Vrede als weg naar ontwapening
PROF. DR. D. FISCHER*
Deze korte notitie schetst een voorstel om de huidige stagnatie in de ontwapeningsonderhandelingen te doorbreken
met behulp van initiatieven die elk van de partijen eenzijdig
kan nemen, zonder risico en zonder te moeten wachten op
overeenkomstige stappen van de andere zijde. Het voorstel is
ingegeven door enige kortgeleden verschenen boeken 1) over
alternatieve wegen naar vrede en veiligheid en manieren om
de vicieuze cirkel van de kernwapenwedloop te doorbreken.
Wellicht de ernstigste belemmering om tot ontwapening te
komen is dat ontwapening wederzijds moet zijn om grotere
veiligheid te brengen. Eenzijdige bewapening zou boven een
zekere grens het oorlogsgevaar kunnen doen toenemen in
plaats van het te verminderen door een land zonder verdediging te laten en dus een verleidelijk doel voor agressie. Daarom is het nodig om ontwapening door onderhandelingen op
basis van wederkerigheid na te streven.
Een bijzondere moeilijkheid bij zulke onderhandelingen is
om het eens te worden over de wijze waarop verschillende
wapens met elkaar kunnen worden vergeleken. Hoeveel
Amerikaanse kernonderzeeers zijn gelijkwaardig met hoeveel Sovjet-raketsilo’s? Er is geen objectieve methode om deze ruilvoet te meten, behalve het gebruik van die wapens.
Maar dat willen we juist vermijden.
Zelfs onderhandelingen tussen bondgenoten (b.v. over de
verdeling van bewapeningsuitgaven binnen de NAVO) zijn
moeilijk. Aan te nemen dat onderhandelingen tussen tegenstanders gemakkelijker tot resultaten zouden leiden is een illusie. De ervaringen die tot nog toe met ontwapeningsonderhandelingen zijn opgedaan, tonen niet al te veel succes (met
enkele opmerkelijke uitzonderingen, zoals het verdrag van
1930 betreffende oorlogsvloten). Zulke onderhandelingen
zijn zonder twijfel onmisbaar en moeten met alle macht worden voortgezet. Maar het zou onnodig riskant zijn om alleen
op onderhandelingen en overeenstemming te vertrouwen.
Overeenstemming is een schaars artikel, zoals Kenneth Boulding eens heeft gezegd, en als we oplossingen kunnen vinden
die niet op overeenstemming berusten verdient dat de voorkeur.
Alvorens enige eenzijdige stappen te bespreken die de Verenigde Staten of de Sovjetunie (of beide) kunnen doen om het
gevaar van een kernoorlog te verminderen, is het goed om de
strategieen die zij in het verleden hebben gevolgd aan een
kort onderzoek te onderwerpen. Tot nu toe hebben zij voornamelijk vertrouwd op afschrikking, het dreigen met terugslaan na een kernaanval. Beide partijen hebben gestreefd
naar het beschikken over een zekere ,,veiligheidsmarge”,
wat heeft geleid tot de wapenwedloop die we kennen. Het
probleem van een veiligheidsstrategie die op bedreiging is gebaseerd, is dat zij vrees wekt en tot terugdreigen leidt, wat
grotere onveiligheid aan beide kanten brengt.
Nog gevaarlijker dan afschrikking is het denkbeeld dat een
kernoorlog gewonnen kan worden, zoals sommigen beweren. Als van een zijde wordt aangekondigd dat men daar
streeft naar het ,,winnen” van een kernoorlog, laat dit aan de
andere partij weinig andere keuze dan het kernarsenaal zodanig uit te breiden dat zulke gevaarlijke illusies weer verdwijnen.
