De snel oplopende voedselprijzen baren zorgen. “KredietÂ
crisis wordt bijzaakâ€, kopt de krant. Hongersnoden zijn van
alle tijden. Welk beleid stelt Carl Menger daar tegenover?
V
Auke Leen
Universitair docent aan de
Universiteit Leiden.
oorjaar 1876 heeft Menger de opdracht
kroonprins Rudolf van Oostenrijk een
cursus in de economie te geven. Dat is een
delicate taak; aan het hof bestaan verschillende stromingen die ieder pleiten voor een eigen
invulling en daarmee invloed willen uitoefenen op
de toekomstige vorst. Menger lost het probleem
op door als tekstboek de “Samuelson†van zijn
tijd, het boek van Karl Heinrich Rau, Grundsätze
der Volkswirtschaftslehre, uit 1826 te gebruiken,
en eigenlijk nog meer, door terug te vallen op de
Wealth of Nations van Adam Smith uit 1776. Om
niemand tegen hoofd te stoten, spreekt hij dus niet
over zijn eigen originele bijdrage aan de economie.
Over de marginale benadering van problemen en de
subjectivistische waardeleer uit zijn Grundsätze der
Volkswirtschaftslehre van vijf jaar daarvoor leert hij
Rudolf niets. Toch geeft Menger wel degelijk zijn
eigen mening, zowel door wat hij wel, als door wat
hij niet overneemt van Smith en Rau. Zijn keuze
voor de liberale Smith in het paternalistische en
interventionistische Oostenrijkse rijk in de tijd na de
reactionaire diplomaat Klemens von Metternich is
echter al een vernieuwing op zich. Dit alles is tegenwoordig bekend omdat de collegeaantekeningen die
door de hoog intelligente kroonprins gemaakt zijn in
Wenen zijn teruggevonden (Streissler en Streissler,
1994). De aantekeningen werden door Menger na
ieder college nauwkeurig gecontroleerd en zo nodig
aangepast.
Wat moest de toekomstige vorst weten als er hongersnood dreigde en wat waren volgens Menger de
taken van de staat in het algemeen? Als Smith al genoemd wordt als man van de nachtwakerstaat, was
Menger dat pur sang. Nooit suggereert Menger dat
de vrije markt niet goed werkt. Zo heeft hij het nooit
over het anti-monopoliebeleid van Smith. Dit delen
vele moderne Oostenrijkers met hem. Ook nationale
veiligheid is nooit reden voor regulerend of beschermend (fiscaal) beleid. Deze doos van Pandora moest
voor de kroonprins kennelijk gesloten blijven. Menger
geeft een twaalftal vormen van toegestaan beleid.
Deze zijn gebaseerd op duidelijke positieve externe
effecten, zoals wegen, scholen (alleen het gebouw,
niet de meesters) of ter bestrijding van negatieve
externe effecten, zoals ontbossing en maatregelen
tegen het verspreiden van een besmettelijke koeien-
erflaters
Menger en de voedselcrisis
ziekte. Het verbazingwekkendste is, dat wat slechts
voorbeelden lijken ook de enige vormen van toegelaten beleid zijn.
De lessen in maart en april over hongersnood dienen
ter illustratie van de werking van het prijsmechanisme. Menger toont zich de grote didacticus die hij
was voor een bijna achttienjarige prins. Geen abstracte theorie maar, zoals bij al zijn lessen, theorie
aan de hand van een voorbeeld. Alle maatregelen,
die we tegenwoordig ook horen, passeren de revue:
een maximumprijs, een uitvoerverbod, import door
de overheid, en een verbod op het gebruiken van
graan en aardappels voor het maken van gedestilleerd. Alle worden categorisch afgewezen, uitzonderlijke situaties daargelaten. De overheid beschikt niet
over de juiste kennis en doet meer kwaad dan goed.
Het enige wat de overheid kan doen is “producenten en consumenten attenderen op het naderende
gevaar met brochures in eenvoudig taalgebruikâ€.
Menger vertrouwt op de wijsheid van, ook de meest
simpele, burgers zelf. “De overheid moet juist duidelijk maken hoe weinig zij zelf in dit soort situaties
kan doen.†Het enige dat nodig is, is burgers de
juiste (prijs)prikkels te geven. Dan volgt de oplossing vanzelf: verspreid kennis en laat de mensen zelf
handelen op grond van hun eigen vaak unieke kennis
van tijd en plaats.
Ieder overheidsbeleid, stelt Menger, ondermijnt
de eigen verantwoordelijkheid van het individu.
Bovendien zal “het individu zich bedreigd en onvrij
voelenâ€. Ieder mens is uniek en heeft zijn eigen voorkeuren. “Overheidsbeleid kan onmogelijk de belangen van al haar onderdanen kennen en dienen. (…)
Zelfs de meest toegewijde beambte is slechts een
blind werktuig in een grote machine die alle problemen op gelijke stereotiepe wijze oplost.†Bovendien
tast beleid de eigendomsrechten van de burgers aan.
Ook valt het onmogelijk te handhaven; je kunt moeilijk achter iedere burger een politieagent zetten.
Veel invloed zullen de lessen van Menger destijds
niet hebben gehad. Op dertigjarige leeftijd pleegde
de prins samen met zijn maitresse zelfmoord.
Tegenwoordig geniet van het hele Oostenrijkse hof
alleen nog zijn moeder, keizerin Elisabeth, beter
bekend als Sissy, bekendheid. En als we de kranten van nu mogen geloven, wordt de voedselcrisis
bestreden op een manier die volgens Menger “niet
zal helpen en bovendien onnodig isâ€.
Literatuur
Streissler, E.W. en M. Streissler (red.) (1994) Carl Menger’s
Lectures to Crown Prince Rudolf of Austria. Aldershot: Edward
Elgar.
ESB
93(4534) 2 mei 2008
281