‘We maken de grote hoeveelheid onderzoek nu veel toegankelijker voor de praktijk’

Het Network for Studies on Pensions, Aging and Retirement (Netspar) is de grootste Nederlandse samenwerking tussen wetenschap en een maatschappelijke sector. Een interview over Netspar met de directeur van Netspar, hoogleraar bij Universiteit Maastricht en een betrokken onderzoeker van Tilburg University.

Netspar is in 2005 opgericht door overheden, sociale partners, pensioenfondsen en -uitvoerders, toezichthouders, verzekeraars, adviesbureaus en de academische wereld, met als doel: wetenschappelijke kennis leveren die de sector kan toepassen in beleid, producten of diensten om de pensioenvoorziening te verbeteren. Zo’n 300 nationale en internationale onderzoekers (fellows) nemen deel.

Netspar brengt multidisciplinair onderzoek van meerdere universiteiten samen. Het onderzoek richt zich in brede zin op vragen rondom pensionering en vergrijzing. Dit leverde onder andere ook relevante inzichten op voor de Wet toekomst pensioenen (Wtp), het nieuwe pensioenstelsel zoals dat in 2023 door de Tweede en Eerste Kamer is aangenomen.

Netspar deelt kennis op drie niveaus: snel actueel, praktisch toepasbaar en diepgaand, met middelen als Board Briefs (beknopte interpretatie), Industry papers, webinars, (Ronde Tafel) Conferenties, Projectgroepen (zoals over digitalisering en toekomstscenario’s in 2036), en zelfs een Netspar Verkiezingsdebat in 2021 met politici en factcheckers. Netspar dijt enorm uit, met inmiddels een kleine 4.000 publicaties, ruim 300 evenementen en bijna 40 podcasts.

Netspar kent een Stichtingsraad met partners uit overheid, wetenschap en pensioensector (zoals APG, Achmea, a.s.r., NN, pensioenfondsen van Shell en Rail & OV AFM, DNB en vier ministeries). Elke partner heeft stemrecht. Het Ministerie van Sociale Zaken is toehoorder zonder stemrecht. De Raad van Toezicht wordt voorgezeten door Corien Wortmann-Kool, ex-bestuursvoorzitter van ABP.

Het Werkprogramma 2023-2027 is al in 2022 is vastgesteld, nog voor duidelijk was of de nieuwe pensioenwet het politiek zou redden. Het nieuwe programma spitst zich toe op de kernvraag: welke maatschappelijke en technologische trends zijn van invloed op de toekomst van pensioen en de pensioensector?

Het financieel jaarverslag 2022 toont 2,9 miljoen euro aan inkomsten, waarvan 1,7 miljoen euro partnerbijdragen. De uitgaven bedroegen 3,2 miljoen, waarvan 1,7 miljoen voor kennisontwikkeling en 0,6 miljoen euro voor kennisdeling. De meerjarenbegroting 2023-2027 bedraagt 12,4 miljoen euro.

We interviewden Lisa Brüggen, hoogleraar financiële dienstverlening aan Maastricht University en directeur van Netspar en Anne Balter, hoofddocent aan de Tilburg University. Brüggen en Balter zijn  al tien jaar betrokken bij Netspar, Bruggen met onderzoek naar consumentengedrag en marketing, Balter met fundamenteel modelonderzoek vanaf haar PhD.

Wat maakt Netspar boeiend voor jullie?

Brüggen: “Netspar is boeiend vanwege de beurzen, interactie met een breed deel van de samenleving en bijdrage aan oplossingen. We spreken en ontmoeten elkaar op conferenties, en naast wetenschappelijke publicaties produceren we ook branchepapers.”

Balter: “Netspar is een belangrijk onderdeel van de drie pijlers waar de universiteit aan bijdraagt, onderzoek, onderwijs, en impact. Deze drie activiteiten versterken elkaar en juist Netspar-gerichte onderzoek draagt direct bij aan maatschappelijke impact.”

Waarom is Netspar relevant?

Brüggen: “Er is veel pensioengeld mee gemoeid, 1.800 miljard euro. Als je als wetenschapper kunt bijdragen aan een goede verdeling voor iedere burger, dan heeft dat veel maatschappelijke betekenis. Het kritische oog van wetenschappers is belangrijk en wordt ook gebruikt. Ik was lid van een adviesraad van minister Wouter Koolmees, die voor een groot deel bestond uit de onderzoekers van Netspar. Ook ben ik betrokken bij de pensioencommunicatie van SZW.”

Stuurt de pensioenindustrie via Netspar de wetenschap niet te veel?

Brüggen: “Er zijn goede afspraken gemaakt om de wetenschappelijke onafhankelijkheid te waarborgen. Voorstellen worden onafhankelijk beoordeeld door een internationale wetenschappelijke raad. En onze Editorial Board beoordeeld de kwaliteit van de Netspar-papers.”

Netspar onderging pittige evaluaties: door drie betrokken ministeries (december 2021); Wetenschappelijke Raad (december 2021), en door de partners (maart 2022). De evaluaties benadrukken de grote maatschappelijke betekenis en het hoge niveau van de uitkomsten.

Echter, er is ook kritiek op het Netspar-programma: te veel overlap in onderzoeksonderwerpen met een gebrek aan coördinatie en een gebrek aan focus en transparantie over de verschillen in opvattingen en perspectieven.

Dat wekt geen verbazing gezien de bijna 4.000 publicaties, een exuberant aantal, een bos waarin niemand de bomen nog kan onderscheiden. Of valt dat mee?