Een ander voorstel om een mogelijke kernaanval tegemoet
te treden is ,,verdediging”. Dit wordt nu opnieuw in ernst bekeken waarbij men denkt aan laserstralen in de ruimte, nadat
het als potentieel labiliserend was erkend in het verdrag van
1972 aangaande ,,anti-ballistic missiles” (ABM). Er is tot op
heden geen effectieve verdediging tegen kernwapens bekend,
maar dat is niet de hoofdzaak. Ernstiger is het vraagstuk dat
het toevoegen van een verdediging aan een offensieve bedreiging het gevaar van een kernoorlog kan vergroten. Als een
ESB 18/25-12-1985
land alleen een verdediging tegen kernraketten zou bezitten,
en geen raketten, zou dat geen enkele bedreiging voor een potentiele tegenstander betekenen. Zo’n combinatie zou een
land in staat stellen, een kernaanval uit te voeren en een tegenaanval (,,retaliatie”) te ontlopen. Het is in feite onwaarschijnlijk dat dan enig land aan algehele vernietiging zou ontkomen, als gevolg van de afkoeling van de gehele aarde (de
,,nuclear winter” beschreven door Sagan) en van de wijd verspreide radio-activiteit die door een omvangrijk inzetten van
kernwapens zou optreden, zelfs zonder tegenaanval. Doch
de leidinggevende kringen van een land zouden de illusie van
veiligheid kunnen hebben door enige bescherming tegen retaliatie. Dat zou het wankele evenwicht van wederzijdse afschrikking labiliseren en een verdere uitbreiding van de wapenwedloop uitlokken.
De vrede aantrekkelijker maken
Een uitweg uit het huidige dilemma moet elders worden gevonden. De essentie van een effectieve vredespolitiek is om
niet alleen oorlog rampzaliger te maken voor een potentiele
aanvaller, maar ook vrede aantrekkelijker. Bij zo’n aanpak
zal er geen vrees voor uitbreiding behoeven te zijn – integendeel, uitbreiding is dan welkom. Als een tegenstander grotere
veiligheid tracht te bereiken door voor ons de vrede aantrekkelijker te maken, wekt dat geen angst, doch opluchting.
Bovendien hoeft niemand op anderen te wachten om in deze
richting de eerste stap te doen. leder kan, in zijn eigen belang, onafhankelijk van de ander beginnen.
Een land kan de vrede aantrekkelijker maken voor potentiele tegenstanders door hun hulp aan te bieden bij natuurrampen, tot wederzijds voordeel de handelsbetrekkingen uit
te breiden or andere vormen van samenwerking aan te gaan
en door vrijwillig af te zien van handelingen die door de andere zijde als vijandig worden ondervonden.
Een uitbreiding van handelsbetrekkingen, die in geval van
oorlog natuurlijk zouden worden onderbroken, versterkt
aan beide kanten de neiging om oorlog te vermijden. Op het
eerste gezicht kan het lijken dat er enge grenzen gesteld zijn
aan een uitbreiding van de Russisch-Amerikaanse handel.
Terwijl de Sovjetunie gei’nteresseerd kan zijn om zijn aankopen van Amerikaanse landbouwprodukten en technologisch
geavanceerde produkten uit te breiden, is Amerika te ver van
de Sovjetunie om aardgas daar vandaan in te voeren; het
heeft zijn eigen olie- en steenkoolreserves en er is niet veel
vraag naar fabrikaten uit de Sovjetunie. Dat zou de uitbreiding eenzijdig maken. Maar door driehoekstransacties zou
wederzijds voordeel te behalen zijn. De VS klagen al lang
over hun handelstekort met Japan. Als Japan meer grondstoffen zou gaan invoeren, vooral energie, van de Sovjetunie, onder voortzetting van zijn uitvoer van auto’s en elek-
* Assistant professor of economics at New York University. Dit is de
Nederlandse vertaling van een artikel dat is verschenen in Disarmament (uitgave van de Verenigde Naties), VII (herfst 1984), biz. 81 -87.
De auteur is de schrijver van het in dit nummer besproken boek Pre-
venting war in the nuclear age.
1) Zie het reeds genoemde boek van D. Fischer; Johan Galtung,
There are alternatives! Four roads to peace and security, Dufour Editions, Nottingham/Spokesman/Chester Springs (PA.), 1984; Johan
Galtung, The true worlds: a transnational perspective, Frea Press,
New York, 1980; Carl Sagan, Nuclear war and climatic catastrophe,
Foreign Affairs, 1983, biz. 257-292; Burns H. Weston (red.) Toward
nuclear disarmament and global security: a search for alternatives,
Westview, Boulder (Col.), 1984.
1293
tronica naar de VS, zouden de VS hun uitvoer naar de SU
kunnen uitbreiden om het driezijdig evenwicht te herstellen.
