie. Dit heeft al
claims gelegd op die gebieden die in
het kader van het Molotov-Ribbentrop Pact aan de Oekra’ine zijn toegevoegd.
Veel problemen vallen er ook te verwachten met het buitenland. Het buitenland is met name bevreesd dat
door onafhankelijkheid van de Oekra’ine de uitvoering van een aantal
internationale verdragen in het gedrang zullen komen. Naar verwachting zal aan de erkenning van de onafhankelijkheid een aantal eisen
worden gesteld. Met name zal gee’ist
ESB 11-12-1991
worden dat de Oekra’ine de volgende verdragen zal ondertekenen: het
nucleaire non-proliferatieverdrag;
het verdrag om de conventionele
strijdkrachten in Europa te verminderen; de Helsinki-akkoorden, die
voorschrijven dat de bestaande grenzen niet door geweld mogen worden gewijzigd; en het verdrag van
Parijs, waarin de rechten van de
mens zijn herbevestigd.
Er valt niet aan te ontkomen dat een
onafhankelijk Oekra’ine hulp nodig
zal hebben bij herstructurering van
de economische betrekkingen met
het buitenland. Op dit moment is de
handelsbalans met het Westen negatief. Dit probleem klemt des te meer
omdat de Oekrame behoefte heeft
.aan hoogwaardige technologic en
machines in het kader van haar moderniseringsprogramma. Om deze
importen te kunnen betalen heeft zij
geld nodig. Dit geld moet in eerste
instantie verdiend •worden door export. Het is echter zeer ongelukkig
dat momenteel haar voornaamste exportprodukten bestaan uit landbouwprodukten en ijzer en staal, produk-
ten waarvoor de EG nu juist
handelsbarrieres heeft opgeworpen.
De EG kan de Oekra’ine helpen door
deze barrieres te slechten. Daarnaast
zal er ook onderhandeld moeten
worden over een herstructurering
van de schulden. Momenteel weigert
de G7 hierover met de Oekra’ine te
onderhandelen. Het toegestane uitstel van betalingen van 3,6 miljard
dollar geldt slechts voor die republieken die het Unie-verdrag hebben ondertekend. Dit standpunt moet in de
toekomst worden losgelaten.
Conclusies
Het bovenstaande maakt duidelijk
dat voor de Oekra’ine waarschijnlijk
de voordelen van onafhankelijkheid
groter zullen zijn dan de nadelen.
Wel zal nog veel staatsmankunst vereist zijn om een aantal knellende
problemen met de voormalige Sovjetrepublieken en het buitenland op
te lossen. Er is voor het Westen geen
reden om de Oekra’ine daarbij niet te
helpen.
Ruud Knaack
De auteur is als universitair hoofddocent
Economische Stelsels verbonden aan de
Faculteit van Economische Wetenschappen en Econometric van de Universiteit
van Amsterdam.
1243