Brüggen: “Netspar heeft een groot netwerk, bestaat al 18 jaar, dus heeft veel output opgeleverd. De omvang en deze kritiek zijn het gevolg van de diversiteit aan aanvragen voor onderzoek door de sector. Soms komen er vragen op waarvan we denken: die zijn toch al lang beantwoord. Blijkbaar is het dan moeilijk om die antwoorden te extrapoleren uit de grote hoeveelheid kennis. We proberen gebieden meer bij elkaar te brengen en de kennis nog beter de delen.”

Waarom is het onderwerp Nederlandse pensioenen interessant genoeg om zo enorm veel wetenschappelijke inspanning aan te besteden?

Brüggen: “Ik denk dat maar heel weinig mensen in de branche en bij de deelnemende universiteiten het nut van Netspar in twijfel zullen trekken. Integendeel, het is een zeer vruchtbare samenwerking voor een uiterst relevant deel van de samenleving.”

Balter: “Het heeft een grote en directe impact op de samenleving, zeker gezien het Pensioenakkoord. Als je een artikel in een puur wetenschappelijk tijdschrift publiceert, is de vraag: wat is de impact? Terwijl dat veel duidelijker is bij alles wat met pensioenen te maken heeft.”

In hoeverre hadden het Pensioenakkoord en de Wtp, zoals in de Tweede en Eerste Kamer zo uitvoerig besproken zijn, nog baat hadden bij die gigantische hoeveelheid wetenschap?

Brüggen, lachend: “Voor het akkoord leverde Netspar veel input, maar de technisch-juridisch-economische onderbouwing van sommige keuzes kon steviger. Onder wetenschappers bereik je niet snel consensus en we zijn allemaal onafhankelijk. Wij zetten technisch uiteen wat mogelijk is, maar politici maken de keuzes op basis van hun specifieke standpunten, net als vakbonden en werkgevers.

Je kunt wetenschappelijk kritiek hebben op de keuzes die zijn gemaakt. Vanuit mijn expertise communicatie zag ik hoe moeilijk het is om de veranderingen begrijpelijk uit te leggen.”

Balter: “Ontwikkelingen in de samenleving vragen steeds nieuw onderzoek. Wij leveren stukjes van de puzzel die we niet zelf leggen. Dat is aan beleidsmakers en politici met keuzes en afwegingen. Interconnectie is daarin een belangrijke factor. Mijn expertise ligt meer aan de technische en theoretische kant en als zodanig ben ik vaak gevraagd om onderdelen van de hervorming te onderzoeken.”

Er zijn al psychologen, sociologen, epidemiologen, juristen, data- en communicatiewetenschappers in Netspar betrokken, nadat oorspronkelijk louter economen deelnamen. Evaluaties bevelen aan om Netspar uit te breiden met bijvoorbeeld psychologie en epidemiologie. Hoe laat je die integreren?

Brüggen: “Het opzetten van interdisciplinair onderzoek is al heel moeilijk. We moeten eerst vaststellen welke vragen psychologen en epidemiologen kunnen stellen en met welke methoden ze deze kunnen beantwoorden? En hoe kunnen we resultaten integreren in het bestaande palet? Dit is verre van eenvoudig.”

Welke maatregelen heeft u sinds u directeur bent getroffen om het programma te verbeteren?

“Vooral qua kennisdeling, met een nieuwe website met dossiers en verbeterde zoekfuncties zoals tag’s. Want wat u eerder kritisch vroeg komt overeen met feedback: door de grote hoeveelheid onderzoek is het nogal lastig om bij de juiste kennis te komen.

Bovendien maken we van onze wetenschappelijke artikelen een samenvatting van één pagina zodat je sneller tot de essentie van het artikel kunt komen. Er komen meer stappen om de toegankelijkheid en praktische betekenis te vergroten.

Inhoudelijk wil ik dat het thema diversiteit meer aandacht krijgt. Daar is veel te weinig onderzoek naar gedaan. Dus ik probeer onderzoekers te identificeren die dit interessant vinden, binnen ons netwerk maar ook daarbuiten en hen aanmoedigen om voor dit onderwerp voorstellen te schrijven.”

Wetenschappelijke evaluaties van Netspar benadrukken de noodzaak van meer internationalisering van dit Nederlandse pensioenonderzoek. Wat is er mogelijk?

Brüggen: “We werken intensief samen met Deense, Australische en Amerikaanse pensioenonderzoekers, maar landen hebben heel verschillende systemen. Zo is in juni 2021 een rapport over lessen uit grote pensioentransities in het buitenland aangeboden aan minister Koolmees.”

Balter: “Ik ben betrokken geweest bij een vergelijkend onderzoek over pensioenhervorming en transitie in Denemarken. Dit heeft geleid tot verdere vruchtbare samenwerking in vervolgprojecten met Deense onderzoekers en fondsen.”

Nu is er weer vier jaar aan Netspar vastgeplakt. Komt er ooit een eind aan?

Brüggen: “Pensioenvoorziening is nooit een definitief opgelost probleem. Er komen steeds nieuwe invalshoeken en vragen, die leiden tot onderzoek en discussies. Er is geen betere plek dan Netspar om die te voeren. Vanuit steeds meer disciplines komt input, van rechten tot psychologie, en als econoom vind ik die samenwerking ontzettend boeiend. We staan open voor nieuwe onderzoeksideeën én nieuwe wetenschappers. ..”