Alle drie zouden daarvan profiteren. Andere driehoekshandel zou via de derde wereld mogelijk zijn, waar vandaan
om onderscheid te maken tussen offensieve en defensieve
wapens. Conventionele defensieve wapens (b.v. anti-tanken anti-vliegtuigwapens op een vaste plaats) kunnen een inval
stoppen, maar kunnen niet worden gebruik voor een inval.
de VS tropische produkten en arbeidsintensieve fabrikaten
Offensieve wapens, zoals gemechaniseerde troepen met een
als textielgoederen invoeren. Als de VS hun uitvoer naar de
SU zouden uitbreiden, zou de Sovjetunie de keten kunnen
lange-afstandmobiliteit en aanvalsvliegtuigen, zijn vooral
nuttig om de strijd te voeren op het territorium van de tegenstander. Als beide zijden een politiek voeren om gevechten te
doen plaatsvinden op het grondgebied van de ander, kan elk
klein grensincident (b.v. het neerschieten van een verdwaalde
helicopter) zich snel uitbreiden tot een grote oorlog. Als bei-
sluiten door meer machines naar de derde wereld uit te voeren. De details behoeven zorgvuldig onderzoek, maar met
een goed gekozen combinatie van prijzen zou elke partij kunnen profiteren.
Een andere methode om de vrede aantrekkelijker te maken
is door de uitwisseling van wetenschappelijke en technische
informatie, die beide zijden ten goede komt – omdat informatie niet teloor gaat voor de een wanneer zij aan de ander
wordt aangeboden. Gezamenlijke projecten van de VS en de
SU op gebieden als medisch onderzoek, ruimteonderzoek,
onderzoek naar permanente energiebronnen en andere hulpbronnen, milieubescherming enz. zouden wederzijds voor-
de zijden, uit vrees voor een op handen zijnde aanval, bij
voorbaat proberen in het gebied van de ander binnen te rukken en proberen de strijdkrachten van de ander te vernietigen
door lange-afstandsoperaties, is de toestand in hoge mate labiel en neigend naar snelle uitbreiding van gewapende conflicten. De ,,air-land battle”-strategie die nu bij de NAVO
wordt bestudeerd met de bedoeling om, in geval van oorlog,
de operaties te doen plaatshebben ver in het gebied van het
deel kunnen opleveren, de spanningen verminderen en de ba-
Warschaupact, is het tegengestelde van wat nodig is om de
sis leggen voor nauwere samenwerking ook op andere gebie-
uitbreiding van een kleine grensbotsing in een grote oorlog te
den, inclusief de regeling van conflicten en ontwapening.
beletten. In haar eigen belang zou elke zijde zich moeten be-
Als een land er in gei’nteresseerd is om de vrede met een potentiele tegenstander te bewaren, zou het bewust moeten vermijden om die tegenstander onder economische druk te zetten, te vernederen of te bedreigen zolang hij zich vreedzaam
gedraagt. Het complementeren van militaire strategie met
,,economische oorlog” in vredestijd maakt de vrede niet
perken tot de verdediging van het eigen gebied, van de grens
binnenwaarts, om de ander niet te verleiden tot een inval-bijvoorbaat (,,pre-emptive action”). Zo’n politiek vermindert
de angst van de tegenstander en doet het vertrouwen toenemen.
Een officier die had deelgenomen aan Oost-West-
aantrekkelijker voor de ander. Het vergroot onze veiligheid
onderhandelingen over vertrouwenwekkende maatregelen
niet, doch vermindert deze.
zei eens, ten voile overtuigd, dat zulke maatregelen alleen zin
Evenzo zullen vernederende oordelen over een tegenstander het moeilijk, zo niet onmogelijk maken voor de ander om
aan de onderhandelingstafel plaats te nemen zonder verlies
van prestige. Zulke oordelen zullen de houding van de tegenstander verharden, het tegendeel van wat wij nodig hebben.
Als de andere zijde voorstellen doet voor een compromis bij
onderhandelingen, zou dat moeten worden beloond door
ook van onze kant stappen tot een compromis aan te bieden
en niet te worden gei’nterpreteerd als zwakte. Als een aanbod
tot een compromis wordt voorgesteld als een teken dat de po-
hadden als beide kanten bereid waren ze te nemen. Uiteraard
is aan tweezijdige samenwerking de voorkeur te geven. Maar
zelfs als een zijde alleen bepaalde vertrouwen wekkende
maatregelen neemt, kan dat vaak haar eigen veiligheid ten
goede komen. Zo bevestigde Zwitserland bij het begin van de
tweede wereldoorlog zijn politiek van gewapende neutraliteit
waarschijnlijk dat dergelijke aanbiedingen in de toekomst
zullen worden herhaald.
en maakte duidelijk dat, wanneer het zou worden aangevallen, het hevige weerstand zou bieden binnen zijn eigen grenzen, doch dat het niet zou deelnemen aan de oorlog, tenzij
aangevallen. Als het eerst had gewacht op een soortgelijke
verklaring van Hitler-Duitsland, zou het tevergeefs gewacht
hebben, tot zijn eigen nadeel.
Een multilaterale methode tot vergroting van vertrouwen
Totdat volledige wederzijdse kernontwapening kan wor-
zou een stelsel van waarnemingssatellieten van de Verenigde
sitie van de andere zijde wankel begint te worden, is het on-
den bereikt, moeten de overgebleven kernwapens alleen
bestemd zijn voor een tegenaanval(,,second strike”) die het
uitsluitende doel dient om de ander af te schrikken van het
gebruik van kernwapens en niet wapens voor een eerste aanval bedoeld als een verrassende uitschakelingsaanval (,,preemptive strike”). Alleen maar een verklaring dat wapens bedoeld zijn om te antwoorden (retaliatie) zal een tegenstander
niet overtuigen. De aard van de wapens zelf moet geen twijfel
den, zoals voorgesteld door Frankrijk. Dit zou ieders vrees
voor verrassingsaanvallen verminderen.
Een effectieve veiligheidspolitiek zou niet moeten worden
gebaseerd op militaire middelen alleen, maar ook op nietmilitaire. Bij voorbeeld door een nuttige rol te spelen – liefst
onmisbaar te zijn – voor potentiele tegenstanders zolang zij
laten bestaan dat zij een aanval zouden kunnen overleven,
niet aanvallen; zodat zij geen reden hebben om een oorlog te
maar niet zouden kunnen worden gebruikt om de ander in
beginnen. Zo baseert Hong Kong, dat militair heel zwak is in
vergelijking tot China, zijn veiligheid niet op bedreigingen,
Naties zijn, om wereldwijd militaire verplaatsingen waar te
nemen en deze informatie beschikbaar te stellen aan alle lan-
een verrassingsaanval te ontwapenen. Het bezit van kwetsbare wapens met aanvalscapaciteit (,,first-strike weapons”),
maar op het spelen van een nuttige rol voor China, als een
b.v. op land opgestelde raketten met veelvoudige kernkop-
van de belangrijkste deviezenbronnen voor de Volksrepu-
pen, draagt niet bij tot afschrikking, doch ondermijnt deze.
bliek, zodat het niet in China’s belang is om deze symbiose te
Zulke wapens geven een verkeerd signaal aan een potentiele
aanvaller, nl. ,,tenzij je ons eerst totaal vernietigt, riskeer je
zelf om te worden vernietigd”. Het geven van zulke signalen,
zelfs onbedoeld, is onvoorzichtig, om het zacht uit te
vernietigen.
drukken.
De enige functie van kernwapens moet zijn om het gebruik
van kernwapens door een opponent af te schrikken, door
middel van een ondubbelzinnige politick van geen eerste gebruik. Het dreigen met het eerste gebruik van kernwapens
om een conventionele aanval af te schrikken is als het dreigen
Is samenwerking met een mogelijke vijand niet een gevaarlijke vorm van toegeeflijkheid? Neen, juist het omgekeerde.
Toegeeflijkheid (,,appaesement”) betekent toegeven aan een
tegenstander als hij agressief is, en zodoende nog meer agressie aanmoedigen. Nuttige wederzijdse samenwerking in vredestijd, die in oorlogstijd juist verloren zou gaan, helpt om
agressie te ontmoedigen.
lemand die werkt aan labiliserende nieuwe kernwapen-
zijn eigen huis op te blazen om indringers af te schrikken.
systemen zei mij eens: ,,Natuurlijk zouden wij er de voorkeur aan geven om dezegevaarlijke wapens niet te vervaardi-
Het is een zelfmoordstrategie die wel eens ongeloofwaardig
gen. Maar zo lang de ander voortgaat dat te doen hebben we
zou kunnen worden geacht. Een effectievere methode om
conventionele agressie af te schrikken is die van een voldoende sterke conventionele verdediging. Hier is het belangrijk
geen keus. We kunnen niet achterblijven”. Dit moge aanvankelijk logisch en overtuigend klinken. Doch bij nadere
overweging kunnen we inzien dat zelfs als de andere zijde
1294
stappen doet die een kans op kernoorlog vergroten, het onze
veiligheid niet verhoogt om een kernoorlog waarschijnlijker
te maken. Het juiste antwoord moet zijn om die kans te verkleinen en dit impliceert niet noodzakelijk zonder meer nadoen van wat de ander doet (of van wat we vermoeden dat
van een land zijn om iets anders te doen dan de intensivering
van de bedreigingen. Een land zou er veel beter aan toe kunnen zijn door bewuste stappen te doen om de spanning te verminderen en een beter klimaat te scheppen voor succesvolle
ting van internationale geschillen te bereiken, daarnaast
bestaat er een hele reeks maatregelen die nationale regeringen onafhankelijk van elkaar kunnen nemen om het oorlogsrisico te verminderen en zo tot ieders veiligheid bij te dragen,
ook die van hun eigen landen. Naast veel andere dingen kunnen zij:
– dreigende en uitdagende taal, die niemands belangen
dient, vermijden;
– trachten een nuttige rbl voor andere landen te spelen als
zij in vrede gelaten worden;
ontwapeningsonderhandelingen. Zulke stappen verzwakken
– de aanschaffing van conventionele wapens met offensief
de veiligheid van dat land niet, maar versterken die eerder.
karakter nalaten en zuiver verdedigende maatregelen versterken;
– kernwapenstelsels met ,,first-strike”-karakter inkrimpen, onder handhaving van een weerstandskrachtige ca-
zijn volgende stap zal zijn). Het kan het meeste in het belang
Om een klimaat te scheppen waarin ontwapeningsonderhandelingen meer succes kunnen hebben dan tot nu toe is het
nodig om een actieve vredespolitiek te voeren die bewust
zoekt naar mogelijke gebieden van wederzijds nuttige samenwerking en mogelijke bronnen van spanning uitschakelt.
paciteit tot retaliatie totdat kernvvapens kunnen worden
afgeschaft bij wederzijds akkoord.
leder kan zulke stappen op eigen initiatief doen, zonder risico’s en zonder te hoeven wachten totdat een andere partij de
De kernwapenwedloop is een uitdrukking van wederzijdse
eerste stap doet. Zoals Johan Galtung het eens formuleerde:
,,Ontwapening schijnt niet de weg naar vrede te zijn, maar
angst en onenigheid tussen Oost en West. Hij is een symptoom van een dieper liggende ziekte. Zolang niets gedaan
vrede zou de weg naar ontwapening kunnen zijn”.
In dezelfde gedachtengang schreef Salvador de Maderiaga
in zijn Memoires dat de ontwapeningsonderhandelingen in
de jaren dertig gefaald hadden omdat zij aan het verkeerde
eind waren begonnen. ,,Wij spannen het paard achter de wagen” schreef hij. De oorzaken van een conflict zouden eerst
wordt om de spanningen te verminderen en de achterliggende
oorzaken van conflicten aan te pakken zullen ontwapeningsonderhandelingen slechts de oppervlakte raken en nauwelijks een doorbraak voltrekken. Door een omschakeling van
een politiek van wederzijdse uitbreiding van bedreigingen en
beschuldigingen naar een actief zoeken naar gebieden van
moeten worden behandeld, en als deze weggenomen worden
wederzijdse nuttige samenwerking, uitgaande van een partij
zou ontwapening vanzelf volgen. Ontwapening na te streven
of van beide, kan een stevig fundament voor vreedzame verhoudingen worden gelegd. Op zo’n basis zal het gemakkelijker zijn om met succes ontwapeningsonderhandelingen te
voeren.
Bij verbeterde Oost-West-verhoudingen mogen wij hopen
in een atmosfeer van vijandigheid en angst zou betekenen de
mensen hun jassen te laten uittrekken in een sneeuwstorm.
Eerst moet worden gezorgd voor een warme kamer; dan zou-
den de mensen hun jassen uittrekken, zelfs zonder dat het bevolen werd.
eenmaal met verbazing terug te zien naar de ongezonde
toestand van vandaag, waarin de twee supermogendheden
elkaar met vernietiging bedreigen en niet alleen elkaar, maar
naar alle waarschijnlijkheid het gehele mensdom.
Slot
Ook al moeten met alle macht onderhandelingen worden
gevoerd om wederzijdse ontwapening en vreedzame beslech-
Dietrich Fischer
ANP-foto.
ESB 18/25-12-1985
1295